الفتوح (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابومحمد احمد بن اعثم كوفی |
| موضوع | تاریخ اسلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 8 |
| محقق | علی شیری |
|
| |
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
«کتاب الفُتوح» تألیف احمد بن اعثم کوفی (م، ۳۱۴ قمری) محدث، شاعر و مورخ شیعی بزرگ قرن سوم و چهارم هجری است.
مؤلف
احمد بن اعثم کوفی (م، ۳۱۴ قمری) مورخ، محدث و شاعر نامدار مسلمان در قرن سوم و چهارم هجری است. وی اهل کوفه بوده و دوران حکومت شش حاکم عباسی از جمله المعتضد، المکتفی، المقتدر و الراضی را درک کرده است.
یاقوت حموی او را مورخی شیعه دانسته که نزد اصحاب حدیث ضعیف شمرده شده، اما قاضی نورالله شوشتری او را شافعی مذهب و از ثقات متقدمین دانسته است.
برخی از تألیفات او عبارتند از: کتاب الفتوح، التاریخ فی شرح الوقایع، المألوفة، اخبار الدولة العباسیة.
معرفی کتاب
این کتاب به نامهای «تاریخ فتوح» و «فتوحات الشام» نیز معرفی شده است. «الفتوح» یکی از اسناد مهم تاریخی صدر اسلام است که در آن، مؤلف از مورخان و محدثان بنامی مانند مداینی، واقدی، زهری، ابومخنف، ابن کلبی و چند راوی دیگر به عنوان منابع خود نام برده است.
متن کتاب از حوادث پس از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله شروع شده و تا پایان خلافت مقتدر عباسی ادامه یافته است. البته به تصریح ابن حجر عسقلانی، کتاب الفتوح شامل حوادث سقیفه بنی‌‌ساعده تا زمان هارون‌الرشید (م، ۱۹۳ق) است. همچنین به گفته یاقوت حموی کتاب «التاریخ» ابن اعثم، به احتمال زیاد، ذیلی بر کتاب اول وی یعنی الفتوح است و حوادث پس از آن، یعنی از زمان مأمون (م، ۲۱۸ق) تا مقتدر (م، ۳۲۰ق) که در الفتوح چاپ حیدرآباد آمده، باید همان ذیلی باشد که یاقوت از آن نام برده است.
کتاب الفتوح از آن روی که مطالب مهمی درباره حوادث عراق، فتح خراسان، ارمنستان، آذربایجان و همچنین جنگهای اعراب و خزرها و روابط بیزانس و اعراب دارد، از اهمیت و اعتبار بسیاری برخوردار است. همچنین وقایع کربلا را از ابتدا تا قیام مختار در یک جلد به نگارش درآورده است و از مآخذ دست اول حماسه کربلا محسوب می‌شود.
ابن اعثم در بیشتر موارد، از مآخذ خود یاد نکرده، اما بسیاری از اخبار او را در سایر منابع می‌توان یافت؛ هر چند از برخی منابع خود یاد کرده است، مانند شعبی، نصر بن مزاحم، واقدی، زهری و هشام کلبی.
ابن اعثم در اخبار مربوط به جنگ امویان و عباسیان و آغاز خلافت عباسیان، به طور مرتب مطالبی را از مدائنی نقل کرده و مطالب او درباره عراق افزون بر اخبار سایر شهرهاست.
محمد بن محمد مستوفی این کتاب را در سال ۵۹۸ قمری ترجمه کرده است. این ترجمه، ترجمه‌ای آزاد است که از حیث ادبی از اهمیت زیادی برخوردار است و تنها تا وقایع مربوط به امام حسین علیه‌السلام ترجمه شده است.
محتوای کتاب
«الفتوح» برای تاریخ قدیم عرب و اسلام از زمان رحلت حضرت رسول تا زمان خلافت هارون الرشید (م 193ق)، به‌خصوص در مورد آنچه مربوط است به عراق و فتح خراسان و ارمنستان و آذربایجان و جنگهای اعراب با خزرها و نفوذ و گسترش اسلام در ایران و روم شرقی، منبع مهم و قابل اعتمادی است.
گرچه «فتوح البلدان» بلاذری، جامع‌ترین شرح پیشرفت سپاهیان عرب در قلمرو ساسانیان است، ابن اعثم در کتاب «الفتوح»، تفصیل بیشتری در خصوص وضع اعراب در بلاد مفتوحه، به‌خصوص در ارمنستان و خراسان در اختیار خواننده قرار می‌دهد. علاوه بر این، بلاذری بیشتر به شرح فتوحات می‌پردازد، درحالی‌که ابن اعثم گامی فراتر می‌گذارد و به حوادث داخلی عراق توجه بیشتری می‌کند. این امر، دید تاریخی وی را فراتر از بلاذری و دیگر مورخان هم‌عصر و حتی متقدم او می‌برد؛ به‌طوری‌که در دانشنامه اسلام و ایران آمده: «مقایسه روایت ابن اعثم با روایت‌های مدائنی چنان‌که طبری نقل کرده است، نشان می‌دهد که ابن اعثم نه‌تنها وسیله‌ای مفید برای تعیین صحت روایاتی است که در طبری آمده، بلکه خود نیز بعضی تفاصیل مهم، بر آنها می‌افزاید که فقط در کتاب «الفتوح» می‌توان به آنها دست یافت.
گرچه کتاب «الفتوح» ابن اعثم نام فتوحات دارد و در وهله نخست، چنین می‌نماید که مانند دیگر آثار مذکور فتوح، موضوع آن، فتح سرزمین‌ها باشد، اما با دقت و مطالعه معلوم می‌شود که این کتاب علاوه بر آنکه شامل فتح سرزمین‌ها در عصر خلفای اولیه و اندکی پس از آن می‌شود، همچون کتاب‌هایی چون تاریخ طبری، أخبار الطوال، کامل ابن اثیر و غیر اینها، نوعی تاریخ عمومی اسلامی نیز هست که در نقل جزئیات، اهتمام دارد.
روش ابن اعثم در تدوین کتاب، روش ترکیبی (در برابر دو روش روایی و تحلیلی) است. مراد از روش ترکیبی در تاریخ‌نگاری آن است که مورخ به‌جای ذکر روایات مختلف و اسانید یک واقعه، از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگاری میان روایات گوناگون، واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح دهد. گرچه او تأکید می‌کند که احادیث راویان را در هم آمیخته و از مجموع آنها، گزارش تاریخی فراهم آورده است، خوشبختانه در مورد حوادث مهم، باز هم منبع کار خود را یاد می‌کند و در این میان، نام مدائنی بیشتر آورده می‌شود.
بی‌شبهه، یکی از منابع او آثار ابومخنف بوده و افزون بر آن، در سند بالا که از طریق کلبی از وی یاد کرده، در برخی از موارد هم با سند مستقل خود، مطالبی از ابومخنف نقل کرده است. ابن اعثم در اخبار مربوط به جنگ امویان و عباسیان و آغاز خلافت عباسیان به‌طور مرتب، مطالبی را از مدائنی آورده و در مورد دیگری، از احمد بن یحیی (بلاذری) نقل‌هایی آورده است.
مقایسه تاریخ ابن اعثم با احادیث مدائنی، بدان‌سان که به طبری منسوب شده، نشان می‌دهد که ابن اعثم نه‌تنها دقت و نظارتی مفید نسبت به احادیث یادشده در «أخبار الرسل و الملوك» داشته، بلکه جزئیات مهمی را نیز یاد کرده که تنها در کتاب «الفتوح» وی می‌توان یافت.
شیوه تاریخ‌نویسی او با ابن جریر طبری و سایر مورخان زمان، از دو جهت فرق دارد: یکی آنکه استناد او بیشتر به روایات شیعه است و دیگر آنکه وقایع تاریخی را به‌صورت داستان نوشته است؛ ازاین‌رو، بعضی محدثان سنی‌مذهب، او را تضعیف کرده‌اند.
در این کتاب کمتر با تاریخ وقوع حوادث برخورد می‌کنیم و جز در برخی موارد زمان تولد موالید و وفیات حکام و خلفا و یا رویدادهای مهم، زمان و تاریخ را متذکر نشده است.
مطالب «الفتوح» درباره حوادث عراق، افزون بر اخبار آن درباره سایر شهرهاست. یک جلد از چاپ هشت جلدی کتاب (جلد پنجم) درباره کربلاست که از مآخذ دست اول حماسه کربلا محسوب می‌شود. همین متن با اندکی تغییر در «مقتل الحسين» از خوارزمی آمده است. به همین دلیل می‌توان گفت که ابن اعثم کوفی یکی از پیش‌کسوتان مکتب تاریخ‌نگاری عراق است که پس از طبری، گزارش بسیار مفصلی از حادثه عاشورا به دست می‌دهد. مجموعه گزارش او بیش از 150 صفحه است. ابن اعثم گرایشات و تمایلات شیعی دارد و به نظر می‌رسد، بی‌طرفانه‌ترین گزارش تاریخی از حادثه عاشورا را ارائه کرده است. بر همین اساس، تنها به روایت‌های اهل سنت بسنده نکرده و برخی روایت‌های شیعه را نیز آورده است و همین به کتابش اعتبار بیشتری بخشیده و آن را والاتر از جایگاه مقتل نگاشته‌های ابن سعد و ابن عساکر و دیگران قرار داده است.
البته در گزارش ابن اعثم مطالبی قابل نقد دیده می‌شود که تنها دو مورد بررسی می‌شود:
- حرکت امام در منابعی دیگر، همچون «أنساب الأشراف» بلاذری و یا تاریخ طبری از قول ابومخنف و همچنین «البداية و النهایة» ابن کثیر در 28 رجب و ورودش به مکه در سوم شعبان ذکر شده است، اما در «الفتوح» این خروج، سوم شعبان دانسته شده، که احتمالاً ابن اعثم، این مطلب را با زمان ورود امام به مکه که در سوم شعبان بوده، خلط کرده و یا اینکه این سهو از جانب نسخه‌نویسان «الفتوح» صورت گرفته است. ضمناً خوارزمی، این مطلب را، به نقل از ابن اعثم، در مقتل خود آورده است.
- امام، خبر شهادت مسلم را در مکه و پیش از حرکت به‌سوی عراق از کسی که از کوفه خبر می‌آورد، شنید و پس از آن حرکت خود را آغاز کرده است، اما طبق منابع دیگر، مسلم در همان روز حرکت امام از مکه به سمت عراق، در کوفه علیه عبیدالله قیام کرد و فردای آن روز نیز به شهادت رسید. گرچه ممکن است مورخان و ابن اعثم نیز در بیان اسامی روزها و سال‌ها دچار اشتباه و خلط شده باشند.
ویژگی گزارش ابن اعثم را به‌صورت خلاصه می‌توان این‌گونه بیان کرد: بعضی گزارش‌های او با گزارش روایات ابومخنف یکی است و شاید بتوان گفت این نکته، نقطه قوت او باشد. به‌علاوه وی در بیان مطالب به جزئیات وقایع اهتمام خاصی دارد، ولی اینکه این جزئیات آیا همگی صحیح است، باید به‌طور دقیق و کامل بررسی شود؛ البته این اهتمام ویژه او در نقل برخی از حوادث، ما را برای رسیدن به مطالب بیشتر در تاریخ و روایت‌های گوناگون پرتلاش‌تر می‌کند.
وضعیت کتاب
در جلد نهم کتاب، فهارس آیات، احادیث، شعر، امثال، ایام العرب، جماعات و قبایل، اماکن و اعلام ذکر شده است.
فهرست مطالب هر دو جلد از کتاب در انتهای جلدهای زوج به‌صورت یک‌جا آمده است؛ بدین‌ترتیب که فهرست جزء اول و دوم در انتهای جلد دوم، فهرست جزء سوم و چهارم در انتهای جلد چهارم و به همین ترتیب تا جلد هشتم ذکر شده است؛ با این توضیح که به‌اشتباه، فهرست جلد چهارم در انتهای جلد سوم نیز آمده است.
اختلاف عبارات کتاب با طبری و أخبار الطوال و توضیحات و ارجاعات فراوان مفیدی در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.
منابع
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، ص ۳۰۴-۳۰۵.
- "ابن اعثم کوفی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بازیابی: ۲۹ آبان ۱۳۹۲.
- ویکی نور
- رحمان‌ستایش، محمدکاظم، رفعت، محسن، «روایات عاشورایی الفتوح ابن اعثم کوفی در میزان نقد و بررسی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله حدیث‌پژوهی، بهار و تابستان 1389، شماره 3، صفحه 79 تا 116.
- حیدری، محمود، «نقد و بررسی الفتوح ابن اعثم کوفی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1378، شماره 26، صفحه 30 تا 32.
