شفاعت

اعتقاد به اصل شفاعت در آخرت و در چهارچوب اذن الهی، از عقاید مسلم اسلامی است که همه علمای شیعه و سنی آن را قبول دارند. روایات دلالت کننده بر شفاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز قیامت، هم از طریق اهل بیت علیهم السلام و هم از طریق عامه در حد تواتر به ما رسیده است که در روز قیامت افرادی از گناهکاران اهل ایمان، شفاعت می‌شوند و آنان یا قبل از ورود به آتش و یا بعد از آن نجات می‌یابند.

شفاعت در لغت و اصطلاح

شفاعت از ماده «شفع» به معنای ضمیمه کردن چیزی به مثل آن است. با توجه به این عبارت، باید نوعی شباهت و همانندی در میان آن دو بوده باشد، هر چند تفاوت هائی نیز در میان آن دو چیز دیده شود.

«شفاعت» عبارت است از این که در روز قیامت، پیامبران و اولیاء و صالحان درباره کسانی که پیوند ایمانی خود را با خدا قطع ننموده و از طرفی رابطه معنوی خود را با شفاعت کنندگان درگاه الهی حفظ کرده‌اند، وساطت و میانجیگری خواهند کرد.

آیات شفاعت در قرآن

• آیاتی که شفاعت را نفی می‌کنند مثل: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاکم مِّن قَبْلِ أَن یأْتِی یوْمٌ لابَیعٌ فِیهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید پیش از آن که روزی فرا رسد که در آن نه خرید و فروش است و نه دوستی و نه شفاعت و...

• آیاتی که شفاعت را مختص خدای متعال می‌دانند: «قُل لِّلَّه الشَّفَاعَةُ جَمِیعًا لَّهُ مُلْک السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»؛ بگو تمام شفاعت از آن خداست (زیرا) حاکمیت آسمان‌ها در زمین از آن اوست.

• آیاتی که شفاعت را برای دیگران و مشروط به اذن الهی می‌دانند: «وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ»؛ هیچ شفاعتی نزد او جزء به کسانی که اذن داده، سودی ندارد.

• آیاتی که برای شفاعت شوندگان شرایطی را بیان می‌کنند: «...وَلَا یشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْیتِهِ مُشْفِقُونَ»؛ ...و آنها جز برای کسانی که خدا راضی (به شفاعت او) است، شفاعت نمی‌کنند و از ترس او بیمناکند.

با بررسی آیات شفاعت بدست می‌آید که منظور از آیات نفی کننده شفاعت این است که کسی به عنوان مستقل چنین حقی را ندارد و منظور از آیات اثبات کننده شفاعت این است که اصلاً و ذاتاً شفاعت برای خداست و برای غیر خدا با اذن و تملیک اوست.

شفیع در حقیقت خود خدای سبحان است و برگشت شفاعت به این است که یکی از صفات خدا بین خدا و شخص شفاعت خواه، واسطه می‌شود تا حال او را اصلاح کند مانند واسطه شدن رحمت و مغفرت خدا بین او و بنده گنهکارش، تا وی را از وبال گناهش و از عذاب نجات دهد.

شفاعت کنندگان

از برخی از آیاتی که در مورد شفاعت در قرآن آمده است می توان ویژگی های شفاعت کنندگان را بدست آورد. آیات زیر نمونه هایی از این آیات هستند:

1. آیه 86 سوره زخرف: «وَ لا یمْلِکُ الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ یعْلَمُونَ» این آیه بیان می دارد که کسانی که مشرکین غیر از خدا می‌خوانند قادر بر شفاعت نیستند. و در پایان آیه ویژگی گروهی که می توانند شفاعت کنند را اینگونه بیان می دارد: «مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ یعْلَمُونَ» این بخش از آیه معمولا به یکی از دو صورت زیر معنا شده است:
   1. كسانى كه شهادت بحق مى‌‏دهند و عالم به حق هم هستند يعنى هم به زبان می‌آورند و هم در دل معتقد بحق هستند.
   2. کسانی که شهادت به توحید می دهند و به حقیقت حال و عمل کسی که برایش شفاعت می‌کنند عالم هستند.
2. آیه 109 سوره طه: «یوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمن؛ در آن روز شفاعت کسی سودی ندهد مگر آنکه [خدای] رحمان به او اذن دهد و گفتارش را [در مورد شفاعت از دیگران] بپسندد.» مطابق با این آیه کسانی می توانند شفاعت کنند که از خدا اذن شفاعت داشته باشند.
3. آیه 87 سوره مریم: «لا یمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَن عَهْداً؛ آنان هرگز مالک شفاعت نیستند؛ مگر کسی که نزد خداوند رحمان، عهد و پیمانی دارد.» این آیه شفاعت کردن را تنها خاص کسانی می داند که نزد خدا عهدی دارند. در مورد عهد مورد اشاره در آیه دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده است از جمله:
   1. عهد ايمان به خدا و تصديق به نبوت است
   2. عهد همان وعده شفاعتى است كه به طورى كه از اخبار بر مى‌‏آيد به امثال انبياء و امامان و مؤمنين و ملائكه داده.
   3. عهد عبارت است از شهادت به لا اله الا اللَّه و امید نداشتن به حول و قوه خود و دیگران

روایات افراد زیر را صاحب شفاعت دانسته است:

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: قرآن می فرماید: «عَسَى أَن یبْعَثَک رَبُّک مَقَامًا مَّحْمُودًا»؛ امید است پروردگارت تو را به مقام پسندیده‌ای برانگیزد. مفسران در تفسیر این آیه گفته‌اند: مقصود از مقام محمود، همان مقام شفاعت برای پیامبر اسلام است.

• امامان معصوم علیهم‌السلام: در ذیل آیه ۱۰۱ سوره شعراء روایات متعددی آمده که در بعضی از آنها صریحاً آمده که شافعان، امامان علیهم السلام هستند.

• علماء و شهدا: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «سه گروه هستند که از خدای متعال طلب شفاعت می‌کنند و شفاعتشان پذیرفته می‌شود؛ «الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء؛ انبیاء، پس از آنها علماء و پس از آنها شهدا».

• فرشتگان: ««وَکم مِّن مَّلَک فِی السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِی شَفَاعَتُهُمْ شَیئًا إِلَّا مِن بَعْدِ أَن یأْذَنَ اللَّهُ لِمَن یشَاء وَیرْضَى»؛ و چه بسیار فرشتگانی که در آسمان ها هستند که شفاعتشان هیچ سودی نمی بخشد مگر پس از آنکه خدا برای هر که بخواهد و بپسندد، اجازه دهد.».

شفاعت شوندگان

با بررسی آیات و روایات بدست می‌آید که شفاعت شونده شرایطی دارد که بدون تحقق آنها، شفاعت امکان ندارد، مثل مورد رضایت خدای متعال بودن: «لا یشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْیتِهِ مُشْفِقُونَ» کسی مورد شفاعت قرار می‌گیرد که خدا از او راضی و خشنود باشد.

باید توجه داشت که فرد مؤمن و معتقد اگرچه گناهکار و دارای لغزش هایی باشد، ولی از جهت ایمان و عقیده‌اش مورد رضایت و خشنودی خدای متعال است.

«لَا یمْلِکونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَٰنِ عَهْدًا»؛ آنان مالک شفاعت نیستند مگر کسی که نزد خداوند رحمان، عهد و پیمانی دارد.

اثر تربیتی اعتقاد به شفاعت

اثری که وعده شفاعت در افراد می‌گذارد، زنده کردن حسّ امیدواری در افراد گناه‌کار است تا آنان با دیدن گناهان و جرائم خود دچار ناامیدی و یأس از رحمت بی‌کران الهی نگردند. مانند همان اثری که اعتقاد به توبه و پذیرش از سوی خداوند متعال در انسان‌ها می‌گذارد.

منابع

• کاظم احمد زاده، شفاعت، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۱۴ بهمن ۱۳۹۱.
• طيب، عبدالحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، اسلام، 1369 ش، چاپ 2.