دعای ۲۳ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ، وَ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ و الْعَامَّةِ وَ اللَّامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ شَیطَانٍ مَرِیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ سُلْطَانٍ عَنِیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ مُتْرَفٍ حَفِیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ ضَعِیفٍ وَ شَدِیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ شَرِیفٍ وَ وَضِیعٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ صَغِیرٍ وَ کبِیرٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ قَرِیبٍ وَ بَعِیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ مَنْ نَصَبَ لِرَسُولِک وَ لِأَهْلِ بَیتِهِ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیتِها، إِنَّک عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَاصْرِفْهُ عَنِّی، وَ ادْحَرْ عَنِّی مَکرَهُ، وَ ادْرَأْ عَنِّی شَرَّهُ، وَ رُدَّ کیدَهُ فِی نَحْرِهِ. وَ اجْعَلْ بَینَ یدَیهِ سُدّاً حَتَّی تُعْمِی عَنِّی بَصَرَهُ، وَ تُصِمَّ عَنْ ذِکرِی سَمْعَهُ، وَ تُقْفِلَ دُونَ إِخْطَارِی قَلْبَهُ، وَ تُخْرِسَ عَنِّی لِسَانَهُ، وَ تَقْمَعَ رَأْسَهُ، وَ تُذِلَّ عِزَّهُ، وَ تَکسُرَ جَبَرُوتَهُ، وَ تُذِلَّ رَقَبَتَهُ، وَ تَفْسَخَ کبْرَهُ، وَ تُؤْمِنَنِی مِنْ جَمِیعِ ضَرِّهِ وَ شَرِّهِ وَ غَمْزِهِ وَ هَمْزِهِ وَ لَمْزِهِ وَ حَسَدِهِ وَ عَدَاوَتِهِ وَ حَبَائِلِهِ وَ مَصَایدِهِ وَ رَجِلِهِ وَ خَیلِهِ، إِنَّک عَزِیزٌ قَدِیرٌ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
و مرا و فرزندانم را از شیطان رانده شده و از شر جانوران زهرناک و زهردارکشنده، و سایر جانوران و چشم‌زخم، و از شر هر شیطان سرکش، و از شر هر پادشاه ستمگر، و از شر هر خوشگذران نازپرورده سرکش، و از شر هر ضعیف و قوی، و از شر هر عالی‌مقام و فرومایه، و از شر هر کوچک و بزرگ، و از شر هر نزدیک و دور، و از شر هر کسی از جن و انس که به جنگ پیامبرت و اهلبیتش اقدام کرده، و از شر هر جنبنده‌ای که مسخّر قدرت توست پناه ده، زیرا که تو در سلطنت بر صراط حق و عدلی.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و هر که علیه من اندیشه بد داشته باشد او را از من بگردان، و نیرنگش را از من دور کن، و شرش را از من بازدار، و مکرش را به گلوگاهش برگردان،
و سدّی در مقابلش بپا کن که چشمش را از دیدن من کور، و گوشش را از شنیدن ذکر من کر سازی، و دلش را به وقت سوء نیت در حق من قفل نمایی، و زبانش را از گفتگو درباره من لال سازی، و سرش را به گرز ذلّت بکوبی، وعزتش را به ذلّت بدل کنی، وبزرگی‌اش را بشکنی، و گردنش را به خواری فرود آوری، و کبریایی‌اش را از هم بپاشی، و مرا از همه ضرر و شر و طعن و غیبت و عیبجویی و حسد و دشمنی و بندها و دامها و پیاده‌ها و سواره‌های او ایمن سازی؛ زیرا که تو غالب غیر مغلوب و دارای قدرت بی‌نهایتی.
ترجمه آیتی
اى خداوند، مرا و ذریه مرا از شیطان رجیم در پناه خود دار و از آسیب هر گزنده ى زهردارنده و هر بیم و هراس و بلا و چشم زخم در امان دار و از شر هر شیطان سرکش و هر پادشاه ستمگر کینه توز و هر مخدوم غرقه در ناز و نعمت و هر ناتوان و نیرومند و هر بلندپایه و فرومایه و هر خرد و کلان و هر نزدیک و دور و هر کس- از پریان و آدمیان- که به خلاف رسول تو و اهل بیت او برخاسته و هر جنبنده اى که زمامش به دست قدرت توست، پناه ده. تو که فرمانرواى دادگر و راستگارى.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او، و هر کس را که با نیتى پلید آهنگ من کند، از من بازگردان و مکر او از من دور دار و آسیبش از من دفع فرماى و نیرنگش را بر سر او زن.
بار خدایا، در برابر او سدى برآر تا دیده اش از دیدن من نابینا گردد و گوشش از آنچه درباره ى من گویند ناشنوا. و در قلب او را قفل بر نه که یاد من بدان درنیاید. و زبانش را از بردن نام من لال کن و سرش را فروکوب و عزتش را به ذلت آور و باد غرور از سرش بیرون بر و از همه ى زیانهاى او و بدیهاى او و غمازى او و غیبت کردن او و عیبجوئى او و رشک بردن او و عداوت او و بندها و دامهاى او و پیادگان و سواران او، مرا در امان دار. انک عزیز قدیر.
ترجمه ارفع
و من و فرزندانم را از دست شیطان رانده شده به خود پناه ده و نیز از شر جانوران نیش دار و زهردار و همه جانوران و چشم زخم و از شر هر شیطان طغیانگر و از شر هر پادشاه ستمگر و از شر هر ثروتمند اسراف کننده و از شر هر فقیر و سخت برخوردکننده و از شر هر شریف و پست و از شر هر کوچک و بزرگ و از شر هر فرد نزدیک و یا دور و از شر هر کسى که از طبقه جن و انسان براى پیامبرت و خاندان او جنگ و ستیزى بر پا داشته و از شر هر حیوانى که بر آنها تسلط دارى مرا حفظ کن و پناهم ده که تو به راه مستقیم و درست عمل مى کنى.
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و هر که تصمیم بدى درباره ام گرفته نقشه شومش را از من دفع کن و مکرش را از من دور ساز و شرش را نسبت به من رفع فرما و نیرنگش را به خودش برگردان
و بین دیدگانش حایلى قرار ده تا چشمش از دیدن من کور و گوشش از شنیدن من کر و قلبش از یاد من قفل و زبانش درباره ى من لال شود تا آنجا که بر سرش بکوبى و عزتش را به خوارى مبدل سازى و کبر و غرورش را بشکنى و بر گردنش گردنبند ذلت بیندازى و سرفرازى اش را برهم زنى. پروردگارا مرا از جمیع ضررها و شرها و عیبجویى ها و حسادتها و دشمنى ها و بندها و دامها و پیاده نظام و سواره نظام او ایمن ساز که تو عزیز و قدرتمندى.
ترجمه استادولی
و مرا و فرزندانم را از شیطان رانده شده، و از شر جانوران گزنده و جانوران زهردار کشنده و سایر جانوران، و بلاها، (یا چشم زخم)، و از شر هر شیطان سرکش، و از شر هر پادشاه ستمگر، و از شر هر رفاه زده نازپرورده سرکش، و از شر هر ناتوان و نیرومند، و از شر هر عالى مقام و فرومایه، و از شر هر کوچک و بزرگ، و از شر هر نزدیک و دور، و از شر هر جن و انسى که به جنگ با پیامبرت و خاندان او پرداخته، و از شر هر جنبنده اى که زلفش (اختیارش) به دست توست پناه ده، که تو (در پادشاهى خود) بر راه راست و عدل قرار دارى.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و هر که قصد دارد با من بدى کند او را از من منصرف ساز، و نیرنگش را از من بران، و شرش را از من دور گردان، و مکر او را گریبانگر خودش ساز.
و سدى در برابرش قرار ده تا دیده اش را از دیدن من کور، و گوشش را از شنیدن یاد من کر سازى، و دلش را هنگام یاد من قفل زنى، و زبانش را از سخن درباره من لال سازى، و سرش را به گرز ذلت بکوبى، و عزتش را به ذلت بدل کنى، و بزرگیش را بشکنى، و گردنش را به خوارى فرود آرى، و کبر و سرافرازیش را برهم زنى، و مرا از همه زیان و بدى و طعنه و بدگویى و عیب جویى و حسد و دشمنى و بندها و دام ها و افراد پیاده و سواره اش ایمن سازى، که همانا تو شکست ناپذیر و توانایى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و مرا و ذریه و فرزندانم را از وساوس و اضلال دیو رجیم در پناه خود گیر و از شر هر گزنده (و درنده) از مخلوقاتت (مانند عقرب و رتیل و مار و مردم بدزبان که از نیش عقرب گزنده ترند) و از هر امر مولم و مخوف و از هر خویش و بیگانه و هر بخیل و پست و ناکس مردم آزار و از هر شیطان انسى و جنى اهل فتنه و فساد و از شر هر سلطان ظالم بیدادگر و از شر هر عیاش شهوت ران مسرف مغرور ناز و نعمت و از شر هر موجود ضعیف و ناتوان (که به مکر و حیله به قوى ممکن است سخت ترین آزار و ستم رساند که دشمن نتوان حقیر و بیچاره شمرد) و شر هر قوى پنجه نیرومند (که بر ضعیفان دست ظلم و طغیان گشاید) و از شر هر شرافتمند مقتدر و هر پست ناقابل و از شر هر کوچک و بزرگ و از شر هر نزدیک و دور و از شر هر کس از جن و انس که بر علیه رسول و آل رسولت به جنگ و محاربه قیام کند و از شر هر جنبنده (درنده و گزنده و دیو و دد و دام و بشر و غیره) که تمام قواى آنها بدست قدرت تو است (و بدون اراده تو جنبش نتوانند کرد) و تو البته به طریق مستقیم عدل (و احسان) خواهى بود (و همه را بدین راه مستقیم مى خوانى) من از شر همه این موجودات عالم به تو پناه مى برم.
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش و هر کس با من قصد سوئى کند او را از آزار من منصرف گردان و مکرش را از من دفع و شرش را از من دور ساز و مکر و کیدش را به گردن خود او بازگردان
و در پیش روى او سدى بکش که مرا هرگز دیگر چشمش نبیند و گوشش سخنم را هرگز نشنود و دریچه ى قلبش از عبور و خطور من به خاطرش قفل گردد (یعنى هرگز خیال من در دلش نیاید و ابدا به یاد من نیفتد) و زبانش هم از ذکر من لال شود (هیچ مرا به زبان نیاورد) و شر (فتنه و شر فساد) او را به عمود (قهر و انتقام) خرد کن (وصولت ظلم و جورش را محو کن) و عزتش را بدل به ذلت ساز و جلال و جبروتش را درهم شکن و گردن (گردنکش جبار) او را ذلیل و خوار گردان و تکبر و نخوتش را نابود ساز (کبر و غرور و خودبینیش را به باد فنا ده) و به لطف و کرمت مرا از ضرر و زیان و شر و فتنه او و بدگوئى شتم و غیبت و تهمت او و از حسد و رشک عداوت او و دام و فسون صیادى او و از قشون و لشگر و خیل و سپاهش از همه اینها مرا در پناه خود محفوظ بدار که همانا توئى خداى با عزت ابد و قدرت (بى حد و نهایت).
ترجمه سجادی
و من و فرزندانم را از شیطانِ رانده شده و از شرّ جانور زهردار نکشنده و جانور زهردار کشنده و سایر جانوران و چشم زخم و از شرّ هر شیطانِ سرکش و از شرّ هر پادشاهِ ستمگر و از شرّ هر مُرفّه نازپرورده و از شرّ هر ناتوان و توانا و از شرّ هر بلندمرتبه و فرومایه و از شرّ هر کوچک و بزرگ و از شرّ هر نزدیک و دور و از شرّ هر جنّ و انس که براى پیامبرت و خاندان او جنگى به پا نمودند و از شرّ هر جنبنده اى که زلفش در اختیار توست، پناه ده. به درستى که تو بر راه راستى.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و هر کس قصد دارد با من بدى کند، از من منصرفش ساز و مکرش را از من بِران و شرش را از من بازدار و فریبش را گریبانگیر خودش ساز.
و در مقابل او سدّى قرار ده، تا چشمش را از (دیدن) من کور و گوشش را از (شنیدن) یاد من، کر سازى و دلش را هنگام یاد من، قفل زنى و زبانش را درباره من لال کنى و سرش را بکوبى و عزّتش را به ذلّت تبدیل نمایى و بزرگى اش را بشکنى و گردنش را به خوارى فروآورى و سرافرازى اش را بر هم زنى و مرا از همه زیان و بدى و طعنه و بدگویى و عیب جویى و حسد و دشمنى و بندها و دام هاى او و نیروهاى پیاده و سواره اش ایمن سازى. به درستى که تو پیروز توانایى.
ترجمه شعرانی
مرا و فرزندان مرا از شیطان رجیم در پناه خود گیر و از شر هر جانور گزنده و کشنده و هر شرى و از چشم بد و از هر شیطان سرکش و سلطان ستمگر و خودکام زود خشم و هر ناتوان و توانا و هر مهتر و کهتر و خرد و بزرگ و نزدیک و دور و هر که از جن و انس با پیغمبر و خاندان او علیهم السلام به جنگ برخیزد و هر جنبنده که اختیار او بدست تو است حفظ کن، انک على صراط مستقیم.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و هر کس درباره من قصد بدى کند او را از قصد خود باز گردان و مکر او را از من دور کن و شر او را از من بگردان و کید او را بر گردن خود او انداز.
و در پیش او سدى استوار کن که دیده اش را از من بپوشانى و گوش او را از شنیدن نام من کر کنى و بر دل او بندى برنهى که اندیشه مرا در دل نگذراند و زبان او را از من ببندى و سر او را به قهر بکوبى و عزت او را به ذلت بدل کنى و جبروت او را درهم شکنى و گردن او را به طوق خوارى نرم کنى و تکبر او را برهم زنى و مرا از زیان و شر و سخن چینى و فشار و عیب جوئى و رشک و دشمنى و از دام و کمند و پیاده و سوار او ایمن کنى که توئى غالب و توانا.
ترجمه فولادوند
و مرا و دودمان مرا از گزند شیطان رجیم در پناه خود گیر و نیز از شر جانوران گزنده و سمى و عوام الناس و بد چشمى خسان و شر هر شیطان و گزند هر سلطان لجوج و آسیب هر ناز پرورده ى دوست روى، و از شر هر ناتوان و قوى و شریف و پست و از شر هر خرد و بزرگ و گزند هر نزدیک و دور و از آسیب هر کس، چه جن و انس، که به پیکار با پیامبر تو و خاندان او برخاسته باشند و از شر هر جنبنده اى که در ید قدرت توست، پناه ده که همانا تو بر راه راستى!
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و هر آن کس که درباره ى من بد اندیشى کند، او را از من دور گردان و ترفند وى را از من دور ساز و گزندش را بر طرف فرما و نیرنگش را به خودش بر گردان،
و سدى پیش وى نه تا دیده اش مرا نبیند و گوش وى یاد کرد مرا نشنود و قفل بر دل وى نه که یاد من در آن نیاید و زبانش را از بردن نام من گنگ گردان و بر فرقش کوب و عزتش را مبدل به خوارى کن و جبروت وى را در هم شکن تا گردن کج نماید و باد غرورش بنشیند و من از همه ى زیانها و گزندها و چشمک زدنها و طعنه ها و غیبتها و رشگها و دشمنى و بندها و دامها و پیادگان و سواران وى ایمن مانم، همانا تویى شکست ناپذیر توانا.
ترجمه فیض الاسلام
و من و فرزندانم را از شیطان رانده شده (از رحمت) و از شر و بدى جانور زهردار نکشنده (مانند زنبور و کژدم) و جانور زهردار کشنده (مانند مار) و همه ى جانوران و چشم زخم، و از شر هر شیطان سرکشى (تباهکاران و گمراه کنندگان) و از شر هر پادشاه ستمگرى، و از شر هر فرورفته ى در ناز و نعمت که خدمتگزارانش او را تعظیم نموده فرمانهایش را زود انجام مى دهند، و از شر (گفتار و کردار) هر ناتوان و توانائى، و از شر هر بزرگوار و پستى، و از شر هر خرد و بزرگى، و از شر هر نزدیک و دورى (خویشان و بیگانگان) و از شر هر که از جن و انس براى پیغمبرت و خاندانش (حضرت زهراء و ائمه ى اطهار علیهم السلام) جنگى (دشمنى) برپا کرده و آشکار ساخته، و از شر هر حیوان که تو موى جلو سر آنها را گیرنده اى (بر آنها تسلط دارى) پناه ده، زیرا تو بر راه عدل و راستى (پس کسى که به تو پناه برد تباه نمى گردد، و کسى که ستم کند از چنگ تو نمى رهد)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و هر که را درباره ى من آهنگ بدى نماید از من بازگردان، و مکرش (آشکار نمودن خلاف پنهان) را از من دور ساز، و بدى او را از من دفع نما، و مکرش را در گردنش (بخود او) بازگردان
و سدى (حائلى) برابرش قرار ده تا چشمش را از (دیدن) من کور و گوشش را از شنیدن من کر سازى، و دلش را هنگام یاد من قفل زنى (مانع شوى که به یاد من آید) و زبانش را (از گفتگوى) درباره ى من لال گردانى، و سرش را بکوبى (او را پست نمائى) و ارجمندیش را خوار کنى، و بزرگیش را در هم شکنى، و بر گردنش طوق خوارى بیاویزى، و سرفرازیش را بر هم زنى، و مرا از همه ى زیان و بدى و طعنه (زشتى گفتن) و غیبت (پشت سر سخن بیان کردن) و عیبجوئى و رشک بردن و دشمنى و بندها و دامها و پیادگان و سواران (یاران و همراهان و پیروان) او ایمن فرما، زیرا تو (به هر چیز) غالب و قادرى (کسى تو را جلوگیرى نمى تواند، و چیزى تو را ناتوان نمى نماید).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ وَ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ و الْعَامَّةِ وَ اللَّامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ کلِّ شَیطَان مَرِید
وَ مِنْ شَرِّ کلِّ سُلْطَان عَنِید وَ مِنْ شَرِّ کلِّ مُتْرَف حَفِید وَ مِنْ شَرِّ کلِّ ضَعِیف وَ شَدِید وَ مِنْ شَرِّ کلِّ شَرِیف وَ وَضِیع
وَ مِنْ شَرِّ کلِّ صَغِیر وَ کبِیر وَ مِنْ شَرِّ کلِّ قَرِیب وَ بَعِید وَ مِنْ شَرِّ کلِّ مَنْ نَصَبَ لِرَسُولِک وَ لِأَهْلِ بَیتِهِ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ
وَ مِنْ شَرِّ کلِّ دَابَّة أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِیتِهَا إِنَّک عَلَى صِرَاط مُسْتَقِیم»:
"و من و فرزندانم را از شیطان رانده شده، و از شر جانوران زهرآگین، و خزندگان زهردار کشنده، و هر جانورى، و چشم زخم و از شرّ هر شیطان سرکشى،و حکومت ستمگرى،و از شرهر کامکار فرمانروائى،و از شرّ هر ناتوان یا نیرومندى، و از شرّ هر عالى مقام و فرومایه اى، و از شرّ هر کوچک و بزرگى، و از شر هر نزدیک و دورى، و از شر هر کس که با رسول تو خاندانش به جنگ برخاسته، چه از جن و چه ازآدمیزادان، و از شر هر جنبده اى که زمامش بدست توست در امان بدار، که تمام نظام آفرینش در مسیر صراط مستقیم مسخر تو است".
مسئله شیطان و شیطان صفتان انسى و جنى بطور بسیار مفصل در تفسیر دعاى هفدهم گذشت، و برنامه هاى مخالفان رسول الهى و اهل بیتش در دعاى چهارم صحیفه با تفسیر و تشریح گسترده به لطف حضرت حق عنوان شد.در اینجا نیاز به تفسیر برنامه هاى شیطان و آنان که با رسول خدا و اهل بیتش به جنگ برخاستند نمى بینم، ولى از شما خوانندگان با کرامت مى خواهم که به شرح دعاى چهارم و هفدهم مراجعه نمائید که با سبکى خاص و مطالبى تازه درباره شیطان و محاربان با رسول خدا و اهل بیت بحث شده است.
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوء فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ ادْحَرْ عَنِّی مَکرَهُ وَ ادْرَأْ عَنِّی شَرَّهُ وَ رُدَّ کیدَهُ فِی نَحْرِهِ
وَ اجْعَلْ بَینَ یدَیهِ سُدّاً حَتَّى تُعْمِی عَنِّی بَصَرَهُ وَ تُصِمَّ عَنْ ذِکرِی سَمْعَهُ وَ تُقْفِلَ دُونَ إِخْطَارِی قَلْبَهُ
وَ تُخْرِسَ عَنِّی لِسَانَهُ وَ تَقْمَعَ رَأْسَهُ وَ تُذِلَّ عِزَّهُ وَ تَکسُرَ جَبَرُوتَهُ وَ تُذِلَّ رَقَبَتَهُ وَ تَفْسَخَ کبْرَهُ
وَ تُؤْمِنَنِی مِنْ جَمِیعِ ضَرِّهِ وَ شَرِّهِ وَ غَمْزِهِ وَ هَمْزِهِ وَ لَمْزِهِ وَ حدِهِ وَ عَدَاوَتِهِ وَ حَبَائِلِهِ وَ مَصَایدِهِ وَ رَجِلِهِ وَ خَیلِهِ إِنَّک عَزِیزٌ قَدِیرٌ»:
"بارالها بر محّمد و آل محّمد درود فرست،و هر کس که درباره ام اندیشه بدى کند، شرش را از من بگردان، و حیله اش را از من دور کن، و ضربه و ضررش را از من دورساز، و تیر دشمنیش را به گلوى خودش بازگردان، وسدّى در برابرش برپا کن که چشمش را از من کور، و گوشش را از یاد من کر سازى،و بر قلبش هنگام یادم قفل بندى، و زبانش را از گفتگو درباره من لال کنى، و او را سرکوب نموده، عزتش را به ذلت مبدل سازى، و جبروتش را درهم شکنى، و طوق خوارى بر گردنش نهى، و بزرگ بینى اش را از هم بپاشى، و از تمام ضرر و شر و عیبجوئى و کنیه و دشمنى و دامها وبندها و پیادگان و سواران اومرا ایمن نمائى، زیرا که عزت و توانائى بى نهایت در بى نهایت از توست".
آنچه در فرازهاى ملکوتى آخر دعا ذکر شده در رابطه با شیطان و شیطان صفتان و دشمنان خدا و انبیا و امامان و انسانیت است، که جز قدرت حق و عنایت او قدرت و عنایتى نمى تواند این همه شر و فتنه و حیله را از سر انسان بگرداند، به این خاطر حضرت سجاد علیه السلام گرداندن این همه ضرر را از حیات انسان از خداوند قاهر و غالب مى طلبد.
خداوندا آن که تو را خواست، و دل به تو بست، و از عشق تو سرشار شد، و به دنبال وصلت برآمد، و به خواسته هایت گردن نهاد، و به انبیائت اقتدا کرد و به اطاعت از امامان راه سپرد، و در تمام گرفتاریها به تو پناه آورد، و از شر هم ذى شرى از تو امان خواست، او را پذیرفتى، و امانش دادى و دلش را شاد کردى، و دردش را به دوا رساندى، و خیر دنیا و آخرت را نصیبش فرمودى.
جان فشاندم وصل جانان یافتم *** جان چو دادم بهتر از جان یافتم
هر شبى صدبار خونم ریخت هجر *** تا که روزى وصل جانان یافتم
روزگارى با گدایى ساختم *** تا رهى بر گنج سلطان یافتم
هر طرف سرگشته بودن چون نسیم *** تا رهى سوى گلستان یافتم
قصه یوسف زمن بشنو که من *** عیش ها در چاه و زندان یافتم
ذره بودم تا که بر من عشق تافت *** ذره را مهر درخشان یافتم
تا که رخشان گوهرم کرد آفتاب *** خویش را بر تاج خاقان یافتم
ملک دل پرداختم از غیر دوست *** تا زشاه عشق فرمان یافتم
رفت سامان از کف آن روزى که من *** از سر زلف توسامان یافتم
از زوال خود نیندیشم چو ماه *** تا کمال خود به نقصان یافتم
خون پى لعل بدخشان کى خورم *** من که در دل صد بدخشان یافتم
تا هما بستم دل اندر زلف دوست *** روزگار خود پریشان یافتم
شرح صحیفه (قهپایی)
«و اعذنى و ذریتى من الشیطان الرجیم».
الرجیم فعیل بمعنى المفعول. و هو المرجوم، اى: المطرود من جنابه تعالى و من باب رحمته، او المرجوم بالکواکب.
(یعنى:) و پناه ده مرا و فرزندان مرا از دیو رانده شده از رحمت تو- یا: رانده شده از نار کواکب. چه، وقتى که شیطان جهت استراق سمع قصد آسمان کند، ستارگان او را برانند به نار خود.
«و من شر السامه و الهامه و العامه و اللامه».
السامه اما بمعنى الخاصه، من سمت النعمه، اذا خصت. قال الاموى: اهل المسمه: الخاصه و الاقارب. و اما بمعنى ذات السم، او الذین یتبعون العورات و یتحسسون المعایب، من: فلان یسم ذلک الامر- بالضم- اى: یسبره و ینظره. و لما قرنت بالعامه لم یبعد ان یکون المراد بها الخاصه. و یحتمل هنا عموم الاشتراک.
و الهامه: واحده الهوام. قال الجوهرى: لا یقع هذا الاسم الا على المخوف من الاجناس. و قال ابن الاثیر: الهامه: کل ذات سم یقتل. و الجمع: هوام. فاما ما یسم و لا یقتل، فهو السامه- کالعقرب و الزنبور. و قد یقع الهوام على ما یقع من الحیوان و ان لم یقتل، کالحشرات. و منه حدیث کعب بن عجره: «اتوذیک هو ام راسک؟» اراد القمل.
و اللامه، اى: ذات لمم، اى: جنون. و رجل ملموم، اى: به لمم. و العین اللامه: التى تصیب بسوء. قال ابن الاثیر: لم یقل: ملمه- و اصلها من الممت بالشىء- لیزاوج قوله: «من شر کل سامه». و عن رسول الله صلى الله علیه و آله: «اعوذ بکلمات الله التامه من شر کل سامه و من کل عین لامه».
یعنى: «و از شر خاصان» همچو خویشاوندان و نزدیکان، یا: از شر صاحبان سم و زهر که کشنده نباشد زهر ایشان- همچو عقارب و زنبورها. و مى تواند بود که مراد جمیع این معانى باشد در این مقام بر سبیل عموم اشتراک، اگر چه خلاف اصل است. «و از شر جنبندگان که صاحب سم قاتل باشند» همچو مار و بعضى از عقارب «و از شر عوام مردم، و از شر عیانین». یعنى مردمان چشم بد که همچو حیات زننده اند بر مردم.
«و من شر کل شیطان مرید».
المرید و المارد: العاتى.
(یعنى:) و از شر هر دیوى سرکش و نافرمانبردار.
«و من شر کل سلطان عنید».
و از شر هر پادشاه ستیزه کننده از حق برگردنده.
«و من شر کل مترف حفید».
المترف- على صیغه اسم المفعول- اى: کل متنعم ذى مال- على ما فى التنزیل الکریم: (و اذا اردنا ان نهلک قریه امرنا مترفیها)، اى: متمولیها و متنعمیها بالطاعه و الاحسان- او: کل باغ بطر. من قولهم: اترفته النعمه و سعه العیش، اى: اطغته و ابطرته. و قد یراد بالمترف المنهمک فى ملاذ الدنیا و شهواتها. و منه قوله عز من قائل: (انهم کانوا قبل ذلک مترفین).
و الحفید- بالفاء- بمعنى المحفود، اى: الذى یخدمه اصحابه و یعظمونه و یسرعون فى طاعته، فیکون فعیلا بمعنى المفعول. او: الذى له حفده، اى: بنون و اولاد الاولاد. و اما بمعنى الفاعل- اى: حافد- و المراد به کل من یسارع الى الشر و یسرع فى القطیعه. و اصل الحفد: السرعه. و سیف محتفد، اى: سریع القطع. و منه فى الدعاء: «الیک نسعى و نحفد» اى: نسرع فى العمل و الطاعه.
و فى نسخه ابن ادریس: «حقید»- بالقاف- اى: حاقد. و معناه: کل مترف طاغ بطر ذى حقد، اى: حقود، على ان یکون الفعیل من ابنیه المبالغه.
(یعنى:) و از شر هر مالدار صاحب نعمتى که به شادى تمام گذراند- یا: طغیان کننده اى از غایت فراخى عیش شتاب کننده در انگیختن شر، یا: کینه دار.
«و من شر کل ضعیف و شدید».
و از شر هر مردمان سست و سخت.
«و من شر کل شریف و وضیع».
وضیع ضد شریف است.
یعنى: از شر هر مرد بزرگ و بلندپایه و فرومایه و پست.
«و من شر کل صغیر و کبیر».
یعنى: از شر هر کوچک و بزرگ.
«و من شر کل قریب و بعید».
و از شر هر نزدیک و دور.
«و من شر کل من نصب لرسولک و لاهل بیته حربا من الجن و الانس».
و از شر هر آن کس که به پاى کرد مر رسول تو را و اهل بیت رسول را دشمنى و جنگ و خصومت، از پرى و آدمى.
«و من شر کل دابه انت آخذ بناصیتها. انک على صراط مستقیم».
الاخذ بالناصیه کنایه عن شده الاخذ و قاهریه الاخذ و مقهوریه الماخوذ.
(یعنى:) و از شر هر جنبنده تو گیرنده پیشانى او را. و این کنایه است از شدت غالبیت و قاهریت. به درستى که تو مستعلى بر راه راست و راه راست نماینده اى بندگان خود را.
«اللهم صل على محمد و آله. و من ارادنى بسوء فاصرفه عنى و ادحر عنى مکره».
اى: ابعد و اطرد. یقال: دحره و طرده و ابعده.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و هر که خواهد مرا به بدى و اراده ى بدى داشته باشد، پس بگردان آن را از من و دور کن از من مکر او را.
«و ادرا عنى شره».
الدرء: الدفع. و منه: «ادرووا الحدود بالشبهات».
یعنى: و دفع کن از من شر او را.
«و رد کیده فى نحره».
«نحر» موضع قلاده است.
یعنى: بازگردان کید و مکر او را در گردن او. یعنى مکر او را به او بازگردان.
«و اجعل بین یدیه سدا حتى تعمى عنى بصره، و تصم عن ذکرى سمعه».
و بگردان برابر او و پیش روى او حجابى و مانعى تا کور سازى از من چشم او را و کر سازى گوش او را.
«و تقفل دون اخطارى قلبه».
لفظه «دون» بمعنى عند. اى: اجعله مقفلا عند محاوله اخطارى بالبال فلا یستطیع الیه سبیلا.
(یعنى:) و بگردان در دل او قفلى که مرا به دل خود راه نتواند داد وقتى که اراده نماید که مرا به خاطر گذراند.
«و تخرس عنى لسانه».
و گنگ سازى از من زبان او را.
«و تقمع راسه».
من: قمعه- کمنعه-، اذا ضربه بالمقمعه- باسکان القاف بعد المیم المکسوره و قبل المیم المفتوحه- و هى العمود من حدید، او شى ء کالمحجن یضرب بها راس الفیل، او خشبه یضرب بها الانسان على راسه.
(یعنى:) و بکوبى سر او را- به چوگان و عصایى که از آهن باشد یا از چوب.
«و تذل عزه».
و خوار سازى عزت او را.
«و تکسر جبروته».
هو فعلوت من الجبر بمعنى القهر.
(یعنى:) و بشکنى قهر و غلبه ى او را.
«و تذل رقبته».
و خوار سازى رقبه و گردن او را. و این کنایه است از خوارى او.
«و تفسخ کبره».
فسخ الشى ء: نقضه، کالبیع و غیره.
(یعنى:) و بشکنى بزرگى او را.
«و تومننى من جمیع ضره و شره و غمزه و همزه و لمزه و حسده و عداوته و حبائله و مصایده و رجله و خیله».
الغمز هو العیب، او هو الاشاره بالعین.
و الهمز: کلام من وراء القفا. و همزات الشیطان: خطراته التى یخطر بقلب. و اللمز: مواجهه.
و الحبائل: المصاید. واحدها: حباله- بالکسر- و هى ما یصاد بها من اى شىء کان. و فى الحدیث: «النساء حبائل الشیطان»، اى: مصایده. و المصاید واحدها المصیده- بالکسر- اى: ما یصطاد به.
و الرجل: اسم جمع للراجل، کالرکب.
و الخیل: الخیاله. و فى الحدیث: «یا خیل الله ارکبى». هذا على حذف المضاف: اراد: یا فرسان خیل الله.
(یعنى:) و ایمن گردان مرا از ضرر رسانیدن او، و بدى او، و عیب گفتن او- یا: اشارت چشم- و غیبت کردن او، و طعنه زدن و دشمنى او، و دامهاى او، و آلت صید او، و اعوان او از پیادگان و سواران او.
«انک عزیز قدیر».
به درستى که تو غالب بر همه چیزى و توانایى بر آن.
شرح صحیفه (مدرسی)
چون شیطان بى دین در اغواى بنى آدم کوتاهى ندارد امام پناه مى برد از اغواى او از براى خود و ذریه ى خود پناه مى برد به خدا از اغواء او.
اللغه:
رجیم: به معنى مرجوم یعنى مطرود یا مطرود از رحمت یا مطرود از آسمان.
مروى است که هر مولودى وقت ولادتش شیطان مس او نماید و او از مس او به گریه افتد و امام (ع) استعاذه مى نماید از شر او براى خود و ذریه.
سامه: یا از سمت الغمه به معنى خاصه و اقارب شخص است یا از سم به معنى زهر یعنى حیوان صاحب زهر بعضى گفته اند: سامه حیوانات چرنده.
و اما هامه: حیواناتى است که در زمین منزل کنند و آنها را سم قاتل باشد.
عامه: تمام مردم،
لامه: از لمم عبارت است از جنون یا مرضى که به انسان مى رسد یا چشم زخمى که به او برسد.
مرید: به فتح دال تجاوزکننده و سرکش را گویند.
عنید و عنود: کینه دار.
مترف: به فتح راء از اتراف عبارت است از اشخاصى که طغیان دارند به واسطه ى مال و منال.
حفید: از حفد به معنى سرعت. یقال حفد السیف اى سرع فى القطع. یعنى پناه مى برم به خدا از شر مالدارى که سریع است در فساد.
پناه مى برم به خدا از شر هر باقدر و بى قدر و منزله و از شر هر گدائى.
یعنى: پناه مى برم به تو اى خداى از شر هر باقدر و بى قدر و منزلتى و از شر هر کوچک و بزرگ و از شر هر دور و نزدیک، و از شر هر که نصب کرد براى پیغمبر تو و اهل بیت او علیهم السلام جنگ و قتال را از جن و انس، و از شر هر حیوانى که در زمین حرکت نماید که تو گیرنده ى موى پیشانى او هستى به درستى که تو بر راه راستى.
ادحار: دور نمودن.
ادراء: رفع نمودن.
یعنى: خدایا رحمت فرست بر محمد و آل او و آنکه قصد بدى من کرده پس او را برگردان از من و دور نما او را از من و دفع نما از من بدى او را.
نحر: موضع قلاده و آن گردن است.
یعنى برگردان مکر او را در ناى او.
سد: معروف است و آن سترى است که قرار دهند میان دو چیز.
تقفل: از اقفال به معنى قفل زدن، دون به معنى عند. خطور و اخطار در قلب گذرانیدن.
یعنى: وقتى که در قلب او خطور نمودم نتواند در تدبیر من فساد نماید به جهت قفل قلب او.
القمعه: مفرد مقامع و او عبارت است از گرز. و منه: و لهم مقامع من حدید.
یعنى: لال نما از قبل من زبان او را و بکوب سر او را.
فسخ: شکستن.
یعنى: خوار گردان عزت او را و بشکن بزرگى او را و ذلول و رام گردان گردن او را و نقض نما بزرگى او را.
غمز: اشاره به چشم.
همز: عیب گوئى در عقب.
لمز: عیب گوئى در پیش رو،
حبائل: جمع حباله دامها،
مصائد: جمع مصود اسم آلت چیزى که با او صید نمایند،
رجل: پیادگان،
خیل: سواره گان.
یعنى: ایمن نما مرا از تمام ضرر او و بدى او و اشاره ى او درباره ى من و عیب جوئى او مرا در غیاب و در حضور و حسد او و دشمنى او و دامهاى او و حربهاى شکار او و پیادگان او و سوارگان او به درستى که توئى غالب.
تتمه:
قوله علیه السلام اعذنى من الشیطان تا آخر دعا ظاهر به عنوان دعا غیر مرتبط است زیرا که عنوان دعاء سئوال از عافیت و شکر آن بود مگر اینکه گوئیم که استعاذه به خدا از شر شیطان هم سئوال از عافیت است.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
(مرا و همه ى ذریه و فرزندانم را از شر شیطان رانده شده پناه ده) (و اعذنى و ذریتى من الشیطان الرجیم).
همچنین (از شر حشرات مسموم کننده، جانوران زهردار گزنده و از چشم بد و عامه ى مردم حفظ فرما) (و من شر السامه و الهامه و اللامه و العامه).
و چون کسان و موجوداتى که ممکن است انسان همواره در معرض خطر آنها قرار گیرد بسیارند امام علیه السلام همه را به صورت یک جمع بندى مورد نفرین خود قرار داده مى گوید: (و نیز از شر هر شیطان سرکش، از شر هر سلطان کینه توز شر هر انسان ثروتمند مغرور در ناز و نعمت و دار و دسته دار از شر هر ضعیف ناتوان و هر سر سختى (که به سخن حق تن در نمى دهند)، از شر هر انسان شریف و هر فرومایه اى، از شر هر صغیر و کبیرى، از شر هر خویشاوندى و دورى، از شر هر کسى که در برابر پیامبر و اهلبیتش به جنگ برخاسته اعم از جن و انس، و بالاخره از شر هر جنبنده اى که زمامش به دست تو است- و تو بر صراط مستقیمى- از شر همه ى اینها مرا پناه ده و نگاهدار) (و من شر کل شیطان مرید، و من شر کل سلطان عنید، و من شر کل مترف حفید، و من شر کل ضعیف و شدید و من شر کل شریف و وضیع، و من شر کل صغیر و کبیر، و من شر کل قریب و بعید، و من شر کل من نصب لرسولک و لاهل بیته حربا من الجن و الانس، و من شر کل دابه انت آخذ بناصیتها، انک على صراط مستقیم).
در سومین فراز عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، هر کس آهنگ بدى نسبت به من کند او را از من منصرف ساز) (اللهم صل على محمد و آله، و من ارادنى بسوء فاصرفه عنى).
(مکرش را از من دور، و شرش را از من دفع کن و تیر نیرنگش را به گلوگاهش بازگردان) (و ادحر عنى مکره، و ادرا عنى شره، و رد کیده فى نحره).
و ادامه مى دهد در پیش روى این دشمن که آهنگ سوء نسبت به من نموده: (سدى محکم قرار ده تا بدین وسیله چشمش را از دیدن من کور، و گوشش را از شنیدن ذکر من کر نمائى و قلبش را از خطورات یاد من قفل و زبانش را از گفتن سخن درباره ى من لال سازى) (و اجعل بین یدیه سدا حتى تعمى عنى بصره، و تصم عن ذکرى سمعه، و تقفل دون اخطارى قلبه، و تخرس عنى لسانه).
و اضافه مى کند: (تا بدین وسیله سرش را بکوبى، عزتش را به ذلت بکشانى، شکوه و جبروتش را در هم بشکنى، طوق مذلت را بر گردنش نهى و بساط کبریائیش را بر هم ریزى (و تقمع راسه، و تذل عزه، و تکسر جبروته، و تذل رقبته، و تفسخ کبره).
و بالاخره (مرا از تمام انواع زیانها، شرور، طعنه ها، عیبجوئى ها غیبتها، حسادتها، دشمنیها، دامها، کمینگاهها و از نیروهاى پیاده و سواره اش از همه ى اینها ایمن دارى) (و تومننى من جمیع ضره و شره و غمزه و همزه و لمزه و حسده و عداوته و حبائله و مصائده و رجله و خیله).
(چرا که تو بر هر کارى عزیز و غالب و قادر و توانائى (انک عزیز قدیر).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۳۳-۲۳
«وَ أَعِذْنی وَ ذُرِّیتی، مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیم، وَ مِنْ شَرِّ السّامَّةِ وَ الْهامَّةِ وَ العامَّةِ وَ اللامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ شَیطانٍ مَرِیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ سُلْطانٍ عَنیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ مُتْرَفٍ حَفیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ ضَعیفٍ وَ شَدیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ شَریف وَ وَضیعٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ صَغیرٍ وَ کبیرٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ قَریبٍ وَ بَعیدٍ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ مَنْ نَصَبَ لِرَسُولِک وَ لِأَهْلِ بَیتِهِ حَرْبًا، مِنَ الجِنِّ وَ الْإِنْسِ، وَ مِنْ شَرِّ کلِّ دابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیتِها، إِنَّک عَلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ».
اى: اجرنى بحفظک و اعصمنى.
و ذریتى عطف على الضمیر.
و الرجیم: المطرود، و اصل الرجم الرمى بالحجاره، او لانه یرجم بالکواکب، لقوله تعالى: «و جعلناها رجوما للشیاطین»، او من رجمته بالقول اذا شتمته و رمیته بالفحش، لانه یسب و یشتم.
و المستعاذ منه وسواسه و اغواوه و جمیع شروره، بل نفسه لانه بذاته شر یستعاذ منه.
و فى الدعاء اقتباس من قول امراه عمران: «و انى اعیذها بک و ذریتها من الشیطان الرجیم».
روى عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: ما من مولود یولد الا و الشیطان یمسه حین یولد، فیستهل صارخا من مسه، الا مریم و ابتها، فان الله تعالى عصمهما ببرکه هذه الاستعاذه.
و قیل: معناه ان الشیطان یطمع فى اغواء کل مولود بحیث یتاثر منه الا مریم و ابنها، و قد تقدم الکلام على الذریه مبسوطا فى الروضه الرابعه.
و السامه اذا قرنت بالهامه فالمراد بها ما یسم و لا یبلغ ان یقتل بسمه کالعقرب و الزنبور.
و الهامه: کل ذات سم یقتل کالحیه، و اذا قرنت بالعامه او الحامه فالمراد بها الخاصه، و منه: من قال حین یمسى او یصبح: اعوذبک من شر السامه و الحامه و من شر ما خلقت، لم تضره دابه، قال الزمخشرى فى الفائق: اى: الخاصه و العامه.
قال العجاج:
هو الذى انعم نعمى عمت * على الذین اسلموا و سمت
انتهى.
و الحامه کما تطلق على العامه تطلق على خاصه الرجل من اهله و ولده، لکن عطفها على السامه عین کون المراد بها المعنى الاول، و قد تقع الهامه على ما یدب من الحشرات و ان لم یقتل.
و اللامه: کل ما یخاف من فزع و شر، او المراد بها العین اللامه اى: المصیبه بسوء، و منه اعوذ بکلمات الله التامه من کل عین لامه.
اى: ذات لمم و هو طرف من الجنون، و لم یقل: ملمه، و اصله من المت لمشاکله سامه.
و المَرید: العاتى. قال فى القاموس: مرد- کنصر و کرم- مرودا و مراده فهو مارد و متمرد: اقدم و عتا، او هو ان یبلغ الغایه التى تخرج من جمله ما علیه ذلک الصنف انتهى.
و قیل: هو المتجرد للفساد، و اصله العرى المنبى عن التمحض له کالتشمر، و لعله ماخوذ من تجرد المصارعین عند المصارعه.
و قیل: هو بمعنى الخالى من الخیر، من قولهم: صخره مرداء اى: ملساء، و منه الامرد.
و قیل: هو المتطاول فى الشر و الفساد، من قولهم: بناء ممرد اى: متطاول متجاوز، و المراد اما ابلیس و جنوده، او رووس اهل الفساد و الشر الذین یدعون من دونهم الى الغى و الضلال.
و العنید: الجائر عن القصد الباغى الذى یرد الحق مع العلم به، فعیل من عند عن القصد عنودا- من باب قعد- اى: جار، و قیل: هو من عند الغرق عنودا- من باب نزل- اذا سال و کثر ما یخرج منه فلم یرقا.
و المترف: المتنعم المتوسع فى ملاذ الدنیا و شهواتها، الذى قد اترفته و ابطرته النعمه وسعه العیش.
و قال ابن عرفه: المترف: المتروک یصنع ما یشاء لا یمنع منه.
و فى القاموس: المترف: المتنعم لا یمنع من تنعمه، و الجبار.
و قال الفارابى فى دیوان الادب: اترفته النعمه: اى اطغته، و اترفه: اى نعمه.
و فى الاساس: اترفته النعمه: ابطرته، و اترف فلان و هو مترف، و اعوذ بالله من الاتراف و الاسراف، و استترفوا تعفرتوا و طغوا، و لم ازل معهم فى ترفه اى: نعمه.
و الحفید: فعیل بمعنى مفعول، و هو الذى یخدمه اصحابه و یعظمونه و یسرعون فى خدمته، و اصله من حفد- من باب ضرب- اى: اسرع.
قال فى الاساس: حفد البعیر حفدا و حفودا و حفدانا: اسرع فى سیره و دارک الخطو، و من المجاز: حفد فلان فى الامر و احتفد اذا اسرع فیه و خف فى القیام به، و جفدت فلانا: خدمته و خففت الى طاعته، و رجل محفود: مخدوم مطاع.
و ضعف عن الشىء- من باب قرب-: عجز عن احتماله فهو ضعیف. و شد الشىء یشد- من باب ضرب-: قوى فهو شدید، و المراد: کل ضعیف و شدید جسما و معنى: و قدم الضعیف على الشدید، لرعایه السجع و لمزید الاهتمام بالاستعاذه من شره، فان الشدید لشدته یکثر الاحتراز و التوقى شروره، بخلاف الضعیف فانه کثیرا ما یحتقر فلا یعبا به لضعفه، فینفذ شره و هو مغفول عنه، کما قیل:
و لا تحتقر کید الضعیف فربما * تموت الافاعى من سموم العقارب
و قال ابوعبیده: العرب تقدم الاخس غالبا، یقولون: ربیعه و مضر و سلیم و عامر، و لم یترک قلیلا و لا کثیرا.
و الشریف: الماجد الرفیع القدر.
و الوضیع: الساقط لا قدر له، و المراد بالصغیر و الکبیر: اما باعتبار السن، او باعتبار المهانه و القدر.
و قال الفیومى: صغر فى عیون الناس: ذهبت مهابته فهو صغیر، و منه یقال: جاء الناس صغیرهم و کبیرهم، اى: من لا قدر له و من له قدر.
و القریب و البعید: اما باعتبار المسافه او باعتبار النسب. و لک حمل کل من الالفاظ المذکوره على معنى مجازى عام یکون کل واحد من المعانى المذکوره فردا حقیقیا له.
و نصبت لزید الحرب و العداوه: اقمتها و اظهرتها له، و منه الناصب و هو معلن العداوه لعلى علیه السلام و شیعته.
قال فى القاموس: النواصب و الناصبیه. و اهل النصب: المتدینون ببغضه على علیه السلام، لانهم نصبوا له اى: عادوه.
و الدابه: کل حیوان فى الارض، و خالف بعضهم فاخرج الطیر من الدواب، ورد بالسماع، و هو قوله تعالى: «و الله خلق کل دابه من ماء»، قالوا: اى خلق کل حیوان ممیزا کان او غیر ممیز. و اما تخصیص الفرس و البغل بالدابه عند الاطلاق فعرف طارى. و تطلق الدابه على الذکر و الانثى، و الجمع الدواب.
و قوله: «انت آخذ بناصیتها» اى: مالک لها قادر علیها تصرفها کیف تشاء غیر مستعصیه علیک، فان الاخذ بالناصیه تمثیل لذلک. و انما خصت الناصیه لحکم الوهم بانه تعالى فى جهه فوق فیکون اخذه بالناصیه، و لانها اشرف ما فى الدابه فسلطانه تعالى على الاشرف یستلزم القهر و الغلبه و تمام القدره، و قد تقدم معنى الناصیه فى الروضه الحادیه و العشرین عند قوله علیه السلام: «و فى قبضتک ناصیتى»، و الجمله فى محل جر صفه لدابه، و الوصف للتابید و التعمیم لا للتقیید و التخصیص.
و قوله: «انک على صراط مستقیم» تعلیل لما یدل علیه عموم طلب اعاذته من شر کل حیوان یدب على وجه الارض حتى لا یکون له قدره على اضراره، اى: انک على طریق الحق و العدل فى ملکک، فلا تسلط على شیئا من ذلک، اذ لا یضیع عندک معتصم بک. و فیه اقتباس من قوله تعالى: «انى توکلت على الله ربى و ربکم ما من دابه الا هو آخذ بناصیتها ان ربى على صراط مستقیم».
الاراده هنا: بمعنى القصد، اى: من قصدنى بسوء و ان حملها على معنى نزوع النفس و میلها الى الفعل بحیث یحملها علیه، فالکلام على حذف مضاف، اى: من اراد اصابتى بسوء، لانها بهذا المعنى لا تتعلق بالذوات. و الباء: للاستعانه.
و نکر السوء مبالغه، اى: بشىء یسونى، و کما یقال: اراده بسوء یقال: اراد به سوء، قال تعالى: «ان یردن الرحمن بضر»، و قال: «و ارادوا به کیدا»، فالباء فى هذا للالصاق، اى: ارادوا الصاق کید به.
و صرفت الشىء صرفا- من باب ضرب-: رددته، اى: فرده عنى.
و دحره دحرا و دحورا- من باب منع-: طرده و ابعده و دفعه.
و المکر: ایصال مکروه الى الانسان من حیث لا یشعر.
و درات الشىء درء بالهمزه- من باب نفع-: دفعته.
و الکید: اراده مضره الغیر خفیه.
و النحر: موضع القلاده من الصدر، و قد یطلق على الصدر، ورد کیده فى نحره کنایه عن رجع کیده علیه و صرفه الیه، و انما خص النحر لانه اعظم المقاتل.
و بین یدیه اى: قدامه.
و السد بالفتح و الضم: الجبل و الردم و الحاجز بین الشیئین، و قیل: المضموم ما کان من خلق الله کالجبل، و المفتوح ما کان من عمل بنى آدم، و هو تمثیل لطلب منعه عن وصوله الیه کالمسدود علیه طریقه.
و حتى: تعلیلیه، اى: کى تعمى عنى بصره.
و العمى: عدم البصر عما من شانه یبصر.
و الصم: آفه مانعه من السماع، و اصله الصلابه و اکتناز الاشیاء، و منه الحجر الاصم و القناه الصماء، سمى به فقدان حاسه السمع، لما ان سببه اکتناز باطن الصماخ و انسداد منافذه، بحیث لا یکاد یدخله هواه یحصل الصوت بتموجه.
و الخرس: البکم، و هو آفه فى اللسان تمنع من الکلام. و لیس المراد ان یحدث هذه الافات ببصره و سمعه و لسانه، بل المراد ان یجعله غافلا عنه، فلا یعمل بصره و سمعه و لسانه فى امره بسوء، حتى کانه اعماه و اصمه و اخرسه، و لذلک قیده بقوله: «عنى». و هذا عند مفلقى سحره البیان من باب التمثیل البلیغ الموسس على تناسى التشبیه، کما فى قول الشاعر:
و یصعد حتى یظن الجهول * بان له حاجه فى السماء
لا من قبیل الاستعاره التى یطوى فیها ذکر المستعاره له بالکلیه، حتى لو لم یکن هناک قرینه یحمل على المعنى الحقیقى، کما فى قوله زهیر:
لدى اسد شاکى السلاح مقذف * له لبد اظفاره لم تقلم
و اقفلت الباب اقفالا: وضعت علیه القفل بالضم، و هو الحدید الذى یغلق به الباب، فهو مقفل.
و خطر الشىء فى باله و على باله خطرا و خطورا- من بابى قعد و ضرب-: مر بفکره، و ذلک اذا ذکره بعد نسیان، و منه الخاطر و هو ما یتحرک فى القلب من راى او معنى، و اخطره اخطارا: امره بفکره.
و دون بمعنى: عند، اى: عند اخطارى، و منه: من قتل دون ماله. اى: عند ماله، او بمعنى: قدام، اى: قدام اخطارى، و منه: من قتل دون دینه، اى: قدامه، بان قصد کافر او مبتدع خذلانه فى دینه او توهینه فیه و هو یذب عنه کالحامى له. قاله الطیبى فى شرح المشکاه.
و قمعته قمعا- من باب منع-: ضربته بالمقمعه بکسر الاول، و هى خشبه یضرب بها الانسان على راسه لیذل و یهان: قاله الفیومى فى المصباح.
و فى القاموس: المقمعه کمکنسه: العمود من حدید او کالمحجن یضرب به راس الفیل، و خشبه یضرب بها الانسان على راسه، الجمع مقامع، قمعه کمنعه: ضربه بها و قهره و ذلله، انتهى.
و فى المحکم: قمع الرجل یقمعه قمعا: ضرب اعلى راسه، و المقمع و المقمعه کلاهما ما قمع به انتهى.
و المراد بقمع الراس هنا: القهر و الاذلال و الاهانه، او الردع و الکف، من قمعه قمعا: ردعه و کفه. نص علیه فى المحکم.
و خص الراس بالذکر لانه مجمع الحواس و رئیس الاعضاء.
و ذل ذلا- من باب ضرب- و الاسم الذل بالضم و الذله بالکسر و المذله: اذا ضعف و هان، فهو ذلیل.
و العز و العزه بکسرهما: الرفعه و الامتناع و الشده و الغلبه.
و الجبروت بفتح الباء: الکبر و التعاظم و القهر، قیل: هو مصدر على زنه المبالغه، لان الواو و التاء تزاد ان للمبالغه کالرهبوت و الملکوت، و المراد بکسره: اضعافه و اذلاله.
و الرقبه: العتق، فجعلت کنایه عن جمیع الذات، و قد مر بیانه فیما سبق.
و فسخ ثوبه- من باب منع- فسخا: نزعه، و البیع: نقضه.
و الکبر: الاسم من التکبر، و هو العظمه، و مثله الکبریاء.
و آمنه مما یخاف بمد الهمزه جعله آمنا لا یخاف غائلته.
و الضر بفتح الضاد مصدر ضره یضره- من باب قتل-: اذا فعل به مکروها.
قال ابن القوطیه: کلما کان من سوء حال و فقر و شده فى بدن فهو ضر بالضم، و ما کان ضد النفع فهو بفتحها.
و الشر: الفساد و الظلم.
و غمز بالحاجب و العین غمزا- من باب ضرب-: اشار، و غمز فیه طعن، و بالرجل سعى به شرا.
و همزه همزا- من باب ضرب-: اغتابه فى غیبته.
و فى النهایه: الهمز: الغیبه و الوقیعه فى الناس و ذکر عیوبهم.
و لمزه لمزا- من باب ضرب ایضا-: عابه. و قیل: الهمز: العیب فى الغیبه، و اللمز: العیب فى الوجه، و منه الحدیث: اعوذبک من همز الشیطان و لمزه.
و الحبائل: جمع حباله، و هى الشرک التى یصاد بها.
و المصاید بغیر همز: جمع مصید بکسر المیم و سکون الصاد و فتح الیاء، و هى آله الصید. و کلاهما استعاره للامور التى یوطئها لا یقاعه بها فى المکاره، و منه: فلان نصب حبائله و بث غوائله، و مثله نصب مصائده و بث مکائده.
و الخیل: الخیاله، و هم الفرسان، و منه قوله صلى الله علیه و آله: یا خیل الله ارکبى.
و الرجل بفتح الراء و سکون الجیم: اسم جمع للراجل کالصحب و الرکب للصاحب و الراکب، قیل: هما کنایه عن اعوانه من کل راکب و ماش، و الاقرب ان هذا کلام اورد مورد التمثیل، فقد یقال للرجل المجد فى الامر: جئتنا بخیلک و رجلک، مثل حاله فى جده و جهده لا یقاعه به بصاحب جند من خیاله و رجاله.
قال صاحب الکشاف فى قوله تعالى: «و استفزز من استطعت منهم بصوتک و اجلب علیهم بخیلک و رجلک»: مثلت حال ابلیس فى تسلطه على من یغویه بمغوار اوقع على قوم، فصوت بهم صوتا یستفزهم من اماکنهم و یقلقهم عن مراکزهم، و اجلب علیهم بجنده من خیاله و رجاله حتى استاصلهم.
و قوله علیه السلام: «انک عزیز قدیر» تعلیل لاستدعاء القبول، و تاکید الجمله لقوه عرض یقینه بمضمونها، و ذکر صفتى «العزه و القدره» لاظهار انه العزیز، اى: الغالب الذى لا یمانعه احد، و القدیر الذى لا یعجزه شىء فیدخل فى ذلک ما ساله علیه السلام من صرف من اراده بسوء الى آخر ما تضمنه الدعاء دخولا اولیا، و الله اعلم.
