دعای ۳۷ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
اعتراف به ناتوانى از ادای شکر:
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ إِذَا اعْتَرَفَ بِالتَّقْصِیرِ عَنْ تَأْدِیةِ الشُّکرِ:
اللَّهُمَّ إِنَّ أَحَداً لَا یبْلُغُ مِنْ شُکرِک غَایةً إِلَّا حَصَلَ عَلَیهِ مِنْ إِحْسَانِک مَا یلْزِمُهُ شُکراً، وَ لَا یبْلُغُ مَبْلَغاً مِنْ طَاعَتِک وَ إِنِ اجْتَهَدَ إِلَّا کانَ مُقَصِّراً دُونَ اسْتِحْقَاقِک بِفَضْلِک.
فَأَشْکرُ عِبَادِک عَاجِزٌ عَنْ شُکرِک، وَ أَعْبَدُهُمْ مُقَصِّرٌ عَنْ طَاعَتِک.
لَا یجِبُ لِأَحَدٍ أَنْ تَغْفِرَ لَهُ بِاسْتِحْقَاقِهِ، وَ لَا أَنْ تَرْضَى عَنْهُ بِاسْتِیجَابِهِ، فَمَنْ غَفَرْتَ لَهُ فَبِطَوْلِک، وَ مَنْ رَضِیتَ عَنْهُ فَبِفَضْلِک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا در اعتراف به تقصیر از ادای شکر:
خداوندا کسی در مسئله شکر به حدّی نمی‌رسد مگر آنکه احسان دیگرِ تو او را به شکری دیگر ملزم می‌کند
و از طاعتت به‌اندازه‌ای دست نمی‌یابد -گرچه بکوشد- جز اینکه در برابر آنچه شایسته فضل توست مقصّر است،
بنابراین شاکرترین بندگانت از شکر تو ناتوان، و عابدترین بندگانت از طاعتت مقصّر است،
کسی مستوجب آن نیست که از باب استحقاق او را مورد مغفرت قرار دهی، یا بر اساس سزاواری از او خشنود باشی،
پس هر که را بیامرزی از احسان توست، و از هر که خشنود شوی در اثر تفضل توست،
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در اعتراف به تقصیر در ادای شکر:
بار خدایا، کس هنوز سپاس نعمتت را چنان که باید به جاى نیاورده که نعمت دیگرش ارزانى دارى و شکرى دیگرش واجب گردانى.
بار خدایا، بنده ى تو، هر چه در طاعت تو کوشد به جایى نرسد و از طاعت تو، آنسان که در خور فضل اوست، قاصر آید.
بار خدایا، شکرگزارترین بندگان تو از سپاس تو عاجزاند و عبادت کننده ترین عابدان تو در عبادت خویش قاصر.
هیچ کس مستحق آن نیست که تواش بیامرزى و آمرزش تو به پاس شایستگى او باشد و هیچ کس مستحق آن نیست که تو از او خشنود باشى و به حق سزاوار این خشنودى تو بود.
پس هر که را آمرزیده اى از انعام توست و از هر که خشنود گشته اى از فضل و احسان تو.
ترجمه ارفع
اقرار به ناتوانى در بجا آوردن شکر:
پروردگارا کسى به کمال شکرت نمى رسد مگر اینکه احسان دیگرى از جانب تو شامل حالش مى گردد و لازم است شکرى دیگر نماید.
و به طاعتى از طاعاتت نایل نمى گردد گرچه تلاش کند مگر اینکه مقصر است و مستحق فضل و کرم توست.
بنابراین شاکرترین بندگانت عاجز از شکر تواند و عابدترین آنها ناتوان از طاعت تو مى باشند.
هیچ کس را به خاطر شایستگى که دارد لازم نیست که بیامرزى و نه به علت سزاوار بودنش او را راضى کنى بلکه
هر که را مى آمرزى به خاطر فضل و کرمت مى باشد و از هر که راضى مى شوى از لطف و مرحمت توست.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هنگام اعتراف به تقصیر در اداى شکر:
خدایا، هیچ کس در سپاسگزارى تو به حد و نهایتى نمى رسد مگر آن که از احسان تو چیزى به او مى رسد که سپاسى دیگر را بر او لازم مى دارد.
و در طاعت تو -هر چند سخت کوشى کند- به جایى نمى رسد مگر آن که نسبت به آنچه شایسته فضل توست مقصر خواهد بود.
پس شاکرترین بندگانت از شکر تو عاجز است، و عابدترینن آنان در طاعت تو مقصر است.
هیچ کس در آن حد نیست که استحقاقش آمرزش تو را ایجاب کند، و شایستگى اش خشنودى تو را لازم سازد.
پس هر که را بیامرزى از سر لطف و مرحمت است، و از هر که خشنود گردى از روى فضل و رحمت است.
ترجمه الهی قمشه‌ای
در اظهار عجز از اداى شکر و سپاس ایزد متعال در مقابل نعم بى شمار حضرت حق به این دعا با خدا راز و نیاز مى کرد:
اى خداى بزرگ هیچ کس شکر و سپاست را به حد کمال به جا نیارد (و احدى حق شکرت را با همه کوشش نتواند) چرا که بر هر شکرى که کند آن شکر هم نعمت و احسان تست و شکرى دیگر بر او لازم آید (زیرا توفیق یافتن بنده بر شکر خدا به لطف و احسان الهى است و بر آن احسان هم شکرى لازم است یا به واسطه آنکه شکر بنده از نعمت خداوند چون موجب رفعت مقام عبد است و ازدیاد نعمت حق پس آن شکر باز نعمتى است از نعم الهى و بر آن شکرى لازم است)
و هر کس هر قدر هم سعى و کوشش در راه اطاعتت کند باز در انجام وظیفه طاعتت تقصیر کرده و حق طاعتت را به جا نیاورده و فضل و کرمت را سپاسگزارى بسزا نکرده است
پس (اى خداى بزرگ) شکرگزارترین بندگانت و ساعى ترین خلق در عبادت و بندگیت باز از اداى حق شکرت عاجز و در انجام وظائف مقصر است
اى خدا هیچکس نیست که مغفرت و آمرزشت بر او به استحقاق واجب و لازم شود و احدى نیست که رضا و خشنودیت را به عمل خود مستوجب گردد
پس هر کس را بخشیدى و آمرزیدى به صرف کرم و احسان تست و هر که را از او راضى و خشنود شدى آن هم به فضل و عطاى تست.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، هنگامى که به کوتاهى نمودن از انجام شکرگزارى اقرار مى نمود:
خداوندا همانا کسى به نهایت شکرگزارى ات نمى رسد، مگر آنکه از احسان تو چیزى به دست آورد که او را شکر (دیگرى) لازم آید.
و در طاعت تو هر چند تلاش کند، به جایى نمى رسد، جز آنکه در برابر آنچه شایسته فضل توست، مقصر است.
پس شکرگزارترین بندگانت از شکر تو، عاجز و عابدترین آنان از اطاعتت، مقصر است.
هیچ کس در حدّى نیست که به سبب استحقاقش آمرزشت را ایجاب کند و شایستگى اش رضایت تو را لازم سازد.
پس هر کس را آمرزیدى، از احسان توست و از هر که راضى شوى، از فضل توست.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در اعتراف به تقصیر از اداى شکر:
خدایا! هر کس در سپاسگزارى تو بیشتر مبالغه کند باز به سبب توفیق تو بر وى سپاس دیگر لازم شود.
و هر چه در طاعت تو بکوشد باز به کمتر از آنچه سزاوار تست اکتفا کرده است.
پس شاکرترین بندگان از سپاس تو عاجز است و عبادت کننده ترین ایشان در طاعت تو مقصر.
هیچکس استحقاق آن ندارد که او را بیامرزى و شایسته آن نه که از وى خشنود گردى.
هر کس را آمرزیده اى به احسان خود آمرزیده اى و از هر که خشنود گشتى به فضل خویش خشنود گشتى.
ترجمه فولادوند
اعتراف به کوتاهى از شکرگزارى:
بار الها! کسى در شکرانه ى تو به هدف نهایى نمى رسد مگر آنکه باز احسان مجدد تو او را به شکر تازه اى ملزم گرداند،
و هر چند در کوشد به درجه اى از طاعتت نمى رسد مگر آنکه باز، از آن روى که تو به فضل خود شایسته اى، در انجام آن کوتاه آید.
پس شاکرترین بندگانت از اداى شکرانه ى تو ناتوانند و پرستشکارترین آنان از طاعتت کوتاهى مى ورزند.
هیچ کس مستوجب آن نیست که به علت شایستگیش او را بیامرزى، یا به سبب سزاواریش از او خشنود گردى.
پس هر آن که را آمرزیدى به سائقه ى رحمت توست و از هر آن کس که خشنود گردیدى به حکم فضل توست.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است هنگامى که به ناتوانى از بجا آوردن شکر و سپاس اقرار مى نمود
(معنى شکر در لغت عملى است که از تعظیم و بزرگ داشت نعمت دهنده به سبب نعمت دادن او خبر مى دهد خواه یادآورى به زبان باشد یا اعتقاد و دوستى به دل، یا خدمت و کردار به اعضاء، و در اصطلاح به کار بردن بنده است نعمتهاى خداى تعالى را در آنچه آن نعمت براى آن آفریده شده، و حقیقت آن را جز کسانى که دنیا را پشت سر انداخته اند در نمى یابند و آنان اندک اند، چنانکه خداى عزوجل فرموده «س ۳۴ ى ۱۳»: «و قلیل من عبادى الشکور» یعنى و سپاسگزاران از بندگان من اندک اند، و گفته اند: شکور کسى است که دل و زبان و اعضاى او مشغول و سرگرم سپاسگزارى باشد):
بار خدایا کسى به پایان شکر و سپاس تو نمى رسد مگر اینکه از احسان و نیکى تو چیزى (نعمتى که آن توانائى بر شکرگزارى است) بر او فراهم مى آید که او را به شکرى دیگر وادار مى گرداند (گفته اند: شکر هر نعمتى ممکن است جز نعمت خداى تعالى، زیرا شکر نعمت او نعمت دیگرى است از او که شکر آن بر بنده واجب است، پس منتهى شکر نعمت خدا اقرار به عجز و ناتوانى از اداى شکر او است، حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: خداى عزوجل به موسى- علیه السلام- وحى نمود: اى موسى شکر مرا چنانکه شایسته است بجا آور، موسى گفت: پروردگارا چگونه شکر تو را چنانکه شایسته است بجا آورم در حالى که شکرگزاردن من تو را نعمتى است که به من بخشیده اى؟ خداى تعالى فرمود: اکنون شکر مرا بجا آوردى که دانستى آن نعمت از جانب من است)
و هر چند کوشش نماید به حدى از طاعت و فرمانبرداریت نخواهد رسید جز آنکه در برابر استحقاق و سزاوار بودن تو بر اثر فضل و احسانت (یا کمال و برتریت) عاجز و ناتوان است
پس سپاسگزارنده ترین بندگانت از سپاس تو، و پرستنده ترین آنان از فرمانبرداریت ناتوان است
کسى شایستگى ندارد که به سبب شایستگیش او را بیامرزى، و نه به سبب سزاواریش از او راضى و خشنود گردى (او را مشمول رحمت خود نمائى)
پس هر که را بیامرزى از انعام تو است، و از هر که راضى شوى از احسان تو است.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در اعتراف به ناتوانى از شکر:
«اَللَّهُمَّ إِنَّ أَحَداً لاَ یبْلُغُ مِنْ شُکرِک غَایةً إِلاَّ حَصَلَ عَلَیهِ مِنْ إِحْسَانِک مَا یلْزِمُهُ شُکراً
وَ لاَ یبْلُغُ مَبْلَغاً مِنْ طَاعَتِک وَ إِنِ اجْتَهَدَ إِلاَّ کانَ مُقَصِّراً دُونَ اسْتِحْقَاقِک بِفَضْلِک
فَأَشْکرُ عِبَادِک عَاجِزٌ عَنْ شُکرِک وَ أَعْبَدُهُمْ مُقَصِّرٌ عَنْ طَاعَتِک»:
"بار الها احدى در طىّ مراحل شکر به سر منزلى نمى رسد. مگر آنکه باز چندان از احسانت بر او فراهم آید که او را به شکرى دیگر ملزم مى سازد، و هرچند در طاعت کوشش کند باز در مقابل آنچه شایسته فضل توست مقصّر است، پس شاکرترین بندگانت از شکر تو عاجز است، و عابدترین ایشان از طاعتت غرق در تقصیر".
حقیقت شکر:
گروهى تصور مى کنند شکر به این است که وقتى خود را در دریاى نعمت هاى الهى و بخصوص نعمت هاى مادى غوطهور دیدند، سر به جانب حق برداشته و بگویند: الحمدلله.
باید به اینان گفت: گفتن الحمدلله گرچه شکر است ولى تمام شکر و حقیقت شکر نیست، بلکه مرتبه اى ضعیف از مراتب مسئله با عظمت شکر است.
چنانکه از آیات و روایات استفاده مى شود منزلت شکر و مقام شاکران بسیار با رفعت و فوق العاده عظیم است.
حقیقت شکر، مصرف کردن نعمت هاى مادى و معنوى در جائى است که حضرت منعم معین فرموده، و پرهیز از خرج کردن نعمت در معاصى و گناهان است.
راغب اصفهانى در "المفردات" مى فرماید:
اَصْلُ الشُّکرِ مِنْ عَین شَکرى
ریشه شکر از این معنا گرفته شده است: چشم پر اشک. و چون این لغت در باب تشکر از منعم به کار مى رود، مى شود پُر بودن انسان از یاد خدا نسبت به نعمت هایش و توجه به اینکه نعمت در کجا خرج شود، که دنبال این یاد، عطا و سخا و جود و کرم و صدقه و انفاق و احسان و خرج به اقتصاد و اعتدال است.
راغب ادامه مى دهد: شکر را سه مرتبه است:
۱ ـ مرتبه قلبى
۲ ـ مرتبه زبانى
۳ ـ مرتبه عملى
مرتبه قلبى فهم نعمت است، مرتبه زبانى ثنا و حمد و اظهار نعمت است، مرتبه عملى تلافى احسان حق به اندازه قدرت است.
خواجه نصیرالدین طوسى این انسان والا و با کرامت در باب شکر مى فرماید:
"شکر شریف ترین و برترین کارهاست، آگاه باش که شکر روبرو شدن با نعمت به وسیله گفتار و عمل به نیت است.
براى شکر سه رکن است: معرفت، حال، عمل.
معرفت به این است که منعم و صفات لایق به او را بشناسى، و اینکه نعمت ظاهر و باطن از اوست، و منعم حقیقى جز ذات اقدس حق کسى نیست، و آنچه واسطه بین تو و حضرت حق براى رسیدن نعمت به توست مسخّر حضرت اویند و فرمانبردار آن وجود مبارک.
حال عبارت از نشان دادن خضوع و خشوع و سرور و بهجت به وسیله نعمت است، به اینکه این همه نعمت هدیه است و این هدیه دلالت کننده بر عنایت منعم به شخص توست، و علامت و نشانه حال به این است که به چیزى از دنیا خوشحال نگردى مگر به آنچه موجب قرب تو به حضرت اوست.
اما عمل حقیقى است متوجه به قلب و زبان و جوارح.
عمل قلب اراده تعظیم در برابر منعم و حمد و سپاس و تمجید اوست، و اندیشه در صنایع و افعال و آثار لطف حضرت، و نیت داشتن رساندن خیر و احسان به وسیله نعمت به تمام خلق خداست.
عمل زبان اظهار نعمت به حمد و تسبیح و تهلیل و امر به معروف و نهى از منکر است.
عمل جوارح، به کارگیرى نعمت هاى ظاهر و باطن در طاعت و عبادت، و خوددارى از خرج کردن نعمت در معصیت و مخالفت با حضرت محبوب و جناب معشوق است".
روى این حساب روشن شد که شکر از مهمترین صفات کمال است، و تحقق این حقیقت به طور جامع و کامل بسیار کم اتفاق مى افتد، چنانچه در قرآن مجید آمده:
«وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِىَ الشَّکورُ»:(۱)
از آنجائى که شکر به جوارح، خود از نعمت هاى معنوى حق است، و جز با توفیق حضرت او صورت نمى گیرد، پس بر این نعمت هم شکرى واجب است، و بر این شکر هم شکر دیگرى واجب تا بى نهایت!
بر اساس محاسبه بالا باید گفت تمام موجودات صاحب شعور از شکر حضرتش عاجزند، آنهم از شکر یک نعمت از مجموع نعمت هاى او که قابل احصاء نیست!
بنابراین آخرین مرتبه شکر، اعتراف به ناتوانى از شکر است.
حضرت سید الشهداء ـ روحى فداه ـ در دعاى عرفه به پیشگاه حضرت محبوب عرضه مى دارد:
طول مدت عصرها و بلکه قرنها اگر عمر کنم، شکر یکى از آن نعت ها که به من عنایت فرمودى نتوانم انجام داد، مگر باز به نعمت دیگرت که آن نیز به من شکرى سر از نو و ستایشى تازه واجب گرداند.
آرى و اگر من و تمام حساب دانان عالم آفرینش بخواهیم نهایت نعمت هایت از گذشته و حال و آینده را احصاء و شماره کنیم هرگز بر حساب و شماره اش و درک نهایتش قادر نخواهیم بود، راستى بعید است، کجا مى توانیم در صورتى که تو خود در کتاب ناطق خود قرآن مجید بیان فرمودى: که اگر بخواهید نعمت هاى خدا را بشمارید هرگز نتوانید.(۲)
الهى به کدام یک از نعمت هایت تو را شکر گوئیم، و با چه زبان و با کدام فهم و عقل به شکرت به پا خیزیم؟
تو آسمان منى من زمین به حیرانى *** که دم بدم ز دل من چه چیز رویانى
زمین خشک لبم من ببار آب کرم *** زمین ز آب تو باید گل و گلستانى
زمین چه داند کاندر دلش چه کاشته اى *** ز توست حامله و حمل او تو مى دانى
ز توست حامله هر ذره اى به سرّ دگر *** بدرد، حامله را مدّتى بپیچانى
چهاست در شکم این جهان پیچاپیچ *** کزو بزاید اَنَاالحقّ و بانگ سبحانى
گهى بنالد و ناقه بزاید از شکمش *** عصا بیفتد و گیرد طریق ثعبانى
چمن نگر که نمى گنجد از طرب در پوست *** که نقش چند بدو داد باغ روحانى
ببین تو قوّت تفهیم نفس کلّى را *** که خاک کودن از او شد مصوّر جانى
چو نفس کل همه کلّى حجاب و روپوش است *** زآفتاب جلالت که نیستش ثانى
زآفتاب قدیمى که از غروب برى است *** که نور روش نه دلوى بود نه میزانى
یکان یکان بناید هر آنچ کاشت خموش *** که حامله است صدفها ز درّ ربّانى
عناوین شکر در آیات قرآن مجید که در حدود هفتاد و پنج آیه است به شرح زیر است:
۱ ـ اداى شکر حق نسبت به تمام نعمت ها واجب است:
«اَنِ اشْکرْ للهِ»:(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ سبا، ۱۳.
۲ ـ "مفاتیح الجنان" دعاى عرفه.
۳ ـ لقمان، ۱۲.
۲ ـ برگشت سود شکر به خود انسان است:
«وَ مَنْ شَکرَ فَاِنَّما یشْکرُ لِنَفسِهِ»:(۱)
۳ ـ جزاى شاکران خیلى سریع و زود به آنان مى رسد:
«وَ سَنَجْزِى الشّاکرینَ»:(۲)
۴ ـ شکر مانع از رسیدن عذاب به بندگان است:
«ما یفْعَلُ اللهُ بِعَذابِکمْ اِنْ شَکرْتُمْ»:(۳)
۵ ـ شکر باعث ازدیاد نعمت است:
«لَئِنْ شَکرْتُمْ لاَزیدَنَّکمْ»:(۴)
۶ ـ شکر باعث رضایت و خوشنودى خداست:
«وَ اِنْ تَشْکرُوا یرْضَهُ لَکمْ»:(۵)
۷ ـ نعمت براى شکر است:
«وَ جَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَ الاَبْصارَ وَ الاَْفْئِدَةَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ»:(۶)
۸ ـ بندگان شاکراند کند، و عدم شکر به خاطر غفلت و نداشتن ایمان به منعم است.
«وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِىَ الشَّکورُ»:(۷)
۹ ـ در برابر این همه نعمت من چرا شاکر نیستند؟
«وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ اَفَلا یشْکرُونَ»:(۸)
۱۰ ـ اکثر مردم از فضاى روحانى و ملکوتى شکر دورند:
«اِنَّ اللهَ لذُو فَضْل عَلَى النّاسِ وَ لکنْ اَکثَرُهُمْ لایشْکرُونَ»:(۹)
روایات و مسئله شکر:
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
اَلطّاعِمُ الشّاکرُ لَهُ مِنَ الاَْجْرِ کاَجْرِ الصّائِمِ الْمُحْتَسِبِ، وَ الْمُعافَى الشّاکرُ لَهُ مِنَ الاَْجْرِ الْمُبْتَلَى الصّابِرِ، وَ الْمُعْطِى الشّاکرُ لَهُ مِنَ الاَْجْرِ کاَجْرِ الْمَحْرُومِ الْقانِعِ:(۱۰)
خورنده شاکر از نظر اجر مانند روزه دار پاک نیت است، سالم شاکر در اجر مانند مصیبت دار صابر است، دهنده شاکر در ثواب مانند ندار قانع است.
على((علیه السلام)) فرمود:
اَلشُّکرُ زینَةُ الْغِنى، وَ الصَّبْرُ زینَةُ الْبَلْوى:(۱۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ نمل، ۴۰.
۲ ـ آل عمران، ۱۴۵.
۳ ـ نساء، ۱۴۷.
۴ ـ ابراهیم، ۷.
۵ ـ زمر، ۷.
۶ ـ نحل، ۷۸.
۷ ـ سبا، ۱۳.
۸ ـ یس، ۷۳.
۹ ـ یونس، ۶۰.
۱۰ ـ "بحار" ج۷۱، ص۲۲.
۱۱ ـ "بحار" ج۷۷، ص۴۲۰.
شکر آرایش و زینت ثروت، و صبر زینت مصیبت است.
و نیز آن حضرت فرمود:
اَلشُّکرُ عِصْمَةُ مِنَ الْفِتْنَةِ:(۱)
شکر، حافظ انسان از فتنه است.
و نیز آن بزرگوار فرمود:
شُکرُ النِّعْمَةِ اَمانٌ مِنْ حُلُولِ النِّقْمَةِ:
شکر نعمت امان الهى از ورود بلاست.
از حضرت صادق((علیه السلام)) پرسیدند: بزرگوارترین خلق خدا کیست؟
فرمود: اِذا اُعْطِىَ شَکرَ، وَ اِذَا ابْتُلِىَ صَبَرَ:(۲)
آن کس که چون به او عطا شود شکر کند، و چون دچار مصیبت گردد، صبر نماید.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
لَوْ لَمْ یتَوَعَّدِ اللهُ سُبْحانَهُ عَلى مَعْصِیتِهِ، لَکانَ یجِبُ اَنْ لایعْصى شُکراً لِنِعَمِهِ:(۳)
اگر خداوند به گناهان بندگان وعده عذاب نداده بود، هر آینه واجب بود به عنوان شکر نعمتش از معصیت بپرهیزند.
و نیز آنحضرت فرمود: اَقَلُّ ما یلْزَمُکمْ للهِ اَلاّ تَسْتَعینُوا بِنِعَمِهِ عَلى مَعاصَیهِ:(۴)
کمترین چیزى که از حقوق حق بر شما رعایتش لازم است این است که براى گناهان از نعمت هایش کمک نگیرید.
حضرت صادق((علیه السلام)) فرمود:
فِى کلِّ نَفَس مِنْ اَنْفاسِک شُکرٌ لازِمٌ لَک، بَلْ اَلْفٌ وَ اَکثَرُ:(۵)
در هر نفسى از نفس هایت شکرى بر تو لازم است، بلکه هزار شکر و بیشتر.
حضرت صادق((علیه السلام)) مى فرماید:
ما اَنْعَمَ اللهُ عَلى عَبْد مِنْ نِعْمَة فَعَرَفَها بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَاللهَ ظاهِراً بِلِسانِهِ فَتَمَّ کلامُهُ حَتّى یؤْمَرَلَهُ بِالْمَزیدِ:(۶)
نعمتى را خداوند به عبد نمى دهد مگر این که به آن نعمت بلافاصله امر به اضافه شود، در صورتى که عبد نعمت را به قلبش بشناسد و به زبانش حمد حق را ظاهر کند.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
مَنْ اُعْطِىَ الشُّکرَ لَمْ یحْرِمَ الزِّیادَةَ:(۷)
آن نعمت شکر به او عنایت شود، از زیاد شدن نعمت حق محروم نگردد.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: به موسى وحى شد: مرا شکر کن و حق شکرم را بجاى آر. عرضه داشت: چگونه حق شکرت را بجاى آوردم در حالى که شکرى نیست که بجا آورم مگر اینکه تو مرا به آن شکر موفق فرمودى و آن را به عنوان نعمت به من مرحمت فرمودى؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار" ج۷۸، ص۳۶۵.
۲ ـ "بحار" ج۷۱، ص۵۳.
۳ ـ "بحار" ج۷۳، ص۳۶۴.
۴ ـ "بحار" ج۷۳، ص۳۶۴.
۵ ـ "بحار" ج۷۱، ص۵۲.
۶ ـ "بحار" ج۷۱، ص۴۰.
۷ ـ "نهج البلاغة" حکمت ۱۳۴.
خطاب رسید: اى موسى اکنون که دانستى این حقیقت از جانب من است حق شکرم را بجا آوردى.(۱)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) مى فرماید:
شُکرُ الْمُؤْمِنِ یظْهَرُ فِى عَمَلِهِ، وَ شُکرُ الْمُنافِقِ لایتَجاوَزُ لِسانَهُ:(۲)
شکر مؤمن در عملش آشکار مى گردد، و شکر منافق از زبانش فراتر نمى رود.
امام صادق((علیه السلام)) فرمود:
شُکرُ النِّعْمَةِ اجْتِنابُ الْمَحارِمِ، وَ تَمامُ الشُّکرِ قَوْلُ الرَّجُلِ: اَلْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمینَ:(۳)
شکر نعمت دورى جستن از گناهان، و تمام شکر، گفتنِ اَلْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمین است.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
شُکرُ کلُّ نِعْمَة اَلْوَرَعُ عَمّا حَرَّمَ اللهُ:(۴)
شکر هر نعمتى، خوددارى از محرّمات الهى است.
و نیز آنحضرت فرمود:
شکر خداوند به تداوم ثنا و حمد، و شکر مافوق به دوستى درست، و شکر همانندت به اخوّت و برادرىِ نیکو، و شکر آن که مادون توست به عطاى به اوست.(۵)
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: چون براى رسول الله پیشامدى مى شد که آنحضرت را خوشحال مى کرد، به پیشگاه حق عرضه مى داشت:
اَلْحَمْدُللهِ عَلى هذِهِ النَّعْمَةِ.
و وقتى حادثه اى بر آن حضرت وارد مى شد که آنجناب را غصّه دار مى کرد مى گفت:
اَلْحَمْدُللهِ عَلى کلِّ حال.(۶)
على((علیه السلام)) مى فرماید:
شُکرُ الْعالِمِ عَلى عِلْمِهِ: عَمَلُهُ بِهِ وَ بَذْلُهُ لِمُسْتَحِقِّهِ:(۷)
شکر دانشمند بر دانشش، عمل به علم خود، و بخشش آن به مستحقّش مى باشد.
حضرت صادق((علیه السلام)) مى فرماید:
مَا اَنْعَمَ اللهُ عَلى عَبد بِنِعْمَة صَغُرَتْ اَوْ کبُرَتْ فَقالَ: "اَلْحَمْدَللهِ" اِلاّ اَدَّى شُکرَها:(۸)
از جانب خداوند نعمت کوچک یا بزرگى به عبد عنایت نمى شود که عبد در برابرش بگوید: "الحمدلله" جز اینکه شکر آن نعمت ادا کرده است.
دنباله دعا اشاره به واقعیاتى است که شرح و تفسیرش در دعاى اول و هفدهم و بیستم و سى و یکم گذشت.
به ترجمه جملات ملکوتى دعا اکتفا کرده، از حضرت محبوب همان را مى خواهم که حضرت حسین((علیه السلام)) در شى عاشورا از ذات دل و عمق جان از حق خواست و آن اینکه: بارالها ما را از شاکران قرار بده!
"هیچ کس مستوجب آن نیست که به استحقاق او را بیامرزى، یا بر پایه سزاوارى از او خوشنود باشى، پس هر که را بیامرزى از احسان توست، و از هر که خوشنود گردى از تفضل تو مى باشد، و عمل کمى را که بپذیرى از باب فضل پذیرفته اى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار" ج۱۳، ص۱۳۵.
۲ ـ "میزان الحکمة" ج۵، ص۱۴۶.
۳ ـ "بحار" ج۷۱، ص۴۰.
۴ ـ "میزان الحکمة" ج۵، ص۱۴۶.
۵ ـ "میزان الحکمة" ج۵، ص۱۴۶.
۶ ـ "بحار" ج۷۱، ص۳۳.
۷ ـ "میزان الحکمة" ج۵، ص۱۴۶ ـ ۱۴۷.
۸ ـ "میزان الحکمة" ج۵، ص۱۴۶ ـ ۱۴۷.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا اعترف بالتقصیر عن تادیه الشکر:
دعاى سى و هفتم در مقام اعتراف به تقصیر از جاى آوردن شکر پروردگار.
«اللهم ان احدا لا یبلغ من شکرک غایه الا حصل علیه من احسانک ما یلزمه شکرا».
لفظه «من» فى «من احسانک» ابتدائیه لتعین المبدا. اى: من تلقاء احسانک و هو ایزاع الشکر و التوفیق و التیسیر له.
و لفظه «ما» فى «ما یلزمه» عباره عن تلک الغایه المبلوغ الیها من الشکر التى هى نعمه اخرى موجبه لشکر آخر. هذا على ما فى اصل النسخه اعنى «یلزمه» بضم الیاء المثناه من تحت و کسر الزاى من باب الافعال، و «شکرا» على هذا مفعول ثان له. و اما على روایه «یلزمه» بفتح الیاء و الزاء على صیغه المجرد، فلفظه «ما» فى «ما یلزمه» عباره عن حق لازم یلزم اداوه من حمد و ثناء و عباده، و «شکرا» اما تمییز و اما مفعول له.
یعنى: بار خدایا، به درستى که نمى رسد هیچ کس از بندگان تو از شکرگزارى تو به غایتى و حدى، مگر آنکه حاصل شود و واجب گردد بر او از جهت احسان و نیکویى کردن تو او را -که آن توفیق دادن و میسر گردانیدن اوراست بر شکر- شکرى که موجب باشد آن شکر، شکر دیگر را. چه، توفیق و تیسیر بر شکر نیز نعمتى است از جانب مشکور. و از اینجاست که در تنزیل کریم واقع شده که: (و قلیل من عبادى الشکور).
یا معنى چنین باشد که: هیچ کس نرسد از شکر کردن تو به غایتى، مگر آنکه حاصل شود بر او از نیکویى کردن تو حق لازمى که اداى آن لازم باشد- از حمد کردن و ستایش نمودن و عبادت کردن -از روى شکرگزارى- یا: از جهت شکرگزارى.
«و لا یبلغ مبلغا من طاعتک و ان اجتهد الا کان مقصرا دون استحقاقک بفضلک».
و نمى رسد هیچ کس از بندگان تو از فرمانبردارى نمودن تو به حدى و نهایتى، و اگر چه اجتهاد و استفراغ وسع خود نماید- مگر آنکه مقصر باشد مرتبه ى پایین تر از استحقاق تو آن را. چه، جهات استحقاق طاعت از حیثیات متکثره است که قدرت بشرى وفا به آن جهات نمى تواند نمود.
«فاشکر عبادک عاجز عن شکرک».
پس شکر کننده ترین بندگان تو آن کسى است که عاجز باشد از شکر کردن. چرا که شکر ثنایى است منعم را به ازاى نعمت او. و چون معظم نعمتها، بل جمله ى نعمتها از حق تعالى است، پس مهمترین چیزى مشغول بودن به شکر او تعالى باشد. و چون شکر نتوان گزارد الا به دل و زبان و اعضا، و هر سه نعمت اوست، و قدرت بر استعمال هر یکى از آن، نعمتى دیگر، و توفیق یافتن در استعمال هر یکى، نعمتى دیگر، پس اگر خواهد که بر هر نعمتى شکرى گزارد، بر این نعمتها هم شکرى دیگر باید گزارد. و سخن در گزاردن این شکر، همچنان باشد که در اول. و انتها به عجز باشد. و اعتراف به عجز از شکر، آخر مراتب شکر باشد. چنانکه اعتراف به عجز از ثنا بزرگترین ثناهاست. و به این سبب گفته خاتمه ى صحیفه ى رسالت که: «لا احصى ثناء علیک انت کما اثنیت على نفسک».
و نزدیک اهل تسلیم شکر منتفى شود. چه، شکر مشتمل است بر قیام به مکافات و مجازات منعم، و آن کس که در مقام بندگى به محلى بود که خود را هیچ محلى ننهد، چگونه در مقابل کسى تواند آمد که همه او باشد؟! پس نهایت شکر تا آنجا باشد که خود را وجودى داند و منعم را وجودى.
«و اعبدهم مقصر عن طاعتک».
و عابدترین بندگان تو آن کسى است که قائل باشد به تقصیر از طاعت تو.
«لا یجب لاحد ان تغفر له باستحقاقه، و لا ان ترضى عنه باستیجابه».
واجب نیست هیچ کس را که بیامرزى تو او را از حیثیت استحقاق او مر آمرزش تو را، و نه آنکه راضى و خشنود گردى از او از جهت آنکه مستوجب رضاى تو شده باشد. چه، هیچ کس را مقدور نیست که چنین بندگى تو تواند نمود.
«فمن غفرت له فبطولک. و من رضیت عنه فبفضلک».
پس هر که آمرزیدى تو او را، پس به سبب احسان تو است او را. و هر که را خشنود شدى تو از او، پس به سبب فضل و بزرگى تو است.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا اعترف بالتقصیر عن تادیه الشکر:
بود از دعاى آن امام فلک مقام زمانى که اعتراف مى نمود به تقصیر از اداء نمودن ثناء او در مقابل نعمت.
بدانکه اعتراف به تقصیر از اداى شکر دو مرتبه دارد یکى آن است که اعتراف کند که نمى تواند شکر او نماید زیرا که شکر نمودن حاجت دارد به شکر، و هکذا، و دیگر آن است که به قدر وسع که بایست شکر کند نمى کند اعتراف به تقصیر شکر دارد دور نیست که مراد امام قسم ثانى باشد اگر چه ظاهر فقره از دعا قسم اول است.
اللغه:
غایه: یعنى حد و مرتبه.
ما: در قوله ما یلزمه فاعل حصل،
من: در قوله من احسانک ابتدائیه.
یلزمه: احتمال دارد باب افعال باشد و احتمال دارد ثلاثى مجرد باشد، بنابر اول شکرا مفعول ثانى او است.
یعنى: اى خداى من به درستى که کسى نمى رسد از شکر نمودن تو مرتبه ى را و حدى را مگر اینکه حاصل آید بر او از احسان تو که لازم سازد آن چیزى را شکر دیگر بنابر ثانى شکرا مفعول له است یا تمیز، یعنى آن چیز لازم شود او را به علت اینکه یا از حیث شکر ظاهر آن است که غرض امام آن است که شکر نمودن توهم شکر دارد.
یعنى: نمى رسد کسى به مقدارى از طاعت تو اگر چه جد و جهد کند مگر اینکه مى باشد آن کس تقصیرکننده نزد استحقاق و سزاوارى تو به فضل تو عبد را چه قابلیت که عملى آورد به مقابل سزاوارى او بلکه هر قدر عبادت نماید در مقابل استحقاق او هیچ و در مقابل فضل وجود و کرم او نابود است.
فاء: تفریع است یعنى پس شاکرترین بندگان تو عاجز از شکر تو است و عابدترین آنها تقصیرکننده از طاعت تو است.
اللغه:
استیجاب: سزاوار بودن
این دو فقره هم تفریع سابق است یعنى: واجب نیست از براى آنکه بیامرزى او را به استیجاب و نه آنکه خوشنود شوى از او به استحقاق.
طول: نعمت.
در سابق اشاره نمودم که احدى استحقاق چیزى از خداوند ندارد هر نعمتى که خدا به مخلوق دهد از نعم دنیا و آخرت همه از باب فضل و احسان است اگر چه بعضى از فضلا مدعیند که نبینا محمد و آل او صلى الله علیهم استحقاق نعمت دارند نه از باب تفضل و فیه تامل.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعاى شکر:
این دعا که در آن از تقصیر اداى شکر سخن به میان آمده مسائل بسیارى را در این رابطه متذکر مى شود:
در نخستین جمله از فراز اول مى گوید: (بار خداوندا هیچ کس به پایه اى از مراحل شکر تو نمى رسد، مگر اینکه از احسان تو چندان براى او فراهم مى آید که بار دیگر او را ملزم به سپاس تو مى کند) (اللهم ان احدا لا یبلغ من شکرک غایه الا حصل علیه من احسانک ما یلزمه شکرا).
(و به هیچ درجه اى از درجات اطاعتت نائل نمى شود- هر چند تلاش فراوان کند- مگر اینکه به خاطر فضل و کرمت در برابر استحقاقت مقصر مى ماند) (و لا یبلغ مبلغا من طاعتک و ان اجتهد الا کان مقصرا دون استحقاقک بفضلک).
به همین دلیل است که: (سپاسگزارترین بندگانت از شکر تو عاجز است) (فاشکر عبادک عاجز عن شکرک).
(و عابدترین آنان در مورد اطاعت تو تقصیرکار) (و اعبدهم مقصر عن طاعتک).
به دنبال گفته هاى پیش که هیچ کس نمى تواند حق آفریدگار را اداء کند از ناحیه ى دیگر نیز اعتراف کرده که بندگان نیز شایستگى این همه لطف را ندارند، مى گوید: (هیچ فردى از افراد مستوجب آن نیست که او را به خاطر استحقاقش، مورد مغفرت قرار دهى) (لایجب لاحد ان تغفر له باستحقاقه).
(و نه به علت مستوجب بودنش، از او راضى و خشنود گردى) (و لا ان ترضى عنه باستیجابه).
به همین لحاظ است که مى گوئیم: (هر کس را که بیامرزى به خاطر احسان تو است) (فمن غفرت له فبطولک).
(و از هر کس راضى و خشنود باشى، به واسطه ى فضل و محبت تو است) (و من رضیت عنه فبفضلک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۲۳۷-۲۲۴
و کان من دعائه علیه السّلام إذا اعترف بالتقصیر عن تأدیة الشکر:
بسم الله الرحمن الرحیم و ایاه نستعین الحمد لله الذى اعترف بالتقصیر عن اداء شکره الشاکرون، واغترف بالتبصیر من بحار ذکره الذاکرون، والصلاه والسلام على نبیه الذى مهد نهج الحمد و سبیله و على اهل بیته الذین وردوا سلسل الشکر و سلسبیله. و بعد: فهذه الروضه السابعه والثلاثون من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء السابع والثلاثین من صحیفه سیدالعابدین صلوات الله و سلامه علیه و على آبائه و ابنائه الائمه الراشدین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، وفقه الله لشکره و حمده و تجاوز بمنه عن خطاه و عمده.
اعترف بالشىء اعترافا: اقر به على نفسه و التقصیر یقال على وجهین.
احدهما: بمعنى العجز عن الشىء، یقال فیه: قصر عنه قصورا -من باب قعد- و قصر عنه تقصیرا: اى عجز عنه و لم یبلغه.
و الثانى: التوانى فى الامر، یقال: قصر فلان فى حاجتى تقصیرا اذا توانى فیها.
و هو بالمعنى الاول یتعدى ب«عن» و بالمعنى الثانى یتعدى ب«فى»، و المراد هنا المعنى الاول لتعدیته ب«عن».
و التادیه: مصدر ادى الحق اذا اوصله وافیا، و الاسم الاداء.
قال الراغب: الاداء دفع ما یحق دفعه و توفیته، کاداء الجزیه و اداء الامانه.
مقدمه:
الشکر: قیل: هو الثناء على المحسن بذکر احسانه.
و قیل: هو تصور المنعم علیه النعمه و اظهارها.
و قیل: هو عباره عن معروف یقابل النعمه، سواء کان باللسان او بالارکان او بالجنان. فالشکر باللسان: هو الثناء على المنعم بالجمیل، و الشکر بالارکان: هو مکافاته بقدر استحقاقه، و الشکر بالجنان: هو تصور النعمه.
و قیل: الشکر باللسان: هو الاعتراف على وجه الاستکانه بجلاله النعمه و الشکر بالارکان: الاتصاف بالوفاق، و الخدمه، و الشکر بالجنان: هو الاعتکاف على بساط الشهود بادامه الحرمه.
و قال الاکثرون: الشکر قسمان لغوى و عرفى.
فاللغوى: فعل ینبى عن تعظیم المنعم بسبب الانعام سواء کان ذکرا باللسان، او اعتقادا و محبه بالجنان، او عملا و خدمه بالارکان.
و العرفى: هو صرف العبد جمیع ما انعم الله علیه من السمع و البصر و غیرهما الى ما خلقه الله لاجله. فبین الشکر اللغوى و الشکر العرفى عموم و خصوص مطلقا.
و قال المحقق النصیر الطوسى: اعلم ان الشکر مقابله النعمه بالقول و الفعل و النیه. و له ارکان ثلاثه:
الاول: معرفه المنعم و صفاته اللائقه به، و معرفه النعمه من حیث انها نعمه، و لا تتم تلک المعرفه الا بان تعرف ان النعم کلها جلیها و خفیها من الله سبحانه، و انه المنعم الحقیقى، و ان الاوساط کلها منقاده لحکمه مسخره لامره .
الثانى: الحاله التى هى ثمره تلک المعرفه، و هى الخضوع و التواضع، و السرور بالنعم، لامن حیث انها موافقه لغرض النفس، فان فى ذلک متابعه لهواها، و قصر الهمه على رضاها، بل من حیث انها هدیه داله على عنایه المنعم بک، و علامه ذلک ان لا تفرح من نعم الدنیا الا بما یوجب القرب منه.
الثالث: العمل الذى هو ثمره تلک الحال، فان تلک الحال اذا حصلت فى القلب حصل فیه نشاط للعمل الموجب للقرب منه تعالى، و هذا العمل یتعلق بالقلب و اللسان و الجوارح.
اما عمل القلب فالقصد الى تعظیم المنعم و تمجیده و تحمیده و التفکر فى صنائعه و افعاله و آثار لطفه، و العزم على ایصال الخیر و الاحسان الى عامه الخلق.
و اما عمل اللسان فاظهار ما قصدته و نویته من التمجید و التعظیم بتهلیله و تحمیده و تسبیحه و الثناء علیه. و ارشاد الخلق بالامر بالمعروف و النهى عن المنکر الى غیر ذلک.
و اما عمل الجوارح فاستعمال نعمه الظاهره و الباطنه فى طاعته و عبادته، و عدم استعمالها فى معصیته و مخالفه امره، کاعمال العین فى النظر الى عجیب مصنوعاته و آیاته، و النظر فى کتابه، و استعمال السمع فى استماع دلائله و براهینه، و الانصات لقراءه کتابه، و قس على ذلک سائر الجوارح.
و من هنا ظهر ان الشکر من اشرف معارج السالکین و اعلى مدارج العارفین، و لا یبلغ حقیقته الا من ترک الدنیا وراء ظهره، و هم قلیلون. و لذلک عز من قائل: «و قلیل من عبادى الشکور» انتهى.
و قال بعض العارفین: کما ان لکل من اللسان و الجنان و الارکان فى الشکر تعلقا بک، فلکل منها تعلق بغیرک. و لا یتم شکر الله به ما لم توفر على غیرک حقه منه. اما بالجنان: فان تنوى الخیر و تعتقد الشفقه على کافه الخلق. و اما باللسان: فان تحسن القول لهم. و اما بالارکان: فبالتوقى مما یرجع علیهم بسوء حتى ان شکر العین ان تستر کل عیب تراه فیهم، و شکر السمع ان تستر کل قبیح تسمعه منهم، و حتى اذا لقیت معارفک فلا تسائلهم على العاده فى التلطف و التحفى فى مساله الحال شوقا و اهتماما، و لکن على استخراج الشکر منهم و التادى بهم الى ان یحمدوا الله، و تحمده معهم، کما جاء فى الحدیث انه صلى الله علیه و آله قال لرجل: «کیف اصبحت؟ فقال: بخیر. فاعاد السوال، حتى قال فى الثالثه: بخیر احمد الله و اشکره. فقال علیه السلام: هذا الذى اردت و حمد الله معه».
و بالجمله فاداء شکر الله امر تعجز عنه العباد، و لو بعد السعى و الاجتهاد.
التاکید ب«ان» لتهیئه النکره لان تصلح ان یخبر عنها مع ما فیه من ان الحکم عن اعتقاد و صمیم قلب، و من انه مما یجب ان یبالغ فى تاکیده و تحقیقه، و من کونه رائجا مقبولا عند المخاطب، الى غیر ذلک من کمال العنایه و الاهتمام و وفور نشاط المتکلم و صدق رغبته، و اظهار کمال التضرع و الابتهال.
و «احدا» هنا اسم لمن یصلح ان یخاطب، یستوى فیه المذکر و المونث و المثنى و المجموع. و قیل: لیس هو بمعنى واحد، و لذلک ذهب الفارسى و جماعه ان همزته اصلیه، لا بدل من الواو.
و قال الرضى: کانه لما لم یر فى نحو: «ماجاءنى احد» معنى الوحده، ارتکب کون الهمزه اصلا، و الاولى ان یقال: همزته فى کل موضع بدل من الواو، و معنى ما جاءنى احد، ما جاءنى واحد، فکیف ما فوقه. انتهى.
و هو هنا یعم جنس الانس بحیث لم یبق منهم احد، لان النکره الواقعه فى موضع ورد فیه النفى بان ینسحب علیها حکم النفى تکون للعموم و الاستغراق. و هى هنا کذلک فى المعنى، لان المعنى لا یبلغ احد غایه، و ذلک لاختصاص احد بالنفى.
و قال ابن هشام فى المغنى: قولهم: «ان احدا لا یقول ذلک» انما اوقع احدا فى الاثبات، لانه نفس الضمیر المستتر فى یقول و الضمیر فى سیاق النفى، فکان احد کذلک. انتهى.
فائده:
قال الراغب: احد یستعمل على ضربین: احدهما فى النفى فقط، و الثانى فى الاثبات.
اما الاول: فلاستغراق جنس الناطقین، و یتناول القلیل و الکثیر على طریق الاجتماع و الافتراق، نحو: ما فى الدار احد، اى لا واحد و لا اثنان فصاعدا، لا مجتمعین و لا مفترقین. و لهذا المعنى لم یصح استعماله فى الاثبات، لان نفى المتضادین یصح، و لا یصح اثباتهما، فلو قیل: فى الدار احد، لکان فیه اثبات واحد منفرد، مع اثبات ما فوق الواحد مجتمعین و مفترقین، و ذلک ظاهر الاحاله. و لتناول ذلک ما فوق الواحد یصح ان یقال: مامن احد فاضلین، کقوله تعالى: «فما منکم من احد عنه حاجزین».
و اما الثانى: و هو المستعمل فى الاثبات فعلى ثلاثه اوجه:
احدها: ان یستعمل فى العدد مع العشرات نحو: احد عشر، و احد و عشرین.
و الثانى: ان یستعمل مضافا و مضافا الیه بمعنى الاول کقوله تعالى: «اما احدکما فیسقى ربه خمرا»، و قولهم: یوم الاحد، اى یوم الاول، لقولهم یوم الاثنین.
و الثالث: ان یستعمل مطلقا وصفا، و لیس ذلک الا فى وصف الله تعالى نحو: «قل هو الله احد». و اصله وحد، و لکن وحدا یستعمل فى غیره تعالى، کقول النابغه:
على مستانس وحد انتهى.
و بلغت الغایه بلوغا -من باب قعد-: انتهیت الیها. و یطلق البلوغ على الانتهاء الى اقصى الامد و منتهاه مکانا کان او زمانا او امرا من الامور المقدره. و غایه کل شىء: مداه و منتهاه.
قوله علیه السلام: «الا حصل علیه من احسانک ما یلزمه شکرا» استثناء مفرغ من اعم الاحوال، محله النصب على الحالیه من فاعل یبلغ، اى: لا یبلغ احد غایه من شکرک فى حال من الاحوال، الا حال کونه حاصلا علیه من احسانک ما یلزمه شکرا، و نظیره قوله تعالى: «و لا یاتونک بمثل الا جئناک بالحق و احسن تفسیرا». و مفاد ما قبل الا و ما بعدها هنا مفاد الشرط و الجزاء من لزوم الثانى للاول، اذ المقصود لزوم تعقب مضمون الا لمضمون ما قبلها.
و حاصل المعنى: انه کلما بلغ من الشکر غایه حصل علیه من احسانک ما یلزمه شکرا.
و ما وقع لبعض القاصرین- من ان الاستثناء فى «الا حصل» منقطع کما فى «مازاد الا ما نقص»، لکن مستثنى هذا مفرد، و مستثنى ذاک جمله، و ان کان المستثنى فى ذلک عند التاویل مفردا. و المعنى: لا یعرض له عارض عند بلوغ غایه من غایات الشکر الا حصول نعمه من نعمک علیه، یلزمه شکرها فهو خبط صریح، ناشىء عن جهل قبیح.
و «من» فى قوله: «من شکرک» و «من احسانک» مبینه لما بعدها، و هى و مخفوضها فى موضع نصب على الحال منه.
قال الرضى: و انما جاز تقدیم «من» المبینه على المبهم فى نحو قولک: انا من خطه فى روضه، لان المبهم مقدم تقدیرا، کانک قلت: انا فى شىء من خطه فى روضه، فالمبین فیه محذوف. و ما بعد «من» عطف بیان له حذف المعطوف علیه و اقیم المعطوف مقامه کما یحذف المستثنى منه و یقام المستثنى مقامه. انتهى.
و عدى حصل ب«على»، و المعروف تعدیته باللام، لانه هنا بمعنى ثبت علیه، کان ما یلزمه شکرا استعلى علیه، و لزمه لزوم الراکب لمرکوبه.
و الزمته المال و العمل الزاما: او جبته و اثبته علیه.
و المبلغ: اما اسم مکان من البلوغ، او مصدر میمى.
و فى الصحاح: شىء بالغ: اى جید، و قد بلغ فى الجوده مبلغا.
و دون: نقیض فوق، و هو تقصیر عن الغایه.
و استحق فلان الامر استحقاقا: استوجبه.
و «الباء» من قوله: «بفضلک» للسببیه. و الفضل هنا اما بمعنى الاحسان.
قال الراغب: کل عطیه لا تلزم من یعطى یقال لها: فضل، نحو قوله تعالى: «و اسالوا الله من فضله».
و اما بمعنى الکمال و الفضیله.
قوله علیه السلام: «فاشکر عبادک». «الفاء»: فصیحه، اى اذا کان الامر هکذا فاشکر عبادک عاجز عن شکرک، اى غیر قادر علیه، و اعبدهم مقصر عن طاعتک، اى: عاجز عنها، من قصر عن الشىء تقصیرا اذا عجز عنه.
و الطاعه هنا: اما بمعنى موافقه الاراده، او بمعنى العباده،- کقولهم: تقبل الله طاعتک- اطلاقا للعام على الخاص، کما قد تطلق العباده على الطاعه فى عکس ذلک.
و مدار هذا الفصل من الدعاء على امرین:
احدهما: بیان العجز عن شکره تعالى.
و الثانى: بیان العجز عن ما یستحقه سبحانه من الطاعه و العباده اما الاول: فبینه علیه السلام بلزوم التسلسل، و هو ترتیب امور غیر متناهیه، لانه اذا احدث شکرا على نعمه، احدث الله علیه نعمه اخرى یجب علیه شکرها، فیحتاج ان یشکرها کشکره الاولى. و کذلک الحال فى الثالثه و الرابعه، و هذا یودى الى ما لا یتناهى، و هو غیر مقدور للعبد.
و لزوم هذا الجزاء لشرطه بحکم وعد الله تعالى فى قوله الذى لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه: «و اذ تاذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم»، اى: آذن ایذانا بلیغا، و اخبر اخبارا موکدا، لا تبقى معه شائبه شبهه، لما فى صیغه التفعل من معنى التکلف المحمول فى حقه تعالى على غایته التى هى الکمال.
و اجرى مجرى فعل القسم فى الجزم بالجزاء نحو: علم الله، و شهد الله، و لذلک ادخلت اللام الموطئه فى الشرط، و النون الموکده فى الجزاء فقیل: لئن شکرتم لازیدنکم، اى لئن شکرتم نعمتى لازیدنکم نعمه الى نعمه.
و فى تفسیر على بن ابراهیم، قال ابوعبدالله علیه السلام: ایما عبد انعم الله علیه بنعمه فعرفها بقلبه، و حمد الله علیها بلسانه لم ینفد کلامه حتى یامر الله له بالزیاده، و هو قوله «لئن شکرتم لازیدنکم».
و روى ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عنه قال: من اعطى الشکر اعطى الزیاده، یقول الله عز و جل «لئن شکرتم لازیدنکم».
و لذلک اجمع العقلاء على ان تمام الشکر لله تعالى لا یبلغه العباد حتى ان الانبیاء عنه قاصرون، و الاولیاء مقصرون، و لله در القائل:
متى تشکر النعمى التى قد صنعتها * اذا کنت تولى نعمه حین تشکر
و یحتمل ان یکون المراد بقوله علیه السلام: «الا حصل علیه من احسانک ما یلزمه شکرا» هو التوفیق للشکر، فانه من اعظم الاحسان، و اجل النعم، الا ترى الى مناجاه رسول الله صلى الله علیه و آله: انت یا رب اسبغت على النعم السوابغ، فشکرتک علیها، فکیف لى بشکر شکرک، فقال الله تعالى: تعلمت العلم الذى لا یفوته علم بحسبک ان تعلم ان ذلک من عندى.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: اوحى الله عز و جل الى موسى علیه السلام، یا موسى اشکرنى حق شکرى، فقال: یا رب، و کیف اشکرک حق شکرک، و لیس من شکر اشکرک به، الا و انت انعمت به على؟ قال: یا موسى، الان شکرتنى، حین علمت ان ذلک منى:
و فى روایه قال موسى علیه السلام: الهى امرتنى بالشکر على نعمک، و شکرى ایاک نعمه من نعمک.
و من هذا اخذ الشاعر فقال:
اذا کان شکرى نعمه الله نعمه * على له فى مثلها یجب الشکر
فکیف بلوغ الشکر الا بفضله * و ان طالت الایام و اتصل العمر
و لهذا قیل: کل نعمه یمکن شکرها الا نعمه الله تعالى، فان غایه شکرها الاعتراف بالعجز عنها، و ذلک ان شکر نعمته نعمه منه، فیجب على العبد شکرها، ثم یجب علیه الشکر على الشکر، و هکذا الى ما لا ینتهى و ما لا نهایه له فنهایته فى بدایته. فینبغى ان یسند العبد من الابتداء على العجز ظهره، و یبنى على الاعتراف بالتقصیر امره، فیکون معرفه التقصیر عن الشکر شکرا، و الا فانى یبلغ شکر العباد نعم الرب الجواد! و این یقع الحالى من الازلى، و الذى لا یبقى من الذى لا یفنى! بل الجزء الذى لا یتجزى من الشىء الذى لا یتناهى.
و این التماد البرض من فیض ابحر، و این نزیل الارض عند الکواکب.
و فى مناجاه بعضهم: الهى انت تعلم عجزى عن مواقع شکرک فاشکر نفسک عنى.
و قد فسر العلماء قوله صلى الله علیه و آله لربه تعالى و تقدس: «قلت فک رهانى و ثقل میزانى» فان المراد فک رهانه بالشکر، فان النفوس مرتهنه بالنعمه، و انما یفکها الشکر، و لا یبلغ العباد کنه الشکر لله عز و جل، ففزغ صلى الله علیه و آله الى ربه ان یتولى فک رهانه بجوده و احسانه:
الهى لقد احسنت عودا و بداه * الى فاوزعنى الهى لاشکرا
و لو ان لى فى کل منبت شعره * لسانا یقول الشکر فیک لقصرا
الهى کم اسدیت لى منک نعمه * و فضلا فلم ینهض بانعامک الشکر
فمن کان ذا عذر لدیک و حجه * فعذرى و اقرارى بان لیس لى عذر
اما الثانى:- و هو بیان العجز عما یستحقه سبحانه من الطاعه و العباده- فبینه بذکر سبب استحقاقه للعباده و الطاعه، و هو فضله الذى لا نهایه له حیث قال:
«دون استحقاقک بفضلک» و الفضل کما تقدم، اما بمعنى الاحسان او بمعنى الکمال و الفضیله.
اما على الاول، فیجب ان تکون عباده العباد و طاعتهم بقدر احسان المعبود و فضله علیهم، و هذا امر لیس فى طاقه احد من البشر، لانه سبحانه یستحق بکل نعمه طاعه و شکرا، و نعمه غیر محصوره کما قال: «و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها» اى لا تقدرون على تعدادها، لکثرتها، بل لعدم تناهیها. فاین یقع القلیل من الکثیر، و الذى یتناهى من الذى لا یتناهى!!
قال الحکیم: اذا اخذت اللقمه الواحده لتضعها فى فمک فانظر الى ما قبلها و الى ما بعدها، اما ما قبلها فکالخبز و الطحن و الزرع، و غیر ذلک من الالات المعینه، و الاسباب و الفاعلیه، و القابلیه، حتى تنتهى الى الافلاک و العناصر. و اما ما بعدها فکالقوى المعینه على الجذب و الامساک، و الهضم و الدفع، و کالاعضاء الحامله لتلک القوى، و کسائر الامور النافعه فى ذلک خارجه عن البدن، او داخله فیه، فانها لا تکاد تنحصر. و اذا کانت نعم الله تعالى فى تناول لقمه واحده تبلغ هذا المبلغ، فکیف فیما جاوز ذلک!!
فتبین ان العبد -و ان اشتد على الطاعه حرصه، و طال فى العباده اجتهاده- لم یکن بالغا ما یستحقه الله سبحانه منهما بفضله و نعمته علیه. فکیف بمن تطغیه النعمه، و تبطره الدعه حتى یستعین بنعمته على معصیته، و یتکبر باحسانه على خلیقته! و لذلک ختم سبحانه الایه المذکوره فى سوره ابراهیم علیه السلام بقوله «ان الانسان لظلوم کفار» و فى سوره النحل بقوله: «ان الله لغفور رحیم» فسجل فى الاول بالظلم و الکفران و فى الثانى باستحقاق النقمه لولا الرحمه و الغفران، فکانه قال: ان کنت ظلوما کفورا، فلم ازل رحیما غفورا، لا اقابل منک التقصیر الا بالاحسان و التوفیر، و لا اجازى منک الجفاء الا باللطف و الوفاء، تلک شیمتک فى الاخذ، و هذه شیمتى فى العطاء.
و اما على الثانى -و هو حمل الفضل على معنى الکمال و الفضیله- فبیانه: ان کمال العباده و مطابقتها للامر المطاع بحسب العلم بکمال المعبود، و علو شانه و عظمته. و لما کانت ذات الحق سبحانه و عظمتها و کمالها امرا اعظم من ان یطلع علیه بالکنه ملک مقرب او نبى مرسل، لاجرم کانت عباده العباد من الملائکه و البشر بحسب معارفهم القاصره عن کنه حقیقته، لا بحسب کماله على هو کما علیه. فکل من کان علمه و معرفته اتم و اکمل کانت عباده من دونه مستحقره فى جنب عبادته، حتى لو زادت معرفته به و امکن اطلاعه على کنه حقیقته لزادت عبادته، و کانت اتم و اکمل.
فاذن کل طاعه و عباده قاصره عما یستحقه کماله المطلق و کل طائع و عابد حاجز و مقصر عنه و ان خب و اعنق. و الى هذا المعنى اشار امیرالمومنین علیه السلام ، بقوله فى صفه الملائکه: لو عاینوا کنه ما خفى علیهم منک لحقروا اعمالهم، و لازروا على انفسهم، و عرفوا انهم لم یعبدوک حق عبادتک، و لم یطیعوک حق طاعتک.
و کلا المعنیین یشمله قوله تعالى، و هو اصدق القائلین: «و ما قدروا الله حق قدره».
فان قلت: کیف یحمل الفضل على معنى الکمال فى عباره الدعاء، و قد نص بعضهم على ان الفضل انما یستعمل للکمال فى حق غیر الله تعالى؟
قلت: لا نسلم ذلک، فقد تقدم فى دعاء التحمید، و هو الدعاء الاول قوله علیه السلام «حمدا یفضل سائر الحمد کفضل ربنا على خلقه» و کفى به شاهدا.
و قد ورد فى بعض الادعیه ایضا وصفه تعالى بالفاضل. و الله اعلم.
الجمله الاولى مستانفه استئنافا بیانیا، کانه قیل: کیف تراهم مع العجز عن الشکر. و التقصیر عن الطاعه فى استحقاق المغفره و استیجاب الرضا؟ فقال: «لا یجب لاحد ان تغفر له باستحقاقه» الى آخره.
و تاخیر الرضا عن المغفره رعایه لاسلوب الترقى الى الاعلى لان الرضا فوق المغفره، فقد یغفر السید ذنب عبده، و لیس براض عنه، و على ذلک ما ورد فى الدعاء: اغفرلى خطیئتى و ارض عنى، فان لم ترض عنى فاعف عنى، و قد یعفو السید عن عبده و لیس براض عنه.
و ما حکى ان رجلا غضب على عبده، فاستشفع الیه بشفیع فشفعه، فجعل العبد یبکى و یتضرع، فقال له الشفیع: ما هذا البکاء و قد عفى عنک؟ فقال السید: انه یطلب الرضا، و لیس ذلک الیه، فانما یبکى لاجله.
و انما نفى علیه السلام وجوب المغفره و الرضا لاحد عن استحقاق و استیجاب، لان المغفره و الرضا تفضل و احسان منه تعالى ان شاء فعل، و ان شاء لم یفعل. فلا یجب علیه سبحانه ان یغفر لاحد او یرضى عنه لاستحقاقه و استیجابه، و ان تاب و اناب، لان الغفران مع التوبه عندنا على وجه التفضل ایضا، لا على وجه الوجوب، خلافا للمعتزله.
و «الفاء» من قوله: «فمن غفرت له» للترتیب الذکرى، او فصیحه.
و الطول و الفضل بمعنى، یقال: طال علیه طولا -من باب قال- اى افضل علیه، و احسن الیه.
