عثمان بن حنیف

عثمان بن حنیف بن واهب اوسی انصاری، از بزرگان اصحاب و فداکاران مولای متقیان امام علی (علیه السلام) می باشد. او در غزوه احد و پس از آن شرکت داشت. عثمان برادر سهل بن حنیف و عباد بن حنیف و عموی ابوامامة بن سهل بن حنیف است. امام رضا (علیه السلام) فرمود: عثمان بن حنیف از کسانى بود که بعد از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) به على (علیه السلام) وفادار ماند و هیچ گونه تغییرى در مسائل خود نداد.

در زمان پیامبر(ص)

عثمان در جنگ احد و جنگ های پس از آن، شرکت داشت و روایتی را از پیامبر(ص) نقل کرده است. در اسد الغابه آمده است که عثمان بن حنیف می گوید: در محضر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) بودم، مرد نابینایی خدمتش آمد عرض کرد دعا کن خدا چشم من را به من باز گرداند. فرمود: چگونه است تو را به حال خود رها کنم؟ عرض کرد نه و چند بار اصرار کرد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: وضو بگیر و دو رکعت نماز بخوان و بگو: «اللّهُمّ إنّی أسْئَلُکَ وَأتَوَجَّهُ إلَیْکَ بِمُحَمَّد نَبِیِّکَ نَبِی الرَّحْمَةِ یا مُحَمَّدُ إنّی تَوَجَّهْتُ بِکَ إلی رَبّی فی حاجَتی هذِهِ لِتَقْضِی لی اللّهُمَّ فَشَفِّعْهُ فیّ; خداوندا من از تو تقاضا می کنم و به محمد پیامبرت، پیامبر رحمت متوسل می شوم. ای محمد من در حاجتی که به سوی پروردگارم دارم به تو متوسّل می شوم که این حاجتم را بر آوری خداوندا او را شفیع من قرار بده. بعد از این دعا خداوند نور چشمانش را به او باز گرداند».

در زمان خلفاء

از فضل بن شاذان نقل شده است که عثمان بن حنیف و بردارش سهل از نخستین کسانی بود که [پس از درگذشت پیامبر(ص)] به سوی امام علی(ع) برگشتند.

در کتاب الاعلام زرکلی آمده است که عثمان بن حنیف از صحابه پیغمبر(صلی الله علیه وآله) بود، در غزوه احد و پس از آن شرکت داشت و در عصر خلیفه دوم به موجب تقوا و پاکدامنی خاصی که داشت مأمور اندازه گیری سرزمین های خراجی عراق و سپس والی بصره شد.

هنگامی که فتنه جمل رخ داد انصار عایشه به او پیشنهاد کردند که همراه آنها بر ضد علی(علیه السلام) بجنگد (در حالی که او والی بصره بود). او از این کار خودداری کرد. طرفداران عایشه تمام موی سر و صورت و ابروهای او را کندند و با همان حال نزد عایشه بردند. او (بعد از شکنجه دادن در جلویش) گفت: رهایش کنید. عثمان بن حنیف خدمت علی(علیه السلام) آمد و در جنگ جمل همراه آن حضرت بود.

در کتاب استیعاب ابن عبد البر آمده است: هنگامی که عراق فتح شد، خلیفه دوم با یارانش مشورت کرد چه کسی مصلحت است به عراق برود و والی آنجا باشد؟ همگی بالاتفاق گفتند: عثمان بن حنیف مناسب است و افزودند که او می تواند بیش از این را هم اداره کند، زیرا بصیرت و عقل و معرفت و تجربه فراوانی دارد.

در کتاب مستدرکات علم رجال الحدیث آمده است که او و برادرش، سهل بن حنیف در زمره دوازده نفری بودند که به ابوبکر ایراد کردند و اعمال او را زیر سؤال بردند. سپس می افزاید: عثمان و برادرش سهل جزء مأموران خاص علی(علیه السلام) (شرطة الخمیس) بودند که امام(علیه السلام) بهشت را برای آنان تضمین کرد.

عثمان در زمان عمر برای اندازه گیری زمین های عراق و تعیین خراج و جزیه مردمان آنجا فرستاده شد.

در زمان امیرالمؤمنین(ع)

وقتی اصحاب جمل داخل بصره شدند بین آنها و سران شیعه بصره مناظره درگرفت، اهل بصره چون سخنان سران جمل و مجادله آنها را با عثمان بن حنیف و دیگر بزرگان شنیدند دو گروه شدند. گروهی از آنها در حمایت از ابن حنیف در مقابل جملیان برآمدند و جنگ شدیدی در زابوقه درگرفت.

گزارش کرده اند که چون میان دو طرف(بصریان و جَملیان) اختلاف شد، بر این مصالحه کردند که دارالحکومه، مسجد و بیت المال، زیر نظر عثمان بن حنیف باشد و یاران عثمان، هر کجا که خواستند، بروند و نیز طلحه و زبیر و همراهانشان هر کجا که خواستند، اقامت کنند تا علی(علیه السلام) از راه برسد. آن گاه اگر بر قول حق اتّحاد کردند، همه در آنچه مردم پذیرفته اند، داخل گردند و اگر اختلاف شد، هر گروه به دنبال خواسته های خود رود و بر این عهدنامه، پیمان و میثاق الهی، ذمّه پیامبر(صلی الله علیه وآله) و گواهانی را از دو طرف به گواهی گرفتند.

آنگاه، عثمان بازگشت و وارد دارالحکومه شد و به یارانش دستور داد که به خانه های خود بروند و سلاح بر زمین گذارند. مردم نیز پراکنده شدند... عثمان بن حنیف، چند روزی در دارالحکومه ماند. پس از مدتی طلحه، زبیر و مروان بن حَکَم، به همراه گروهی، در نیمه شبی تاریک و بارانی، در حالی که عثمان در خواب بود، بر او حمله بُردند و چهل تن از نگهبانان عثمان را به قتل رساندند. عثمان، بیرون آمد و مروان بن حَکَم بر وی حمله کرد و او را به اسارت درآورد و یارانش را کشت.

طبق گزارشات دیگری «ابن زبیر» فرمانده و سردسته گروهی از لشگریان جمل بود که به دستور طلحه و زبیر حیله کرده پیمان صلح بین آنها و عثمان بن حنیف را شکستند. آنها در یک شب ظلمانی و سوزناک بر قصر دارالاماره بصره یورش برده، عثمان بن حنیف را دستگیر و کشان کشان به خزانه بیت المال بردند. در آنجا 40 نفر از نگهبانان سندی را به قتل رسانده و اموال بیت المال را به همراه عثمان بن حنیف به سوی عایشه فرستادند. جملیان عثمان را در حضور عایشه شکنجه های گوناگون دادند و موهای سر، ریش، سبیل، ابروان و پلک های او را کندند. آنان قصد قتل او را داشتند اما از ترس انتقام سهل بن حنیف - فرماندار علی در مدینه و برادر عثمان- از این کار دست برداشتند. درباره شکنجه گران و دستور دهندگان به قتل عثمان نامهای مختلفی چون ابن زبیر، مروان بن حکم، زبیر، طلحه و عایشه به چشم می خورد. تاریخ طبری به نقل از جارود بن ابی سبره آورده است: در شبی که عثمان بن حنیف زندانی شد، در حیاط «مدینه الرزق (انبار آذوقه)»، خوارباری برای خوراک مردم بود که عبد اللَّه بن زبیر قصد داشت از آن برای تغذیه یارانش استفاده کند. در این حال، خبر آنچه با عثمان بن حنیف کرده بودند، به حُکَیم بن جَبَله رسید.

حکیم گفت: اگر عثمان را یاری نکنم، خداترس نیستم. پس با گروهی از مردانِ دو قبیله عبدالقیس و بکر بن وائل - که بیشتر آنها از عبد القیس بودند-، به «مدینه الرزق»، نزد عبد اللَّه بن زبیرآمد. ابن زبیر پرسید: ای حکیم! چه کار داری؟ گفت: می خواهیم از این خوراک ارتزاق کنیم، و دیگر این که می خواهیم بنا بر عهدنامه ای که با عثمان بن حُنَیف نوشته اید، او را رها کنید تا در مقرّ فرمانداری، اقامت کند تا آن گاه که علی(علیه السلام) بیاید. به خداسوگند، اگر یاورانی علیه شما می یافتم که با آنان شما را بکوبم، کارهای شما را برنمی تابیدم و تا شما را در برابر کسانی که کشتید، نمی کشتم، از پا نمی نشستم. چون برادران ما را کشته اید، ریختن خون شما برای ما حلال است آیا از خدای نمی هراسید؟ با چه دستاویزی ریختن خونها را حلال می شمرید؟ عبد اللَّه بن زبیرگفت: به خاطر خون عثمان بن عَفّان. حُکیم گفت: آیا کسانی که آنها را کشتید، قاتلان عثمان بودند؟ آیا از خشم خدا نمی هراسید؟ عبد اللَّه بن زبیر به او گفت: از این خوردنی ها به شما نمی دهیم و عثمان بن حُنَیف را هم رها نمی کنیم تا آن گاه که علی را از خلافت خلع کند.

حکیم گفت: بار خدایا! تو حاکم عادلی. پس گواه باش. و به یارانش گفت: من در [حقّانیت] نبرد با اینان، هیچ شک و تردیدی ندارم. پس هر کس شک دارد، بازگردد.

حُکیم با آنان جنگید و جنگ سختی میان آنان در گرفت و مردی شمشیر بر ساق پای حکیم زد [و آن را قطع کرد]. حکیم، ساق خود را برداشت و آن را به سوی آن مرد، پرتاب کرد. به گردن او اصابت کرد و او را بر زمین انداخت و نیمه جان شد. حکیم هم کِشان کِشان، خود را به او رساند و وی را کشت و بر او تکیه زد. مردی بر او گذشت و گفت: چه کسی تو را کشت؟ گفت: تکیه گاهم! در آن نبرد، هفتاد مرد از عبد القیس، کشته شدند.

ابن زبیر شهر بصره را با وجود معاهده صلح و با طمع در بیت المال و ارزاق بصره به آتش جنگ مبتلا، عثمان بن حنیف را شکنجه و با تصاحب انحصاری و عدوانی ارزاق اهل بصره به آنها ظلم کرد.

زمانی که طلحه و زبیر، عثمان بن حنیف، حاکم بصره را پیش عایشه بردند، عایشه به فرزند عثمان بن عفان به نام ابان گفت: گردن او را بزن، زیرا انصار پدرت را کشتند. عثمان بن حنیف گفت: ای عایشه، ای طلحه و زبیر! برادر من، خلیفه علی(ع) در مدینه است. به خدا قسم می خورم که اگر مرا بکشید، برادرم شمشیر خود را در میان خانواده شما خواهد نهاد و تمام آنها را خواهد کشت! اینجا بود که عایشه از کشتن عثمان منصرف شد و از ترس جان خویشاوندانشان، عثمان را با صورت و مژه های تراشیده به جانب علی(ع) روانه کردند.

جنگ جمل با بیان دیگر

چون ناکثین به حومه بصره رسیدند به عثمان نامه نوشتند که دار الاماره را برای ما خالی کن. وی پس از خواندن نامه با احنف بن قیس مشورت کرد. احنف گفت: اینها عایشه را آورده اند تا خون عثمان طلب کنند در حالی که خودشان مردم را ضد عثمان جمع کردند و خونش را ریختند و چنانکه من می بینم ما را رها نمی کنند تا اینکه میان ما دشمنی ایجاد کنند و خونمان را بریزند. احنف در ادامه پیشنهاد داد که قبل از اینکه بصریان از اطاعت تو خارج شوند آنها را مهیا کن و به جنگ با آنها برو.

عثمان سخنان وی را تأیید کرد ولی گفت: شر را و اینکه آغازگر جنگ باشم ناپسند می دارم و امید به عافیت و سلامت دارم تا اینکه نامه امیرالمؤمنین و نظر وی به دستم برسد و طبق آن عمل کنم. پس از این گفتگو، حکیم بن جبله عبدی رسید و عثمان نامه طلحه را برایش خواند و او نیز همچون احنف سخن گفت و عثمان نیز همانطور پاسخ داد.

نامه امام علی(ع)

با آغاز حکومت امام علی(ع)، عثمان والی بصره شد.(سال ۳۶ق) در این زمان بود که وی در مهمانی یکی از اشراف بصره شرکت کرد و نامه معروف عتاب آمیز امام به او نوشته شد.

پس از این، نامه امام علی(ع) از ربذه به دست عثمان بن حنیف رسید. در این نامه با توجه به شکستن پیمان توسط طلحه و زبیر، از عثمان خواسته شده است که آنها را به طاعت خدا و وفای به پیمانشان فرابخواند که اگر چنین کردند عثمان باید با آنها به نیکی رفتار کند. و اگر سر پیمان شکنی و اختلاف داشتند عثمان مأمور به جنگ با آنها شده بود. عثمان با خواندن این نامه، ابوالاسود دئلی و عمران بن حصین خزاعی را برای گفتگو با عایشه و طلحه و زبیر به نزد آنها فرستاد و چون گفتگوی آنها سودی نبخشید عثمان فرمان مسلح شدن را صادر کرد.()

درگیری، پیمان نامه و پیمان شکنی

پس از گفتگوهایی میان دو طرف سرانجام جنگی شدید درگرفت و در پایان با شروطی مصالحه کردند که تا رسیدن امیرالمؤمنین(ع) از جنگ خودد یاری کنند. بدین طریق عثمان به دارالاماره برگشت و به یارانش گفت سلاح هایتان را زمین بگذارید و زخم هایتان را مدوا کنید.(الامین، اعیان الشیعة، ج۸، ص۱۴۱). البته چنانکه قطب راوندی نوشته است، همسر عثمان آنها را با تهدید مذکور ترساند و نه خود عثمان.().

کشتن یاران عثمان بن حنیف

پس از این عائشه به زبیر پیام داد که سیابجه (۷۰ نفر از یاران عثمان بن حنیف) را بکش. با سخن عائشه، زبیر به همراهی پسرش عبدالله آنها را سربریدند. باقی ماندگانی از سیابجه که نگهبان بیت المال بودند گفتند: بیت المال را به شما نمی دهیم تا اینکه امیرالمؤمنین(ع) بیاید. اما زبیر شبانه بدانها حمله کرد و ۵۰ نفر از آنها اسیر گرفت و کشت. چنانکه ابومخنف نقل کرده است، کشته های سیابجه در آن روز ۴۰۰ نفر بوده است.().

پیوستن عثمان به اردوگاه امام(ع)

عثمان بن حنیف چون از دست آنها رها شد از بصره بیرون شد و چون به امیرالمؤمنین(ع)۱(). رسید و او را دید گریست و گفت: پیرمرد از تو جدا شدم و اَمرَد [یعنی شخص نوجوانی که موی صورت ندارد] برگشتم. پس از این، امام علی(ع) ۳ بار فرمود:إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَ اجِعُونَ (ترجمه: «ما از آنِ خدا هستیم، و به سوی او باز می گردیم.»)[ ]

نامه ای توبیخ از امام به ابن حنیف

نامه ای از امیرالمومنین امام علی علیه السلام به عثمان بن حنیف که عامل او در بصره بود، وقتی که شنید به مهمانی قومی از مردم بصره دعوت شده و به آنجا رفته است: عین نامه را می آورم تا عزیزان آن را با دقت و عبرت خوانده -به مفاهیم و مضامین عالیه آن پی برده و برای خود سرمشق قرار دهند.

متن نامه

من کتاب له ع إ لی عُثْمانَ بْنِ حُنَیفٍ اءلا نصارِی وَ هُوَ عامِلُهُ عَلَی الْبَصْرةِ وَ قَدْ بَلَغَهُ اءَنَّهُ دُعِی إ لی وَلِیمَةِ قَومٍ مِنْ اءَهْلِها، فَمَضی إ لَیها:اءَمَّا بَعْدُ، یا بْنَ حُنَیفٍ فَقَدْ بَلَغَنِی اءَنَّ رَجُلاً مِنْ فِتْیةِ اءَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاک إِلَی مَأْدُبَةٍ فَاءَسْرَعْتَ إِلَیهَا، تُسْتَطَابُ لَک الْاءَلْوَانُ، وَ تُنْقَلُ عَلیک الْجِفَانُ، وَ مَا ظَنَنْتُ اءَنَّک تُجِیبُ إِلَی طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوُّ، وَ غَنِیهُمْ مَدْعُوُّ، فَانْظُرْ إِلَی مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ، فَمَا اشْتَبَهَ عَلَیک عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ، وَ مَا اءَیقَنْتَ بِطِیبِ وَجْهِهِ فَنَلْ مِنْهُ.اءَلاَ وَ إِنَّ لِکلِّ مَأْمُومٍ إِمَاما یقْتَدِی بِهِ، وَ یسْتَضِی ءُ بِنُورِ عِلْمِهِ، اءَلاَ وَ إِنَّ إِمَامَکمْ قَدِ اکتَفَی مِنْ دُنْیاهُ بِطِمْرَیهِ، وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیهِ، اءَلاَ وَ إِنَّکمْ لاَ تَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِک، وَ لَکنْ اءَعِینُونِی بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ، فَوَاللَّهِ مَا کنَزْتُ مِنْ دُنْیاکمْ تِبْرا وَ لاَ ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْرا، وَ لاَ اءَعْدَدْتُ لِبَالِی ثَوْبِی طِمْرا.وَ لاَ حُزْتُ مِنْ اءَرْضِهَا شِبْرا وَ لاَ اءَخَذْتُ مِنْهُ إِلا کقُوتِ اءَتَانٍ دَبِرَةٍ وَ لَهِی فِی عَینِی اءَوْهَی وَ اءَوْهَنُ مِنْ عَفْصَةٍ مَقِرَةٍ بَلَی کانَتْ فِی اءَیدِینَا فَدَک مِنْ کلِّ مَا اءَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ، فَشَحَّتْ عَلَیهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِینَ، وَ نِعْمَ الْحَکمُ اللَّهُ وَ مَا اءَصْنَعُ بِفَدَک وَ غَیرِ فَدَک وَالنَّفْسُ مَظَانُّهَا فِی غَدٍ جَدَثٌ، تَنْقَطِعُ فِی ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا، وَ تَغِیبُ اءَخْبَارُهَا، وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِیدَ فِی فُسْحَتِهَا، وَ اءَوْسَعَتْ یدَا حَافِرِهَا لَاءَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَالْمَدَرُ، وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاکمُ، وَ إِنَّمَا هِی نَفْسِی اءَرُوضُهَا بِالتَّقْوَی لِتَأْتِی آمِنَةً یوْمَ الْخَوْفِ الْاءَکبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَی حَوَانِبِ الْمَزْلَقِ.وَ لَوْ شِئْتُ لاَهْتَدَیتُ الطَّرِیقَ إِلَی مُصَفَّی هَذَا الْعَسَلِ، وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ، وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزِّ، وَ لَکنْ هَیهَاتَ اءَنْ یغْلِبَنِی هَوَای، وَ یقُودَنِی جَشَعِی إِلَی تَخَیرِ الْاءَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ اءَوْ بالْیمَامَةِ مَنْ لاَ طَمَعَ لَهُ فِی الْقُرْصِ، وَ لاَ عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ! اءَوْ اءَبِیتَ مِبْطَانا وَ حَوْلِی بُطُونٌ غَرْثَی، وَ اءَکبَادٌ حَرَّی، اءَوْ اءَکونَ کمَا قَالَ الْقَائِلُ:وَ حَسْبُک دَاءً اءَنْ تَبِیتَ بِبِطْنَةٍ وَ حَوْلَک اءَکبَادٌ تَحِنُّ إِلَی الْقِدِّاءَاءَقْنَعُ مِنْ نَفْسِی بِاءَنْ یقَالَ: هَذَا اءَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لاَ اءُشَارِکهُمْ فِی مَکارِهِ الدَّهْرِ، اءَوْ اءَکونَ اءُسْوَةً لَهُمْ فِی جُشُوبَةِ الْعَیشِ، فَمَا خُلِقْتُ لِیشْغَلَنِی اءَکلُ الطَّیبَاتِ کالْبَهِیمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا، اءَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا، تَکتَرِشُ مِنْ اءَعْلاَفِهَا، وَ تَلْهُو عَمَّا یرَادُ بِهَا، اءَوْ اءُتْرَک سُدًی، اءَوْ اءُهْمَلَ عَابِثا، اءَوْ اءَجُرَّ حَبْلَ الضَّلاَلَةِ، اءَوْ اءَعْتَسِفَ طَرِیقَ الْمَتَاهَةِ وَ کاءَنِّی بِقَائِلِکمْ یقُولُ:إِذَا کانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ اءَبِی طَالِبٍ فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْاءَقْرَانِ وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ؟ اءَلاَ وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّیةَ اءَصْلَبُ عُودا، وَالرَّوَائِعَ الْخَضِرَةَ اءَرَقُّ جُلُودا، وَالنَّابِتَاتِ الْعِذْیةَ اءَقْوَی وَقُودا، وَ اءَبْطَأُ خُمُودا، وَ اءَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ کالضَّوْءِ مِنَ الصَّنْوْءِ وَالذِّرَاعِ مِنَالْعَضُدِ......فَاتَّقِ اللَّهَ یا بْنَ حُنَیفٍ، وَلْتَکفُفْ اءَقْرَاصُک، لِیکونَ مِنَ النَّارِ خَلاَصُک"نهج البلاغه، نامه 45" - - اما بعد، ای پسر حنیف به من خبر رسیده که مردی از جوانان بصره تو را به سوری فرا خوانده و تو نیز بدانجا شتافته ای. سفره ای رنگین برایت افکنده و کاسه ها پیشت نهاده. هرگز نمی پنداشتم که تو دعوت مردمی را اجابت کنی که بینوایان را از در می رانند و توانگران را بر سفره می نشانند.

بنگر که در خانه این کسان چه می خوری، هر چه را در حلال بودن آن تردید داری از دهان بیفکن و آنچه را، که یقین داری که از راه حلال به دست آمده است، تناول نمای.بدان، که هر کس را امامی است که بدو اقتدا می کند و از نور دانش او فروغ می گیرد. اینک امام شما از همه دنیایش به پیرهنی و ازاری و از همه طعامهایش به دو قرص نان اکتفا کرده است. البته شما را یارای آن نیست که چنین کنید، ولی مرا به پارسایی و مجاهدت و پاکدامنی و درستی خویش یاری دهید.

به خدا سوگند، از دنیای شما پاره زری نیندوخته ام و از همه غنایم آن مالی ذخیره نکرده ام. و به جای این جامه، که اینک کهنه شده است، جامه ای دیگر آماده نساخته ام.آری، در دست ما از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است، ((فدکی )) بود که قومی بر آن بخل ورزیدند و قومی دیگر از سر آن گذشتند و بهترین داور خداوند است. فدک و جز فدک را چه می خواهم که فردا میعاد آدمی گور است. در تاریکی آن آثارش محو می شود و آوازه اش خاموش می گردد. حفره ای که هر چه فراخش سازند یا گور کن بر وسعتش افزاید، سنگ و کلوخ تن آدمی را خواهد فشرد و روزنه هایش را توده های خاک فرو خواهد بست. و من امروز نفس خود را به تقوا می پرورم تا فردا، در آن روز وحشت بزرگ، ایمن باشد و بر لبه آن پرتگاه لغزنده استوار ماند.

اگر بخواهم به عسل مصفا و مغز گندم و جامه های ابریشمین، دست می یابم. ولی، هیهات که هوای نفس بر من غلبه یابد و آزمندی من مرا به گزینش طعامها بکشد و حال آنکه، در حجاز یا در یمامه بینوایی باشد که به یافتن قرص نانی امید ندارد و هرگز مزه سیری را نچشیده باشد. یا شب با شکم انباشته از غذا سر بر بالین نهم و در اطراف من شکمهایی گرسنه و جگرهایی تشنه باشد. آیا چنان باشم که شاعر گوید:و حسبک داء آن تبیت ببطنة و حولک اکباد تحنّ الی القدّ((تو را این درد بس که شب با شکم سیر بخوابی و در اطراف تو گرسنگانی باشند در آرزوی پوست بزغاله ای ))آیا به همین راضی باشم که مرا امیرالمؤ منین گویند و با مردم در سختیهای روزگارشان مشارکت نداشته باشم؟ یا آنکه در سختی زندگی مقتدایشان نشوم؟ مرا برای آن نیافریده اند که چون چارپایان در آغل بسته که همه مقصد و مقصودشان نشخوار علف است، غذاهای لذیذ و دلپذیر به خود مشغولم دارد یا همانند آن حیوان رها گشته باشم که تا چیزی بیابد و شکم از آن پر کند، خاکروبه ها را به هم می زند و غافل از آن است که از چه روی فربهش می سازند. و مرا نیافریده اند که بی فایده ام واگذارند، یا بیهوده ام انگارند، یا گمراهم خواهند و در طریق حیرت سرگردانم پسندند؟گویی یکی از شما را می بینم که می گوید، اگر قوت پسر ابو طالب چنین است، باید که ناتوانیش از پای بیفکند و از نبرد با هماوردان و کوشیدن با دلیران بازش دارد. بدانید، که آن درخت که در بیابانها پرورش یافته، چوبی سخت تر دارد و بوته های سرسبز و لطیف، پوستی بس نازک. آری، درختان بیابانی را به هنگام سوختن، شعله نیرومندتر باشد و آتش بیشتر. من و رسول خدا، مانند دو شاخه ایم که از یک تنه روییده باشند و نسبت به هم چون ساعد و بازو هستیم.

به خدا سوگند، که اگر همه اعراب پشت به پشت هم دهند و به نبرد من برخیزند، روی برنخواهم تافت و اگر فرصت به چنگ آید به جنگ بر می خیزم و می کوشم تا زمین را از این شخص تبهکار کج اندیش پاکیزه سازم. چنانکه گندم را پاک کنند و دانه های کلوخ را از آن بیرون اندازند.....پس ای پسر حنیف، از خدا بترس. به همان چند قرص نان اکتفا کن تا از آتش رهایی یابی.

وفات

پس از شهادت امام علی(ع) در دوره معاویه، در کوفه درگذشت. بعضی نیز گفته اند که در زمان خلافت معاویه در مدینه از دنیا رفت.

منبع مقاله

امینی گلستانی، محمد، " درجات بعضی اصحاب... حنظله شستشو شونده ی فرشتگان"، پایگاه اندیشوران