آیه 260 سوره بقره

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ ۖ قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ ۖ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي ۖ قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا ۚ وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

[2–260] (مشاهده آیه در سوره)

<<259	آیه 260 سوره بقره	261>>
سوره : سوره بقره (2) جزء : 3 نزول : مدینه ترتیل ترجمه (مکارم شیرازی)

ترجمه های فارسی

• الهی قمشه‌ای
• انصاریان
• فولادوند
• آیتی
• مکارم شیرازی

و چون ابراهیم گفت: بار پروردگارا، به من بنما که چگونه مردگان را زنده خواهی کرد؟ خدا فرمود: باور نداری؟ گفت: آری باور دارم، لیکن خواهم (به مشاهده آن) دلم آرام گیرد. خدا فرمود: چهار مرغ بگیر و گوشت آنها را به هم درآمیز نزد خود، آن گاه هر قسمتی را بر سر کوهی بگذار، سپس آن مرغان را بخوان، که به سوی تو شتابان پرواز کنند؛ و بدان که خدا (بر همه چیز) توانا و داناست.

و [یاد کنید] هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان ده که مردگان را چگونه زنده می کنی؟ [خدا] فرمود: آیا [به قدرتم نسبت به زنده کردن مردگان] ایمان نیاورده ای؟! گفت: چرا، ولی [مشاهده این حقیقت را خواستم] تا قلبم آرامش یابد. [خدا] فرمود: پس چهار پرنده بگیر و آنها را [برای دقت در آفرینش هر یک] به خود نزدیک کن، و [بعد از کشتن، ریز ریز کردن و مخلوط کردنشان به هم] بر هر کوهی [در این منطقه] بخشی از آنها را قرار ده، سپس آنها را بخوان که شتابان به سویت می آیند؛ و بدان که یقیناً خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است.

و [ياد كن‌] آنگاه كه ابراهيم گفت: «پروردگارا، به من نشان ده؛ چگونه مردگان را زنده مى‌كنى؟» فرمود: «مگر ايمان نياورده‌اى؟» گفت: «چرا، ولى تا دلم آرامش يابد.» فرمود: «پس، چهار پرنده برگير، و آنها را پيش خود، ريز ريز گردان؛ سپس بر هر كوهى پاره‌اى از آنها را قرار ده؛ آنگاه آنها را فرا خوان، شتابان به سوى تو مى‌آيند، و بدان كه خداوند توانا و حكيم است.»

ابراهيم گفت: اى پروردگار من، به من بنماى كه مردگان را چگونه زنده مى‌سازى. گفت: آيا هنوز ايمان نياورده‌اى؟ گفت: بلى، و لكن مى خواهم كه دلم آرام يابد. گفت: چهار پرنده برگير و گوشت آنها را به هم بياميز، و هر جزئى از آنها را بر كوهى بنه. پس آنها را فراخوان. شتابان نزد تو مى‌آيند، و بدان كه خدا پيروزمند و حكيم است.

و (به خاطر بیاور) هنگامی را که ابراهیم گفت: «خدایا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟» فرمود: «مگر ایمان نیاورده‌ای؟!» عرض کرد: «آری، ولی می‌خواهم قلبم آرامش یابد.» فرمود: «در این صورت، چهار نوع از مرغان را انتخاب کن! و آنها را (پس از ذبح کردن،) قطعه قطعه کن (و در هم بیامیز)! سپس بر هر کوهی، قسمتی از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان، به سرعت به سوی تو می‌آیند! و بدان خداوند قادر و حکیم است؛ (هم از ذرات بدن مردگان آگاه است، و هم توانایی بر جمع آنها دارد)».

ترجمه های انگلیسی(English translations)

• Qarai
• Shakir
• Pickthall
• yusufali

And when Abraham said, ‘My Lord! Show me how You revive the dead,’ He said, ‘Do you not believe?’ He said, ‘Yes indeed, but in order that my heart may be at rest.’ He said, ‘Catch four of the birds. Then cut them into pieces, and place a part of them on every mountain, then call them; they will come to you hastening. And know that Allah is all-mighty and all-wise.’

And when Ibrahim said: My Lord! show me how Thou givest life to the dead, He said: What! and do you not believe? He said: Yes, but that my heart may be at ease. He said: Then take four of the birds, then train them to follow you, then place on every mountain a part of them, then call them, they will come to you flying; and know that Allah is Mighty, Wise.

And when Abraham said (unto his Lord): My Lord! Show me how Thou givest life to the dead, He said: Dost thou not believe? Abraham said: Yea, but (I ask) in order that my heart may be at ease. (His Lord) said: Take four of the birds and cause them to incline unto thee, then place a part of them on each hill, then call them, they will come to thee in haste, and know that Allah is Mighty, Wise.

When Abraham said: "Show me, Lord, how You will raise the dead, " He replied: "Have you no faith?" He said "Yes, but just to reassure my heart." Allah said, "Take four birds, draw them to you, and cut their bodies to pieces. Scatter them over the mountain-tops, then call them back. They will come swiftly to you. Know that Allah is Mighty, Wise."

معانی کلمات آیه

«مَوْتَی»: جمع میّت، مردگان. «بَلَی»: آری. حرف جواب است. برای ابطال نفی متقدّم و افاده اثبات مفهوم بعد از خود می‌آید. «صُرْهُنَّ»: آنها را به خود نزدیک کن. آنها را بهم بیامیز. آنها را پاره پاره کن. از ماده (صَور) به معنی میل یا قطع. «جُزْءاً»: قطعه و پاره و تکّه. «أُدْعُهُنَّ»: آنها را صدا بزن. «سَعْیاً»: شتابان. مصدری است به معنی اسم فاعل و حال بشمار است و تقدیر چنین است: یَأْتِینَکَ سَاعِیَاتٍ. همچون: جَآءَ زَیْدٌ رَکْضاً؛ أَیْ رَاکِضاً. یا این که مفعول مطلق است و همچون قَعَدْتُ جُلُوساً می‌باشد.

تفسیر آیه

• تفسیر نور
• اثنی عشری
• روان جاوید
• اطیب البیان
• برگزیده تفسیر نمونه
• سایر تفاسیر

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

«260» وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‌ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ‌

و (بياد آور) هنگامى كه ابراهيم گفت: پروردگارا به من نشان بده كه چگونه مردگان را زنده مى‌كنى؟ فرمود: مگر ايمان نياورده‌اى؟ عرض كرد: چرا، ولى براى آنكه قلبم آرامش يابد. (خداوند) فرمود: چهار پرنده (طاووس، خروس، كبوتر و كلاغ) «1» را برگير وآنها را نزد خود جمع وقطعه قطعه كن (و درهم بياميز) سپس بر هر كوهى‌ «2» قسمتى از آنها را قرار ده، آنگاه پرندگان را بخوان، به سرعت بسوى تو بيايند و بدان كه خداوند تواناى حكيم است.

نکته ها

تنها از يگانه ابر مرد تاريخ پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله، يعنى على عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا» اگر پرده‌ها كنار روند، بر يقين من افزوده نمى‌شود. «3» ولى ساير مردمان همه دوست دارند كه شنيده‌ها و حتّى باورهاى خود را به صورت عينى مشاهده نمايند. چنانكه همه مى‌دانند قند را از چغندر مى‌گيرند، ولى دوست‌

«1». تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 280.

«2». در حديث مى‌خوانيم كه اجزاى مخلوط شده را بر سر ده كوه قرار داد. كافى، ج 8، ص 305.

«3». غررالحكم و تفسير روح‌البيان، ج 1، ص 416.

جلد 1 - صفحه 416

دارند چگونگى آن را مشاهده كنند.

در تفاسير آمده است: حضرت ابراهيم از كنار دريايى مى‌گذشت، مردارى را ديد كه در كنار دريا افتاده و قسمتى از آن در آب و قسمتى ديگر در خشكى است و پرندگان و حيوانات دريايى، صحرايى و هوايى از هر سو آن را طعمه‌ى خود قرار داده‌اند. حضرت با خود گفت:

اگر اين اتّفاق براى انسان رخ دهد و ذرّاتِ بدن انسان در بين جانداران ديگر پخش شود، در قيامت آنها چگونه يكجا جمع و زنده مى‌شوند. لذا از خداوند درخواست كرد كه نحوه‌ى زنده شدن مردگان را مشاهده كند. خداوند نيز با اين نمايش، ابراهيم را به نور يقين واطمينان رهسپار نمود.

پیام ها

1- زنده كردن مردگان، از شئون ربوبيّت خداوند است. «رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ»

2- براى آموزش عميق، استفاده از نمايش ومشاهدات حسى لازم است. «أَرِنِي»

3- كشف وشهود تنها براى كسانى است كه مراتبى از علم، ايمان واستدلال را طى كرده باشند. درخواست‌ «أَرِنِي» ابراهيم پاسخ داده مى‌شود، نه هر كس ديگر.

4- در پى آن باشيم كه ايمان و يقين خود را بالا برده تا به مرز اطمينان برسيم.

پژوهش و كنجكاوى يك ارزش است. «لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي»

5- ايمان، داراى مراحل و درجاتى است. «لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي»

6- قلب، مركز آرامش است. «لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي»

7- اولياى خدا، قدرت تصرّف در هستى را دارند كه به آن ولايت تكوينى گفته مى‌شود. «ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً»

8- معاد، جسمانى است و در قيامت بازگشت روح به همين ذرات بدن خواهد بود. «يَأْتِينَكَ سَعْياً»

تفسير نور(10جلدى)، ج‌1، ص: 417

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‌ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (260)

بعد از آن آيتى ديگر از شواهد قدرت خود در زنده نمودن مردگان بيان فرمايد:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ‌: و ياد بياور زمانى را كه گفت حضرت ابراهيم عليه السّلام، رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌: پروردگار من چگونه و به چه كيفيت زنده فرمائى مردگان را. قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ‌: فرمود خداى‌

«1» تفسير مجمع البيان، جلد اوّل، صفحه 370.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 474

تعالى آيا ايمان نياوردى به اينكه قادر هستم بر زنده كردن به اعاده تركيب و حيات. قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي‌، گفت ابراهيم عليه السّلام بلى ايمان دارم به كمال قدرت تو و لكن اين سؤال نمودم تا ساكن و مطمئن گردد قلب من به معاينه چگونگى آن.

تبصره: حق تعالى با آنكه عالم بود كه حضرت ابراهيم عليه السّلام اعرف مردمان است به ايمان زنده شدن مردگان، اما در مقابل سؤال او اين كلام را فرمود تا به جواب او شنوندگان غرض او را بفهمند و بدانند كه آن حضرت مرتبه علم اليقين را دارا بود و تمنا نمود تا درجه عين اليقين براى او منكشف گردد؛ چنانچه از حضرت رضا عليه السّلام سؤال نمودند: آيا در قلب حضرت ابراهيم عليه السّلام شكى بود؟ فرمود: نه، و لكن از خدا طلب زيادتى در يقين نمود. و نيز مأمون از حضرت رضا عليه السّلام سؤال نمايد از اين آيه، حضرت فرمايد: بدرستى كه حق تعالى وحى فرمود به حضرت ابراهيم عليه السّلام: بتحقيق من اتخاذ نمايم از بندگان خود خليلى را كه سؤال كند زنده شدن مردگان را، اجابت كنم. پس در نفس حضرت واقع شد كه آن خليل او باشد. پس عرض كرد: پروردگارانشان ده مرا چگونه زنده فرمائى مردگان را؟ فرمود: آيا ايمان ندارى؟ عرض كرد: بلى، و لكن براى آنكه مطمئن شود قلب من بر آنكه خليل تو منم. بنابراين دو حديث اشكالى در آيه نخواهد بود. قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ: فرمود خداى تعالى پس بگير چهار مرغ را و آنها كبوتر و خروس و زاغ و طاووس بودند چنانچه از حضرت صادق عليه السّلام مروى است. «1» و تخصيص طيور به جهت آنست كه اقرب به انسان و اجمع باشد خواص حيوان را. فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ‌: پس ميل ده و ضم كن آنها را بسوى خود، يعنى هر يك را به دست و صورت و اشكال آنها را خوب تأمل كن و دقايق بيّنه هر يك را به‌

«1» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 249 حديث دوّم [در اين روايت نام پرندگان كركس، مرغابى، طاوس و خروس آمده است، امّا در روايت سوّم كه منقول از امام صادق مى‌باشد، نام پرندگان همانست كه در متن ذكر شده است‌].

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 475

نظر دقيق ببين تا بعد از زنده شدن آنها بر تو مشتبه نشود. يا مجتمع ساز اجزاى ابدان ايشان را با يكديگر و پس از پاره كردن و متفرق نمودن اجزاى آنها سرهاى آنها را به دست خود نگهدار. ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‌ كُلِّ جَبَلٍ‌: پس از امتزاج قرار ده بر هر كوهى كه نزديك تو و قادر هستى، مِنْهُنَّ جُزْءاً: از آن مرغان بهم آميخته جزئى را، يعنى بر هر كوهى كه ممكن است جزئى از آن را بگذار، چه قسمت اين اجزاء به تمام كوهها متعذر باشد (اين كلام از قبيل ايراد عام و اراده خاص است) ثُمَّ ادْعُهُنَ‌: پس بخوان آن مرغان را به نامهاى آنها به اذن خداى تعالى اجابت نموده، يَأْتِينَكَ سَعْياً: بيايند تو را در حالى كه شتاب كننده‌اند درآمدن يا پريدن. وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ‌: و بدان بدرستى كه خداى تعالى غالب است بر هر شيئى و عاجز نخواهد بود از آنچه اراده فرمايد. حكيم است يعنى محكم كار و آنچه فرمايد از روى حكمت و مصلحت باشد.

علامه مجلسى رضوان اللّه عليه به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه گرفت چهار مرغ را و بعد از كشتن پرهاى آنها را كنده و در هاون گذاشت كوبيد بهم آميخته شد، پس متفرق نمود اجزاى آنها را و هر كوهى جزئى از آن گذاشت و به نامهاى خود خواند. پس آمدند به سرعت به سوى او. و حضرت نظر مى‌كرد به اجزاى آنها كه چگونه از ميان جزءها از كوهى به كوهى پرواز و نگاه مى‌كرد رگهاى هر يك كه بيرون مى‌آيند و به بدنها متصل مى‌شدند تا بالهاى آنها تمام شد. پس يكى به سوى حضرت پرواز كرد سر ديگرى را نزديك برد قبول نكرد و به سر خود متصل شد. «1» تحقيق: محققان گفته‌اند ذبح طيور اربعه اشاره است به آنكه كبوتر كه پيوسته با مردم مستأنس است، بكش و رشته الفت ببر. خروس را كه همواره مايل شهوت است ذبح كن و خود را از بند شهوت برهان. زاغ را كه منبع‌

«1» بحار الانوار، جلد 12، صفحه 73، حديث 22.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 476

حرص است به قتل آر و صفت حرص و آز را بگذار. طاووس را كه مجمع زينت است، بكش و ديده همت از آرايش دنيا فرو بند كه هر كس به تيغ مجاهده اين چهار صفت را منخلع سازد، حيات ابدى و سعادت سرمدى يابد.

نزد بعضى چهار صفت از طبايع اركان اربعه در آدمى پديد آمده و ذبح آنها به تيغ مخالفت لازم است: 1- صولت كبر كه نتيجه آتش است. 2- داعيه شهوت كه ثمره هواست. 3- تكاپوى حرص كه عادت آب است.

4- تيرگى امساك كه صفت خاك است. لكن اين بيانات مستند به حديث نيست.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‌ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (260)

ترجمه‌

و چون گفت ابراهيم پروردگار من بنما مرا چگونه زنده مينمائى مردگان را گفت آيا باور نكردى گفت بلى ولى تا مطمئن شود دلم گفت پس بگير چهار پرنده را پس پاره پاره كن آنها را براى خود پس بگذار بر هر كوهى از آنها قسمتى را پس بخوان آنها را ميآيند نزد تو بشتاب و بدان بدرستيكه خدا توانا و حكيم است.

تفسير

در كافى از حضرت صادق (ع) روايت نموده است كه چون خدا براى ابراهيم حقائق موجودات آسمان و زمين را مكشوف فرمود مردارى را در كنار دريا ديد كه نيمى از آن در دريا و نيمى در ساحل قرار گرفته و حيوانات دريا و صحرا آن مردار را ميخورند و بيكديگر حمله مينمايند و باز يكديگر را پاره نموده ميخورند در اينموقع تعجبى بآنحضرت روى داد عرض كرد پروردگارا بنما بمن چگونه زنده ميفرمائى حيواناتى را كه زاد و ولد مينمايند با آنكه بعضى از آنها بعض ديگر را خورده‌اند خداوند فرمود مگر ايمان ندارى باين امر عرض كرد چرا ايمان دارم ولى ميخواهم مشاهده نمايم اين امر را چنانچه تمام اشياء را مشاهده نمودم خداوند فرمود چهار مرغ بگير پس پاره پاره كن آنها را و مخلوط نما با يكديگر مانند همين مردار كه مخلوط ببدن حيواناتى شده است كه يكديگر را خورده‌اند پس قرار ده بر هر كوهى از آنها قسمتى را پس بخوان آنها را ميآيند نزد تو بشتاب پس حضرت ابراهيم (ع) بامر الهى عمل فرمود آنها را خواند و اجابت نمودند و كوهها ده عدد بودند و در عيون از حضرت‌

جلد 1 صفحه 338

رضا (ع) نقل نموده كه خدا بحضرت ابراهيم وحى فرمود كه من كسى را در ميان بندگان خود خليل خود قرار دادم كه اگر بخواهد از من زنده نمودن مردگانرا اجابت ميكنم او را بدل آنحضرت گذشت كه آن خليل او است پس گفت خدايا ارائه فرما مرا كه چگونه زنده مينمائى مردگانرا خطاب رسيد مگر ايمان باين امر ندارى عرض كرد چرا ولى ميخواهم قلبم مطمئن شود بآنكه آنخليل منم پس خداوند او را مأمور فرمود بآنچه در آيه ذكر شده است و آنحضرت امتثال نمود طاوس و خروس و مرغابى و كركسى را گرفت و پاره پاره و مخلوط بيكديگر كرد پس قرار داد بر هر يك از ده كوهى كه در اطراف او بود قسمتى از آن را و منقار هر يك از آنها را بدو انگشت خود گرفت و آنمرغ را بنام خواند و آب و دانى هم براى آنها فراهم نمود پس اجزاء آنها پرواز كردند و متصل بيكديگر شدند تا بدنهاى آنها كاملشد و هر بدنى از جاى خود حركت كرد و بسر و گردنش ملحق شد و آنحضرت دست از منقار آنها برداشت و پرواز كردند پس فرود آمدند و از آب و دانى كه آن حضرت براى آنها مهيا فرموده بود خوردند و گفتند اى پيغمبر خدا زنده كردى ما را خدا تو را زنده بدارد آنحضرت فرمود بلكه خداوند زنده ميكند و ميميراند و او بر هر امرى قادر است و در محاسن و عياشى نقلنموده است كه از آنحضرت سؤال نمودند كه آيا در قلب حضرت ابراهيم شك بود فرمود خير ولى ميخواست خداوند يقين او را زيادتر فرمايد حقير عرض ميكنم چون مرتبه علم اليقين كمتر از عين اليقين است و آن كمتر از حق اليقين است آنحضرت خواسته از علم اليقين بعين اليقين برسد و البته سكون قلب در عيان پيش از بيان است و گفته‌اند مراد از صرهن اليك آنستكه آنحضرت طيور را نزديك بخود نموده درست در آنها تأمل نمايد و بشناسد كه بعد از زنده شدن يقين داشته باشد كه اينها همانهايند و احتمال نرود كه مرغان ديگرى باشند و بنابراين معنى امر بتفريق اجزاء و خلط آنها بيكديگر در آيه شريفه ذكر نشده و بايد از جمله بعد استفاده شود بطور اشاره و اين بعيد است بحسب معنى اگرچه قريب است بحسب لفظ در هر حال اين آيه هم دليل است بر آنكه كيفيت احياء اموات همانستكه در اذهان متشرعه ثابت است و حقير در ذيل قصه بنى اسرائيل و ذبح بقره در تحت عنوان تبيين سماوى بيان نمودم و اللّه اعلم بحقيقة الحال و المئال‌

جلد 1 صفحه 339

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ إِذ قال‌َ إِبراهِيم‌ُ رَب‌ِّ أَرِنِي‌ كَيف‌َ تُحي‌ِ المَوتي‌ قال‌َ أَ وَ لَم‌ تُؤمِن‌ قال‌َ بَلي‌ وَ لكِن‌ لِيَطمَئِن‌َّ قَلبِي‌ قال‌َ فَخُذ أَربَعَةً مِن‌َ الطَّيرِ فَصُرهُن‌َّ إِلَيك‌َ ثُم‌َّ اجعَل‌ عَلي‌ كُل‌ِّ جَبَل‌ٍ مِنهُن‌َّ جُزءاً ثُم‌َّ ادعُهُن‌َّ يَأتِينَك‌َ سَعياً وَ اعلَم‌ أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِيزٌ حَكِيم‌ٌ (260)

وَ إِذ قال‌َ إِبراهِيم‌ُ و ‌او‌ عاطفه‌ ظاهرا عطف‌ ‌بر‌ جمله‌ مذكوره‌ ‌در‌ كيفيت‌ محاجّه‌ نمرود ‌با‌ ابراهيم‌ إِذ قال‌َ إِبراهِيم‌ُ رَبِّي‌َ الَّذِي‌ يُحيِي‌ وَ يُمِيت‌ُ الايه‌ و همين‌ يكي‌ ‌از‌

جلد 3 - صفحه 32

شواهد ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌آيه‌ قبل‌ ذكر شد ‌در‌ جمله‌ أَو كَالَّذِي‌ مَرَّ عَلي‌ قَريَةٍ ‌که‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌بعد‌ ‌از‌ ‌آيه‌ وَ إِذ قال‌َ إِبراهِيم‌ُ بوده‌ و ‌آن‌ ‌بعد‌ ‌از‌ محاجه‌ ‌با‌ نمرود بوده‌ وسط ‌اينکه‌ دو ‌آيه‌ تدوين‌ ‌شده‌ و ‌اينکه‌ دو ‌آيه‌ كمال‌ ارتباط ‌را‌ ‌با‌ ‌هم‌ دارند.

رَب‌ِّ أَرِنِي‌ كَيف‌َ تُحي‌ِ المَوتي‌ سؤال‌ ‌از‌ اصل‌ احياء موتي‌ نبوده‌ بلكه‌ ‌از‌ كيفيت‌ ‌آن‌ بوده‌ ‌براي‌ اينكه‌ ‌با‌ امثال‌ نمرود ‌در‌ كيفيت‌ احياي‌ موتي‌ استدلال‌ كند چون‌ كيفيت‌ اماته‌ احياء ‌را‌ تماما ديده‌ بودند ولي‌ كيفيت‌ احياء موتي‌ ‌را‌ ‌تا‌ زمان‌ ابراهيم‌ احدي‌ مشاهده‌ نكرده‌ و اولين‌ احياء موتي‌ همين‌ قضيه‌ ابراهيم‌ ‌است‌ ‌اگر‌ چه‌ ‌بعد‌ ‌از‌ ابراهيم‌ بسيار واقع‌ ‌شده‌ چنانچه‌ ‌در‌ آيات‌ سابقه‌ ذكر شد.

و ‌در‌ بعض‌ اخبار ‌است‌ ‌که‌ ابراهيم‌ ميخواست‌ مقام‌ خلّت‌ و استجابت‌ دعا ‌را‌ درك‌ كند و ممكن‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ جهت‌ ‌از‌ بواطن‌ قرآني‌ ‌باشد‌ و الّا ظاهر همان‌ ‌است‌ ‌که‌ ذكر شد.

و اينكه‌ خداوند خطاب‌ باو فرمود قال‌َ أَ وَ لَم‌ تُؤمِن‌ استفهام‌ تقريري‌ ‌است‌ ‌که‌ حضرت‌ ابراهيم‌ ‌در‌ جواب‌ بگويد قال‌َ بَلي‌ ‌که‌ كسي‌ توهّم‌ نكند ‌که‌ سؤال‌ ابراهيم‌ العياذ باللّه‌ ‌از‌ جهت‌ شك‌ّ ‌در‌ معاد بوده‌ زيرا ادني‌ افراد مسلمين‌ بلكه‌ تمام‌ مليين‌ معتقد بمعاد هستند چه‌ رسد پيغمبر ‌او‌ العزم‌ آنهم‌ مثل‌ ابراهيم‌ ‌که‌ ‌بعد‌ ‌از‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ افضل‌ ‌از‌ جميع‌ انبياء ‌است‌.

وَ لكِن‌ لِيَطمَئِن‌َّ قَلبِي‌ اطمينان‌ قلب‌ ‌در‌ محاجه‌ ‌با‌ كفار ‌در‌ بيان‌ كيفيت‌ احياء بوده‌ نه‌ ‌در‌ ايمان‌ بمعاد و شايد ‌در‌ محاجه‌ ‌با‌ نمرود ‌که‌ نمرود ‌گفت‌ أَنَا أُحيِي‌ وَ أُمِيت‌ُ حضرت‌ ابراهيم‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌در‌ جواب‌ ‌او‌ سكوت‌ فرمود و دليل‌ ديگر اقامه‌ كرد ‌که‌ فَإِن‌َّ اللّه‌َ يَأتِي‌ بِالشَّمس‌ِ مِن‌َ المَشرِق‌ِ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌با‌ اينكه‌ ميتوانست‌ بفرمايد ‌اينکه‌ عمل‌ تو نه‌ اماته‌ حي‌ّ و نه‌ احياء ميت‌ ‌است‌ ميخواست‌ ‌از‌ خداوند كيفيت‌ احياء ‌را‌ سؤال‌ كند و مشاهده‌ كند ‌که‌ ‌براي‌ نمرود بحس‌ّ و و جدان‌ ثابت‌ كند نه‌ بدليل‌ و

جلد 3 - صفحه 33

برهان‌ چون‌ دليل‌ و برهان‌ ‌براي‌ شخص‌ مكابر ‌که‌ بگويد ‌از‌ كجا مي‌گويي‌ ‌خدا‌ مرده‌ ‌را‌ زنده‌ ميكند چندان‌ تأثير ندارد لكن‌ پاي‌ حس‌ و و جدان‌ ‌که‌ ‌در‌ ميان‌ آمد ديگر جاي‌ سخن‌ نميماند.

و كلمه‌ اطمينان‌ ‌از‌ امن‌ ‌است‌ و طاء منقول‌ ‌از‌ تاء ‌است‌ و بمعني‌ سكون‌ نفس‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ معني‌ ‌از‌ روي‌ قوّت‌ قلب‌ و شجاعت‌ حاصل‌ ميشود چه‌ بسا اشخاص‌ و ‌لو‌ بعلم‌ قطعي‌ مطلب‌ ‌را‌ ميداند لكن‌ قلبا مضطرب‌ ‌است‌ و ‌در‌ واردات‌ مثل‌ ميدان‌ جنگ‌ و مواقع‌ حولناك‌ متوحّش‌، ولي‌ كساني‌ ‌که‌ داراي‌ قوّت‌ قلب‌ و شهامت‌ و شجاعت‌ هستند نه‌ توحّشي‌ و نه‌ اضطرابي‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ متوجّه‌ ميشود و كمال‌ ايستادگي‌ ‌را‌ دارند ‌اينکه‌ معناي‌ اطمينان‌ قلب‌ ‌است‌.

و ‌در‌ اصطلاح‌ علماء اطمينان‌ ‌را‌ مرتبه‌ اعلاي‌ ظن‌ّ ميگويند ‌که‌ گاهي‌ تعبير ميكنند بظن‌ّ متأخم‌ بعلم‌، گاهي‌ تعبير ميكنند بوثوق‌، گاهي‌ بعلم‌ عرفي‌.

و بالجمله‌ ‌آن‌ مرتبه‌اي‌ ‌که‌ عقلاء ‌در‌ امور زندگاني‌ ‌بر‌ ‌او‌ ترتيب‌ اثر ميكنند و مشي‌ ‌آنها‌ ‌بر‌ طبق‌ ‌او‌ ‌است‌، و ‌در‌ اصول‌ فقه‌ ‌در‌ باب‌ حجّيت‌ اخبار، ‌ما اخباري‌ ‌که‌ مفيد ‌اينکه‌ مرتبه‌ ‌باشد‌ حجّت‌ ميدانيم‌ و خبر صحيح‌ باصطلاح‌ متقدّمين‌ ‌اينکه‌ نوع‌ اخبار ‌است‌، و امّا ‌اگر‌ مفيد ‌اينکه‌ مرتبه‌ نباشد حجّت‌ نيست‌ و ‌اينکه‌ ‌غير‌ ‌از‌ اصطلاح‌ علّامه‌ و متأخّرين‌ ‌است‌ ‌که‌ اخبار ‌را‌ ‌از‌ حيث‌ سند و روايت‌ تقسيم‌ كرده‌اند بخبر صحيح‌ و موثّق‌ و حسن‌ و ضعيف‌، مسند، مرسل‌، مقطوع‌، مجهول‌ و امثال‌ اينها.

قال‌َ فَخُذ أَربَعَةً مِن‌َ الطَّيرِ اخذ بمعني‌ گرفتن‌ ‌است‌ ‌يعني‌ انتخاب‌ كن‌ ‌از‌ ميان‌ طيور چهار نوع‌ ‌از‌ طيور ‌را‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌هر‌ يك‌ نوعي‌ يك‌ فرد انتخاب‌ كن‌ و ‌در‌ اخبار ‌در‌ ‌اينکه‌ چهار مرغ‌ اختلاف‌ ‌است‌ ‌در‌ بعضي‌ دارد طاووس‌ و حمامه‌ (كبوتر) و ديك‌ (خروس‌) و هدهد. و ‌در‌ بعضي‌ هدهد و صرد (گنجشك‌) و طاووس‌ و غراب‌ و ‌در‌ بعضي‌ طاووس‌ و ديك‌ و حمام‌ و غراب‌. و ‌در‌ بعضي‌ نسر (شتر مرغ‌) و طاووس‌

جلد 3 - صفحه 34

و بط (مرغ‌ آبي‌) و ديك‌.

و بالجمله‌ نكته‌ اينكه‌ ‌از‌ انواع‌ مختلفه‌ اختيار فرمود ‌بر‌ اينست‌ ‌که‌ دلالتش‌ ‌بر‌ مطلوب‌ اقوي‌ ‌است‌ زيرا ‌اگر‌ يك‌ نوع‌ ‌بود‌ ميتوان‌ توهّم‌ كرد ‌که‌ اجزاء بعضي‌ داخل‌ ‌در‌ اجزاء ديگري‌ ‌شده‌ ‌باشد‌ لكن‌ ‌از‌ انواع‌ مختلف‌ ‌هر‌ يك‌ اجزاء خودش‌ بهم‌ پيوسته‌ فَصُرهُن‌َّ إِلَيك‌َ بمعني‌ كوبيدن‌ و قطع‌ و متلاشي‌ كردن‌ اجزاء ‌از‌ يكديگر و كلمه‌ اليك‌ ممكن‌ ‌است‌ متعلّق‌ بجمله‌ خذ ‌باشد‌ ‌يعني‌ «خذ اليك‌ اربعة ‌من‌ الطير فصرهن‌» و ممكن‌ ‌است‌ بجمله‌ فَصُرهُن‌َّ ‌باشد‌، اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ يك‌ قطعه‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌را‌ نگاه‌دار، ‌که‌ ‌در‌ خبر ‌است‌ ‌که‌ رؤس‌ ‌آنها‌ ‌يعني‌ سرهاي‌ ‌آنها‌ ‌را‌ نگاه‌ داشت‌ ثُم‌َّ اجعَل‌ عَلي‌ كُل‌ِّ جَبَل‌ٍ مِنهُن‌َّ جُزءاً ‌در‌ اخبار دارد ‌که‌ ده‌ كوه‌ ‌بود‌ اطراف‌ ابراهيم‌ ‌عليه‌ السّلام‌ و اينها ‌را‌ ده‌ قسمت‌ كرد و ‌هر‌ قسمتي‌ ‌را‌ ‌بر‌ كوهي‌ گذارد و بهمين‌ استدلال‌ كردند ‌بر‌ اينكه‌ ‌اگر‌ كسي‌ وصيّت‌ كرد بجزء مال‌ ‌خود‌ حمل‌ ميشود ‌بر‌ يك‌ عشر ردّ ‌بر‌ عامه‌ ‌که‌ ‌آنها‌ گفتند حمل‌ ميشود ‌بر‌ ربع‌ بمناسبت‌ چهار طير. و مباحثه‌ حضرت‌ صادق‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌با‌ ابو حنيفه‌ راجع‌ بهمين‌ ‌است‌ ‌که‌ طيور چهار بودند لكن‌ اجزاء ده‌ جزء شدند ‌که‌ ‌بر‌ ‌هر‌ كوهي‌ يك‌ جزء.

ثُم‌َّ ادعُهُن‌َّ سپس‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بخوان‌، ‌که‌ ‌در‌ اخبار دارد منقار ‌هر‌ يك‌ ‌را‌ بگرفت‌ و ‌او‌ ‌را‌ صدا زد ‌که‌ بيا.

و اشكال‌ ‌به‌ اينكه‌ مخاطبه‌ و امر بحيوان‌ ‌غير‌ ذوي‌ العقول‌ درست‌ نيست‌ بسيار اشكال‌ خنك‌ و بارديست‌ زيرا:

أوّلا ‌در‌ قرآن‌ خطاب‌ بحيوانات‌ و امر بآنها ‌از‌ جانب‌ ‌خدا‌ و انبياء بسيار ‌است‌ مثل‌ خطاب‌ بنحل‌ أَن‌ِ اتَّخِذِي‌ مِن‌َ الجِبال‌ِ بُيُوتاً وَ مِن‌َ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعرِشُون‌َ ثُم‌َّ كُلِي‌ مِن‌ كُل‌ِّ الثَّمَرات‌ِ فَاسلُكِي‌ سُبُل‌َ رَبِّك‌ِ سوره‌ نحل‌ ‌آيه‌ 70. و مثل‌ خطاب‌ حضرت‌ سليمان‌ بهدهد اذهَب‌ بِكِتابِي‌ هذا فَأَلقِه‌ إِلَيهِم‌ سوره‌ نمل‌ ‌آيه‌ 28، بلكه‌ خطاب‌ بجمادات‌

جلد 3 - صفحه 35

مثل‌ يا أَرض‌ُ ابلَعِي‌ ماءَك‌ِ وَ يا سَماءُ أَقلِعِي‌ سوره‌ هود ‌آيه‌ 46، و ‌در‌ اخبار ‌هم‌ مخاطبات‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و ائمّه‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌با‌ حيوانات‌ بسيار ‌است‌.

و ثانيا گذشت‌ ‌که‌ تمام‌ موجودات‌ ‌تا‌ اندازه‌اي‌ عقل‌ و شعور و ادراك‌ دارند و ذكر و عبادت‌ و سجده‌ و معرفت‌ بخدا و نبي‌ّ و امام‌ دارند و ادلّه‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ بسيار داريم‌ يَأتِينَك‌َ سَعياً ‌که‌ ذرّات‌ ‌هر‌ يك‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ طيور ‌از‌ اجزاء ده‌ گانه‌ ‌که‌ ‌بر‌ سر كوه‌ها ‌بود‌ حركت‌ نموده‌ و ‌هر‌ يك‌ بجاي‌ ‌خود‌ قرار گرفت‌ و بهم‌ پيوستند و بصورت‌ اوليّه‌ درآمدند و زنده‌ شدند و پرواز كردند.

و اعلم‌ بعلم‌ اليقين‌ و عين‌ اليقين‌ و حق‌ اليقين‌ أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِيزٌ عاجز نيست‌ و ‌بر‌ ‌هر‌ چيزي‌ تواناست‌ حكيم‌ تمام‌ حكم‌ و مصالح‌ اشياء ‌را‌ ميداند و قدرت‌ و علم‌ ‌او‌ بهمه‌ چيز تعلّق‌ گرفته‌ و ‌غير‌ متناهيست‌، و ‌اينکه‌ دو صفت‌ شريف‌ ‌از‌ صفات‌ ذات‌ ‌است‌

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 260)- صحنه دیگری از معاد در این دنیا! به دنبال داستان عزیر در مورد معاد داستان دیگری از ابراهیم (ع) در اینجا مطرح شده است، و آن این که:

روزی ابراهیم (ع) از کنار دریایی می‌گذشت مرداری را دید که در کنار دریا افتاده، در حالی که مقداری از آن داخل آب و مقداری دیگر در خشکی قرار داشت و پرندگان و حیوانات دریا و خشکی از دو سو آن را طعمه خود قرار داده‌اند، این منظره ابراهیم را به فکر مسأله‌ای انداخت که همه می‌خواهند چگونگی آن را بدانند و آن کیفیت زنده شدن مردگان پس از مرگ است. چنانکه قرآن می‌گوید: «بخاطر بیاور، هنگامی را که ابراهیم (ع) گفت: خدایا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده می‌کنی» (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی).

او می‌خواست با رؤیت و شهود، ایمان خود را قویتر کند، به همین دلیل در ادامه این سخن، هنگامی که خداوند «فرمود: آیا ایمان نیاورده‌ای؟» (قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ).

او در جواب عرض کرد: «آری، ایمان آوردم ولی می‌خواهم قلبم آرامش یابد» (قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی).

در اینجا به ابراهیم دستور داده می‌شود که برای رسیدن به مطلوبش دست به اقدام عجیبی بزند، آن گونه که قرآن در ادامه این آیه بیان کرده، می‌گوید: «خداوند فرمود: حال که چنین است چهار نوع از مرغان را انتخاب کن و آنها را (پس از ذبح کردن) قطعه قطعه کن (و در هم بیامیز) سپس بر هر کوهی قسمتی از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان به سرعت به سوی تو می‌آیند» (قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ

ج1، ص236

إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً)

.ابراهیم (ع) این کار را کرد، و آنها را صدا زد، در این هنگام اجزای پراکنده هر یک از مرغان، جدا و جمع شده و به هم آمیختند و زندگی را از سر گرفتند و این موضوع به ابراهیم نشان داد، که همین صحنه در مقیاس بسیار وسیعتر، در رستاخیز انجام خواهد شد.

و در پایان آیه می‌فرماید: این را ببین «و بدان خداوند توانا و حکیم است» (وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ). هم تمام ذرات بدن مردگان را بخوبی می‌شناسد، و هم توانایی بر جمع آنها دارد.

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌