حسین بن محمد حلوانی

ابوعبداللّه حسین بن محمد بن حسن الحلوانی از علمای شیعه در قرن پنجم قمری است. او فردى شناخته شده و مورد اعتنای عالمان عصر خود بوده است. ابن شهر آشوب (م، ۵۸۸ ق) این نام یعنى «الحسین بن محمد بن الحسن» را در کتاب معالم العلماء که به ذکر نویسندگان شیعه اختصاص دارد عنوان کرده است. کتاب مشهور «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» از آثار اوست.

عصر حلوانی

بر اساس علم طبقات رجال و با توجه به سال وفات مشایخ حلوانى می توان وى را از محدثان قرن پنجم قمری دانست. حلوانى در عصر طلایى فرهنگ و ادب مى زیسته و سخن نخست مجامع فرهنگى آن روزگار، فصاحت و بلاغت و سلاست بوده است. او به مانند سلف صالح خویش، سید رضى پا به میدانى نهاد که قهرمانى اش از آنِ سخنوران بود و در عرصه اى به طرح اندیشه هاى علوى و جعفرى و معارف اهل بیت علیهم السلام پرداخت که شعر و نثر و مقامه نویسى نشانه فضل بود.

در عصر او متعلمان، کتاب های جاحظ و ابن عبیده ریحانى و سخنان عتابى و اشعار ابان لاحقی را فرا مى گرفتند و در این میان اراده غالب حاکمان بر حذف و مهجور نهادن سخنان فصیح و نغز امامان معصوم شیعه علیهم السلام بود و این، زمینه را به نفع دیوانیان و به زیان شیعیان آماده مى ساخت. او فضاى معاصر خویش را چنین ترسیم می کند: «هرگاه از امیرمؤمنان علیه السلام و دیگر امامان علیهم السلام یاد می شود رنگ چهره دگرگون شود و اگر اندرزى نیکو یا حکمتى رسا و یا عبارتى برجسته و خطبه اى نمایان و نوشته اى شیوا روایت شود متغیر گردد و شنونده مى گوید من و امثال من چنین خبرى نشنیده ایم و من مى گویم اگر به دیده انصاف بنگرى و از زورگویى و مخالفت کناره بگیری خواهى دانست که آن چه شنیده اى نمى از یمى و کمى از فراوان است».

حلوانى سیاست هاى کهنه بنى امیه را زمینه ساز جریان هاى عصر خویش مى داند. او به سیاست عبدالملک بن مروان اشاره مى کند که همچون سلف بدکار خویش (معاویه) تمام تلاش خویش را در خاموش کردن نور علوى بکار برد و نیز به شواهدى همچون شیوه تحدیث حسن بصرى از امام علی علیه السلام که چون قصد داشت حدیثى از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل کند از بیم بنى امیه مى گفت: قال أبو زینب.

حلوانى استمرار این جریان را موجب نسبت دادن فضایل و مناقب و حتى سخنان شیوا و بلیغ اهل بیت علیهم السلام به رقیبان و دشمنان ایشان مى داند و سخنان ادبى ابن مقفع زندیق و جاحظ عثمانى و همگنان اینان را زمینه اى مى داند که کلمات گهربار علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارش را به چنین اشخاصى نسبت دهند و شاید برخى از آنان هم در اقتباس آشکار و پنهان از سخنان علی علیه السلام متهم باشند.

او به صراحت اعلام مى دارد که قصد کلی، اطفاى نور الهى و انهدام آثار اهل بیت علیهم السلام است، اگر چه خدا از خاموش شدن نور خود ابا دارد. حلوانى سپس عبارت سید رضى را در تأیید گفته خود نقل مى کند که این دشمنان را به دو دسته جاهل و گمراه و فرو رفته در ظلمت از یک سو و آگاه از فضایل اهل بیت و عالم کاتم و حیله گر تقسیم مى کند که هر دو دسته به دنبال دنیاى خویش و روزى خوردن از قلم بى زخم و ریش خودند که نویسنده آن را در کف ندارد، بلکه سر به چرخش چشم و دست حاکمان دارد.

استادان و شاگردان

الحلوانی نزد الشریف محمد بن الحسن بن حمزه ابویعلی جعفرى ـ که از مراجع شیعه پس از شیخ مفید و داماد و جانشین او بوده ـ درس خوانده و چون محل سکونتش محله کرخ بغداد بوده است از محضر عالمانى چون شیخ طوسی، سید مرتضى و سید رضی بهره برده است.

طریق روایى واقع در کتاب بشارة المصطفى اثر عمادالدین طبری، شاگردى او را از محضر سید مرتضی در سال ۴۲۹ ق به روشنى نشان مى دهد و سند واقع در کتاب ذیل تاریخ بغداد اثر ابن النجار البغدادی، استفاده او را از ابوالحسن على بن المظفر بن بدر (علامه بندینجی) در سال ۴۲۵ ق اثبات مى کند.

ابوعبدالله حسین بن محمد حلوانى خود نیز در آخرین روایت کتابش که آن را مسنداً ذکر مى کند به استاد دیگرش که به احتمال از استادان اصلى وى بوده است اشاره مى کند. حلوانی طریق خود را چنین آغاز مى کند: (أخبرنى الشیخ ابوالقاسم على بن محمد بن محمد المفید رحمه الله) که حاکى از شاگردى او نزد فرزند شیخ مفید است. بنابر آن چه ابن طاووس می گوید حلوانى از او در کتاب دیگرش نهج النجاه نیز حدیث نقل کرده است.

بر اساس طریق هاى روایى گذشته مى توان علی بن الحسین بن على الرازی و ابوزکریا یحیی بن على الخطیب التبریزی را از شاگردان حلوانی دانست. افزون بر این، بهره گیرى دانشمندان و نویسندگان از کتب او به ویژه عمادالدین طبرى مؤلف بشاره المصطفى و ابن بطریق از بزرگان قرن ششم نشان از استقبال عالمان از او دارد.

آثار و تألیفات

از آثار مهم حلوانی می توان به دو مورد زیر اشاره نمود:

۱. «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر»: علامه مجلسی در باب (ما جمع من جوامع کلم امیرالمومنین علیه السلام) هنگام اشاره به کتاب هایى که برخى از احادیث درباره حضرت علی علیه السلام را در خود جاى داده اند از «نزهة الناظر» نام مى برد و آن را تألیف حسین بن محمد بن حسن مى داند.

۲. «نهج النجاة فی فضائل أمیرالمؤمنین و الائمه الطاهرین من ذریته صلوات الله علیهم اجمعین»: سید بن طاووس در کتاب الیقین احادیثى را در باب نامیدن علی علیه السلام به امیرالمؤمنین و خیرالوصیین آورده و منبع آن را کتاب «نهج النجاة ...» نوشته حسین بن محمد بن حسن بن نصر الحلوانى دانسته است. شیخ آقا بزرگ نیز در الذریعه «نهج النجاة» را از حسین بن محمد الحلوانى مى خواند و به منقولات ابن طاووس از آن در الیقین اشاره مى کند.

پیوندها

• کتاب نزهة الناظر

منابع

• دو ماهنامه آينه پژوهش، شماره 92.