سید محمد حجت کوه کمری

آیت الله سید محمد حجت کوه‌کمری (۱۳۷۲-۱۳۱۰ ق)؛ فقیه، اصولی، محدث، رجالی، مجتهد و مرجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری است. او یکی دیگر از شاگردان برجسته آیة الله حائری بود و پس از ایشان سمت مرجعیت شیعه را داشت.

ولادت و نسب

سيد محمدحجت كوه كمری در ماه شعبان 1310 هجرى قمرى در منطقه كوه كمر تبريز متولد شد. او از سادات حسينى است و نسبش با ۲۵ واسطه به امام سجاد علیه السلام می‌رسد. پدرش سيد على، كه خود اهل فضل و دانش و كمالات معروف عصر خويش بود، از دوران كودكى تربيت فرزندش را به عهده گرفت.

تحصيلات و استادان

نخستين مكتب درسى و محفل تربيتى سيد محمد حجت محضر پر از صفا و معنويت پدرش بود. او در زادگاه خويش به جهت ذكاوت و هوش سرشار توانست در اندك زمان علاوه بر ادبيات معمول و مقدمات فقه و اصول، با علوم عقلى و رياضيات نيز آشنا شود. آقا سيد محمد علاوه بر اين علوم، در علم طب كه معروف به طب قديم بود وارد شد و آن را فراگرفت. همچنين وى با علم فيزيك و شيمى نيز در همان دوران جوانى آشنا گرديد.

چنانچه از گفته هاى خود آقاى حجت برمى آيد، وى براى فراگيرى برخى از كتب حوزه نزد استاد حاضر نشده است بلكه با مطالعه خويش توانسته حتى آن را تدريس كند. آقاى رازى از زبان وى مى گويد: به حقير فرمودند همه شرح كبير موسوم «ریاض» سيد على طباطبایی را در نزد پدر خود در تبریز خواندم و جلدين شرح لمعه را با مطالعه تنها يعنى بدون اين كه نزد استاد خوانده باشم، دو دوره در تبريز درس گرفتم و پس از تكميل سطوح به نجف اشرف عزيمت نمودم.

وى در سال 1330 هجرى قمرى در 20 سالگى بود كه راهى حوزه علميه نجف گرديد و در آن ديار نيز آن چه كه در توان داشت براى رسيدن به منزلت عالى علمى و معنوى بكار گرفت. اساتيدى كه آيت الله حجت در نجف در محفل درس آن ها حاضر گشت عبارتند از:

• آيت الله سيد محمدكاظم يزدى صاحب عروه، (استاد فقه)
• آيت الله آقا سيد ابوتراب خوانسارى، (استاد حديث و رجال)
• آيت الله شیخ شريعت اصفهانى
• آقا شيخ على گنابادى
• ميرزا حسين نائينى
• آيت الله سيد جليل فيروز آبادى
• آيت الله آقا ضياءالدين عراقى.

مدت اقامت سيد محمد حجت در حوزه علميه نجف 20 سال طول كشيده است. وى در اين مدت هم دوره هاى تحصيل را در علوم مختلف به پايان رسانده و هم به منزلت بزرگ علمى نائل مى شود و در اواخر در حوزه نجف مسجد شيخ انصارى و مقبره ميرزاى شيرازى شاهد درس باشكوه ايشان بوده است. آيت الله حجت در سال 1349 هجرى قمرى به جهت بيمارى و ناراحتى هاى جسمى به ايران بازمى گردد.

آيت الله حجت در حوزه علميه نجف به مقام اجتهاد نائل گشت. ايشان از بزرگانى چون شيخ الشريعه اصفهانى، حاج ميرزا حسین نائينى، سيد ابوالحسن اصفهانى، سيد محمد فيروزآبادى، شيخ عبدالكريم حائرى و شيخ ضياءالدين عراقى اجازه اجتهاد و اجازه نقل روايتى نيز داشتند.

تدریس و شاگردان

آيت الله حجت کوه کمره ای چه در قم و چه در حوزه علميه نجف، مورد توجه دوستداران علم و فضيلت بود و كسانى كه از كياست و هوش و استعداد برخوردار بودند از درك محضر ايشان غافل نمى شدند. آثار الحجه با تحليل موقعيت علمى آيت الله حجت در حوزه علميه قم مى نويسد: «پس از مرحوم آيت الله حائرى (مؤسس حوزه) در ميان زعماء گذشته حوزه علميه قم، مرحوم آيت الله حجت از كسانى است كه از حوزه تدريس فضلاى برجسته و دانشمندان بزرگ و علماى عالي مقام و مجتهدين عظام بيرون آمده و در شهرستان قم و حوزه علميه و ساير شهرستان هاى دور و نزديك ايران مشغول به تدريس و تصنيف و تأليف و خدمات دينى مى باشند». وى 136 تن از شاگردان ايشان را كه هر يك از علماى خدمتگذار و اساتيد معروف بوده اند نام مى برد، از جمله:

1. حاج سيد يونس اردبيلى
2. آقا مهدى حائرى
3. حاج سيد مهدى انگجى
4. حاج سيد مرتضى ايروانى
5. حاج شيخ مرتضى حائرى
6. آقا سيد محسن حجت (فرزند ايشان)
7. آقا شيخ محسن مشكينى
8. آقا حجت مهدى اراكى
9. آقا ميرزا محمدعلى طباطبايى
10. سيد محمدحسين طباطبايى (صاحب الميزان)
11. حاج شيخ قربانعلى اعتمادى تبريزى
12. ميرزا محمد بنايى
13. سيد محمد محقق داماد
14. شيخ عبدالحسن غروى تبريزى
15. حاج سيد صادق لواسانى
16. آقا سيد حسين بدلا
17. شيخ اسدالله كاشانى
18. شيخ احمد عراقى
19. شيخ ابوطالب تجليل
20. حاج شيخ محمدباقر عرفانى بيهودى.

آثار و تألیفات

آيت الله حجت در زمينه هاى گوناگون نيز كتاب هايى نگاشته اند و آثارى كه از ايشان به جاى مانده است فراوان است. هر چند مجموعه آثار ايشان در دسترس نيست و نوشته هاى ايشان در موضوعات مختلف عبارتند از:

1. رساله استصحاب، در اصول
2. كتاب البيع در فقه
3. جامع الاحاديث و الاصول، در حديث و رجال
4. حاشيه بر كفاية الاصول
5. كتاب الصلوة
6. لوامع الآثار الضرورية، در بررسى روايات نبويه در فروع و اصول
7. مستدرك المستدركات، در استدراك آن چه كه از صاحب مستدرك به آن نپرداخته است.
8. كتاب الوقف.

اقامت در قم

در سال 1349 قمرى آيت الله سيد محمد حجت در قم اقامت گزيد و تدريس در اين حوزه را آغاز نمود. در آن روزگار حوزه علميه قم در سرآغاز شكوفايى خود قرار داشت و در رأس اين حوزه علميه انسان بزرگ و عالم انديشمندی چون آيت الله حائری قرار گرفته و اين حوزه در سايه توجه و تلاش هاى ايشان مى رفت كه از غربت عزلت در فراموشى بار ديگر در جهان اسلام مطرح شود و نامش شهره عالم گردد.

آيت الله حائرى كه از سال 1340 هجرى قمرى مشغول سامان دادن اين حوزه بود، تا زمان ورود آيت الله حجت كوه كمره اى كه نه سال از اين اقامت سپرى مى شد، توانسته بود كارهاى بسيار اساسى را انجام دهد. ليكن اين براى آيت الله حائرى به معناى پايان يافتن مسئوليت نبود بلكه براى ايشان كه هنوز به عظمت حوزه علميه قم مى انديشيد، حضور اساتيدى چون آيت الله حجت كه تجربه تدريس و تربيت سال هاى متمادى حوزه علميه نجف را داشت، بسيار مبارك و مغتنم بود، لذا آيت الله حائرى از همان ابتداى اقامت آيت الله حجت در قم با ايشان نسبت بسيار نزديكى را برقرار مى سازد و آيت الله حجت در عين تدريس در حوزه، يكى از ملازمين و مشاورين آيت الله حائرى نيز قرار مى گيرد.

فعالیتهای اجتماعی

آيت الله حائرى در سال 1355 هجرى قمرى به ديار ابدى پيوست، ليكن ميراث گرانقدر او كه همان حوزه علميه بزرگ قم بود باشكوه و عظمت باقى ماند. پس از رحلت ايشان، آيت الله حجت كوه كمره اى از جمله سه تن از كسانى بود كه آيت الله حائرى امور اداره حوزه علميه قم را براى آن ها وصيت و سفارش كرده بود.

چنانچه در كتاب علماى معاصرين آمده است، حاج شيخ عبدالكريم يزدى حائرى پيش از آن كه بدرود جهان گفته باشد، آيت الله حجت را به نماز خواندن در جاى خود در مسجد حضرت تعيين و به وصايت و نيابت او در انجام كليه امور مذهبى چند ماه پيش از وفات خود تنصيص فرمودند.

همچنين پس از رحلت آيت الله حائرى، مرجعيت آيت الله حجت نيز مطرح گرديد. وى به لحاظ اين كه در زمان حيات آيت الله حائرى مورد توجه ايشان بود، مرحوم آيت الله حائرى احتياطات خود را به ايشان ارجاع مى دادند. كم‌كم داراى مقلد شده تا فوت مرحوم حاج شيخ و پس از ايشان جمع كثيرى از مقلدين حاج شيخ به ايشان گرويدند. تا اين كه با رحلت آيت الله سيد ابوالحسن اصفهانى و آيت الله سید حسین قمى، مؤمنين از سراسر جهان اسلام به ايشان متوجه مى شوند. وى پس از آيت الله بروجردى اولين مرجع عالم تشيع بود و ميليون‌ها شيعه از ايشان تقليد مى كردند. دوره جديد دوره پس از رحلت آيت الله حائرى داراى ويژگى هاى بخصوص عصر ايشان نبوده است.

در روزگارى كه آيت الله حائرى بنيان حوزه علميه قم را بنا نهاد و بر كالبد نيم جان آن روح تازه دميد، عصر مشكلات و سخت ترين روزهاى علماى اسلام و حوزه هاى علميه است چرا كه در اين دوره حوزه مستقيماً در معرض حملات ناجوانمردانه حاكم وقت، رضاخان پهلوى قرار گرفته بود و او هر چه مى توانست براى جلوگيرى از سامان يافتن حوزه انجام مى داد. اما در دوره پس از رحلت آيت الله حائرى هر چند همچنان فشارها وجود داشت ليكن حوزه علميه در جهان مختلف داراى استحكام و ثبات بود. و حكومت پهلوى نيز كه اين بار پسرش محمدرضا در رأس امور بود اندكى محتاطانه با علماء و حوزه برخورد مى كرد. علماء در اين دوره توانسته اند علاوه بر استحكام پايه هاى حوزه علميه به گسترش آن در قم و ساير شهرهاى ايران نيز بپردازند.

آيت الله حجت در اين دوره توانست چندين كار مهم و اساسى در حوزه علميه قم انجام دهد. وى پس از قرار گرفتن در رأس حوزه، در كنار سامان دادن به وضع معيشتى طلاب كه آن روزها طلاب به سختى زندگى خود را مى گذراندند، در جهت اسكان و فراهم ساختن زمينه رشد و تحصيل آنان نيز تلاش كرد. مدرسه حجتيه ايشان كه به وسعت 13 هزار مترمربع با 126 حجره و با مدرس و مسجد ساخته شد در همين راستا بود.

آيت الله حجت در كنار اين مدرسه، كتابخانه اى نيز تأسيس كردند كه 1000 جلد كتاب در زمينه هاى مختلف در آن وجود دارد و امروزه محل مطالعه طلاب و محققين است.

از ديگر تلاش هاى آيت الله حجت جمع آورى كتاب ها و نسخه هاى خطى از نوشته هاى علماء بزرگوار بود كه امروزه ذخايرى بسيار گرانسنگ از گذشته است.

وفات

نويسنده آثار الحجة كه خود از نزديك حالات و ويژگي هاى معنوى و روحى ايشان را ملاحظه كرده است از حال و هواى روحى و معنوى ايشان حكايت ها و داستان ها زيادى را آورده است و در صفحات زيادى در خصوص معنويت آيت الله حجت قلم فرسايى كرده است، ما چون بناى اختصار داريم فرصت پرداخت حتى به گوشه هايى از اين گونه احوالات ايشان را كه در كتاب هاى ديگر و يا خاطره علماى بزرگ آمده است نداريم و در اين جا تنها به يك مورد از ارتباط به رحلت ايشان دارد اشاره مى كنيم: مى گويند ايشان در آخرين كسالتى كه متوجه ايشان شد و با آن نيز دارفانى را وداع گفت همه خانواده و وكيل خود را احضار كرد و پس از حاضر شدن وصى خود آقاى حاج سيد احمد زنجانى و بعضى فضلاء و ديگر فرمودند مهر مرا بشكن آقايان گفتند براى چه؟

فرمودند: براى اين كه بعد از من كسى از اين مهر سوء استفاده نكند. عرض كردند، حالا چرا؟ فرمودند: از اين كسالت خوب نخواهم شد و اصرار كردند و حاضرين تفأل به نيك نگرفتند و انكار كردند تا ايشان قرآن خواسته و استخاره براى اين كار كردند همه منتظر بودند كه آيه وعده بهبودى ايشان بدهد؛ ديدند تا آقا قرآن را گشود و به اول صفحه آن نگاه كرد و با وجد و نشاط فراوان گفت له دعوة الحق و قرآن را به دست داد ديدند آيت الله حجت همان طور كه خود گفته بود از اين كسالت ديگر بهبود نمى يابد و او پس از بيست و سه سال اقامت در كنار بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها در قم و تلاش خستگى ناپذير در راه ترويج احكام الهى در روز دوشنبه سوم جمادى الاول 1372 هجرى قمرى جان به جان آفرين تسليم مى كند و مقبره وى در جلو مسجد مدرسه حجتيه واقع شده است.

منابع

• سعيد عباس زاده، ستارگان حرم، جلد1.
• جامعه مدرسين، مجله نور علم، شماره10.