مدارک الاحکام (کتاب)
مدارک الاحكام فى شرح شرائع الاسلام، يکى از بهترین شروح کتاب «شرايع الإسلام» تألیف محقق حلى (م 676 ق) مى‌باشد.
 | |
| نویسنده | محمد بن علي الموسوي العاملي |
| موضوع | فقه شيعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 8 |
| تحقيق | موسسه ال البيت(ع) |
|
| |
محتویات
مؤلف
مولف این کتاب سید محمد بن على موسوى عاملى (م ۱۰۰۹ ق) می باشد. وى از فقهاى بزرگ امامیه و نوه دخترى شهید ثانى است. صاحب مدارک با دایى خود صاحب معالم هم‌درس بود و از پدر خود و مقدس اردبیلى علم آموخت. از اساتید دیگر او سید نورالدین على (پدرش) و سید على بن حسین صائغ حسینى جزینى را می توان نام برد. از او تألیفات علمى و ارزشمندى باقى مانده است. من جمله مدارک الاحکام فى شرح شرائع الاسلام، شرح الروضة البهیة، حاشیه بر استبصار، حاشیه بر تهذیب الاحکام.
معرفى اجمالى کتاب
این کتاب از بهترین کتب استدلالى مى‌باشد که مورد توجه و اعتماد علماى شیعه از زمان تألیف تا به حال بوده است. از جمله ویژگی‌هاى این کتاب، استدلال محکم و اعتماد بر روایات معتبر مى‌باشد. مؤلف در این کتاب سعى کرده که روایات را به طور کامل و با دقت تمام نقل کند. لذا این کتاب از کتب معتبر در نقل روایات است. این کتاب در بردارنده بخش عبادات فقه است که از کتاب طهارت شروع مى‌شود و به کتاب حج پایان مى‌یابد.
بخش های کتاب
اولین دوره کتاب مدارک الأحکام در سه مجلد در مباحث عبادات نگاشته شده است. (أمل الآمل، ج۱، ص۱۶۸) این کتاب از مبحث طهارت تا آخر مبحث حج را دربردارد.
کتاب موجود در ۸ مجلد چاپ شده است. در جلد اول مباحث تعریف طهارت، اقسام طهارت، انواع آب‌ها، مبطلات وضو، احکام تخلى، وضو، غسل، احکام جنابت، حیض و احکام آن و غسل حیض مطرح شده است.
در جلد دوم مباحث استحاضه، نفاس، احکام اموات، غسل میت، کفن پوشاندن، دفن کردن، غسل‌هاى مستحبى، تیمم، نجاسات و غسل مس میت آورده شده است.
در جلد سوم مباحث نمازهاى واجب و مستحب، تعداد رکعات آنها، وقت نماز، قبله، لباس و مکان نمازگزار، اذان و اقامه، افعال نماز و مبطلات نماز مطرح شده است.
جلد چهارم شامل مباحث نماز جمعه، نمازهاى عید فطر و عید غدیر، نماز خورشید گرفتگى، نماز اموات، احکام خلل در نماز، نماز قضا، نماز جماعت، احکام مساجد و نماز مسافر مى‌باشد.
در جلد پنجم مباحث تعریف زکات، واجبات زکات، (زکات حیوانات، طلا و نقره، غلات، مال التجارة)، کتاب خمس و انفال مطرح شده است.
جلد ششم شامل مباحث صوم، مبطلات روزه، مکروهات روزه، زمان روزه، روزه‌هاى صحیح، علائم ماه مبارک رمضان، شرایط روزه ماه مبارک رمضان، روزه قضا، روزه کفارات، اعتکاف، شرایط اعتکاف، اقسام اعتکاف، احکام اعتکاف و مبطلات اعتکاف مى‌باشد.
جلد هفتم شامل مباحث تعریف حج، شرایط وجوب حجة الاسلام، حج نذرى، نیابت، حج تمتع، حج افراد، حج قران، اقسام مواقیت، احکام مواقیت، مقدمات احرام، واجبات و احکام احرام، مستحبات و محرمات و مکروهات احرام، وقوف به عرفات، واجبات و احکام و مستحبات وقوف در عرفه، وقوف به مشعر (واجبات و احکام) مى‌باشد.
در جلد هشتم مباحث نزول به منىٰ و مناسک آن، صفات هدى، هدى قران، اضحیه، حلق و تقصیر طواف (مقدمات، واجبات، احکام، مستحبات)، سعى، احکام منىٰ پس از برگشتن، احکام مدینه و مکه، احصاء و صد، احکام صید، موجبات ضمان، صید حرم، محظورات احرام، احکام عطر زدن، پوشیدن لباس دوخته شده، حلق، شعر، جدال، کندن درختان حرم و در آخر، کتاب عمره آورده شده است.
ارزش کتاب
کتاب «مدارک الأحکام» از بهترین کتاب‌هاى استدلالى فقهى و یکى از بهترین شروح شرایع الإسلام تألیف محقق حلى (م ۶۷۶ ق) مى‌باشد. کتاب شرایع الإسلام از همان ابتداى تألیف، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و کتاب‌هاى ارزنده‌اى همچون «جواهر الکلام»، «مسالک الأفهام»، «مدارک الأحکام»، «مطالع الأنوار»، «دلائل الأحکام»، «مصباح الفقیه» در شرح آن نوشته شده است.
کتاب مسالک الأفهام شهید ثانى، زین الدین على بن احمد عاملى (م ۹۶۶ ق) یکى از این شروح ارزنده است. قسمت عبادات شرایع الإسلام در این کتاب به صورت مختصر شرح داده شده است و کتاب مدارک الأحکام بمنزله مکمل مسالک الأفهام مى‌باشد، زیرا صاحب مدارک به منظور رفع این نقیصه به تألیف کتاب مدارک الأحکام در شرح قسمت عبادات شرایع الإسلام پرداخته است.
در روضات الجنات این گونه آمده است: «و صاحب المدارک الذی هو فی تدارک مسائل جدّه الجلیل العلام فی شرح عبادات کتاب بشرایع الإسلام». (روضات الجنات، ج ۷، ص ۴۵)
صاحب مدارک در مقدمه کتاب پس از تعریف از مسالک الأفهام این گونه مى‌گوید: «غیر أنّه مسلک فی أوائله مسلک الاختصار، فیثبت رموز تلک الحال مستورة على حالها». و سپس مى‌گوید بعضى از برادران دینى از من خواسته‌اند تا آنچه را شهید ثانى به اجمال بیان کرده است توضیح دهم و پس از استخاره آنچه را که خداوند صلاح دانسته بود عمل کردم.
یکى از معدود کتب فقهى که فقهاى شیعه در نقل اقوال بر آن اعتماد داشته‌اند کتاب مدارک الأحکام بوده که این خود نشانگر ارزش و اعتبار آن مى‌باشد. مؤلف علاوه بر کتاب مدارک که شرح شرایع الإسلام مى‌باشد کتاب نهایة المرام را نیز در شرح مختصر النافع که خلاصه شرایع الإسلام بوده و آن هم نیز تألیف محقق حلى مى‌باشد، نگاشته است.
باید توجه داشت که کتاب دیگرى نیز به نام مدارک الأحکام (المدارک) وجود دارد که مؤلف آن علامه حلى، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ ق) مى‌باشد که کتاب طهارت آن چاپ شده است و در أعیان الشیعة این گونه آمده است: «منه أخذ صاحب المدارک اسم کتابه». (أعیان الشیعة، ج ۵، ص ۴۰۴)
حواشى و شروح کتاب
کتاب مدارک الأحکام، از زمان نگارش مورد توجه فقهاى بزرگ شیعه واقع شده و حواشى و شروح زیادى بر آن نگاشته شده است که به مهم‌ترین آنان اشاره مى‌شود:
- حاشیه بر مدارک، تألیف على بن محمد طباطبایى صاحب ریاض المسائل.
- حاشیه بر قسمتى از طهارت کتاب مدارک الأحکام، تألیف سید محمدجواد حسینى شقرائى صاحب مفتاح الکرامة.
- حاشیه وحید بهبهانى، آقا محمدباقر بن محمد اکمل بهبهانى، حاشیه بر کتاب طهارت و صلاة و قسمتى از زکات.
- تدارک المدارک، تألیف محدث بحرانى، شیخ یوسف صاحب حدائق.
- صفوة المرام من مدارک الأحکام، تألیف سید بشر بن محمد بن ثنوان.
- نهج الأنام إلى مدارک الأحکام فی شرح شرایع الإسلام، تألیف شیخ قاسم بن محمد حارثى همدانى.
- حاشیه بر مدارک، تألیف سید ابراهیم بن سلطان العلماء مرعشى آملى.
- حاشیه ملا عبداللّه بن محمد تونى، صاحب وافیه.
- حاشیه بر مدارک، تألیف آقا محمدعلى بن آقا باقر بهبهانى.
- حاشیه بر مدارک، تألیف ملا عزیزالله بن محمدتقى مجلسى، بزرگترین فرزند محمدتقى مجلسى.
- حاشیه بر مدارک، تألیف امیر ابراهیم بن امیر معصوم حسینى قزوینى.
- حاشیه بر مدارک، تألیف سید على بن عزیزالله جزائرى خرم‌آبادى.
- حاشیه بر مدارک، تألیف ملا محمدامین بن محمد شریف استرآبادى.
- حاشیه بر مدارک، تألیف شیخ محمد بن حسن بن زین الدین مشهور به شیخ محمد سبط. درباره او گفته شده که در خواب صاحب مدارک را دیده و او رضایت کامل خود را از این حاشیه اعلام کرده است. (الذریعة، ج ۶، ص ۱۹۶)
- حاشیه بر مدارک، تألیف ملا محمدتقى طبسى شاگرد آقا جمال خوانسارى
در جلد ۶ الذریعة از صفحه ۱۹۶ تا ۱۹۸ به نوزده حاشیه در مورد مدارک اشاره شده است.
وضعیت نشر
مدارک الاحکام توسط مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث در سال ۱۴۱۰ ق و در انتشارات مهر قم چاپ شده است.
منابع مقاله
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت(۲) [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "مدارک الاحکام".
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
متن کتاب
مدارك الأحكام في شرح عبادات شرائع الإسلام
| فقه | ||
| کلیات: | تاریخ فقه، ابواب فقه، احکام، اجتهاد، منابع اجتهاد در فقه شیعه، تقلید، اصول فقه، قواعد فقهی | |
| منابع: | عروة الوثقى، شرایع الاسلام، علل الشرائع، لمعه، جواهرالكلام، المكاسب المحرمه، مدارک الاحکام و ... | |
| ↓ رده ها ↓ | ||
| فقه: | فقیهان، منابع فقهی، اصطلاحات فقهی، آیات الاحکام، منابع اجتهاد در فقه شیعه، قواعد فقه | |
| اصول فقه: | اصول فقه، اصولیون، منابع اصول فقه، اصطلاحات اصول فقه | |
| احکام: | احکام، احکام عبادی، احکام اقتصادی، احکام خانواده، احکام روابط اجتماعی، احکام قضایی و جزایی، احکام اطعمه و اشربه، اصطلاحات احكام | |
