الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة (کتاب)

نویسنده	محمد بن مکی شهید اول
موضوع	فقه شيعه
زبان	عربی
تعداد جلد	3
تحقیق	مؤسسة النشر الإسلامي
الدروس‌ الشرعيه‌ في‌ فقه‌ الاماميه‌

«الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة» از تألیفات شهید اول (م، 786 ق)

مؤلف

محمد بن مکی عاملی معروف به «شهید اول» (۷۳۴-۷۸۶ ق)، از فقهای نامدار شیعه در قرن هشتم هجری و شاگرد فخرالمحققین حلی است و خود از اساتید فاضل مقداد سیوری و علی بن خازن حائری می باشد.

برخی از مهمترین آثار او عبارتند از: اللمعة الدمشقیة، ذکرى الشیعة، البیان، الأربعون حدیثا، المزار و الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة.

معرفى كتاب

كتاب «الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه» از دقیق ترین و مشهورترین كتب فقهى شهید اول مى باشد و داراى نظم و ترتیبى ابتكارى است كه پیشتر از آن سابقه نداشت. موضوعات مورد بحث در این اثر از كتاب طهارت تا رهن است. در این كتاب عناوین جدیدى اضافه شده، مانند: المزار، الحسبه، المُحارب، القسمة، المشتركات، الربا، تزاحم الحقوق.

همچنین آرا و دیدگاه‌هاى بسیارى از فقهایى كه كتب آن‌ها به ما نرسیده است، مانند ابن جنید، جعفى، عمانى و دیگران، در آن نقل شده و از آرا علماى عامه چیزى نقل نشده است.

اين كتاب بين سال‌هاى 780 تا 786 ق. تأليف شده است و شهید اول به سبب شهادتش در دمشق موفق به اتمام كتاب نمی شود.

شهيد اول در اين كتاب بر خلاف كتاب‌هاى متعارف فقهى كه در 4 قسمت كلى عبادات، عقود، ايقاعات و احكام مباحثى را دسته‌بندى نموده‌اند، به طرح عناوين جديد و ابتكاراتى نظير مزار، حسبه، وصاية، تزاحم، حقوق مبادرت نموده است.

از طرف ديگر كتاب قضاء و شهادات كه در قسمت احكام مطرح مى‌شده، در كنار مباحثى همچون عتق، وقف و ديگر مباحث ايقاعات ذكر نموده و تقسيم بندى متداول را رعايت ننموده است.

مباحث مطرح شده در كتاب، از كتاب طهارت تا پایان كتاب رهن در 3 مجلد چاپ شده است. هر كتاب فقهى با عناوين درس تقسيم بندى شده و در مجموع مباحث كل كتاب به 282 درس تقسيم شده است.

در جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، صدقه، خمس، صوم، اعتكاف، حج مطرح شده‌اند.

در جلد دوّم كتاب‌هاى مزار، جهاد، حسبه، مرتد، محارب، قضاء، دعوى، قسمة، شهادات، نذر و عهد، يمين، كفارات، عتق، ام ولد، مدبر، مكاتب، وقف، هبه، وصية، وصاية، ميراث، صيد، تزكيه.

در جلد سوم كتاب‌هاى اطعمه و اشربه، احياء موات، مشتركات، لقطه، جعاله، غصب، اقرار، مكاسب، بيع، سلف و سلم، خيار، ربا، دين، صلح، تزاحم حقوق، شفعه، رهن.

ويژگى‌ها

از آنجايى كه اين كتاب پس از الذكرى، البيان، و القواعد و الفوائد تأليف شده است داراى ارزش و اعتبار علمى خاصى است و فقهاى بعد از مؤلف در آثار علمى خود مكررا به آن استناد نموده‌اند و در بحار الأنوار بيش از صد مورد به آن استناد شده است.

از ويژگى‌هاى كتاب‌هاى شهيد، بخصوص «غاية المراد» و «الدروس» نقل نظريات بزرگانى همچون الجعفي، ابن جنيد، ابن طاوس در البشرى مى‌باشد كه در ساير كتب فقهى قبل از وى ديده نمى‌شود.

وى در اين كتاب اقوال و نظريات اكثر بزرگان فقهاى قبل از خود را نقل نموده و بخصوص به نظريات شيخ طوسى، ابن ادريس، ابن جنيد، علامۀ حلى، ابوالصلاح حلبى، سيد‌ ‎مرتضى، شيخ مفيد و شيخ صدوق بسيار استناد شده است.

در اين كتاب علاوه بر مباحث فقهى بعضى از مسائل تاريخى صدر اسلام ذكر شده كه در بحار الأنوار، أعيان الشيعة، و ساير كتب تراجم مورد استناد واقع شده است، به عنوان نمونه بحار الأنوار ج /44 134، ج /48 9، أعيان الشيعة ج /1 319، ج /2 142.

محتوا

اين كتاب از منابع بحار الأنوار بوده و در موارد نادرى در وسائل الشيعة و مستدرك الوسائل به آن استناد شده است.

اين كتاب كه پس از كتاب‌هاى ذكرى الشيعة و البيان تأليف شده از دقيق‌ترين و مشهورترين كتب مؤلف مى‌باشد و در قسمت عبادات آن از الذكرى مطالبى را نقل نموده است.

وى در خطبۀ كتاب مى‌نويسد: فلما انتهت النوبة إلينا أجبنا أن ننسج على منوالهم و نقتدى بهم في أقوالهم و أفعالهم، فكتبنا في ذلك ما تيسر من الذكرى و البيان و عزّزناهما بهذا المختصر للتبيان.

از آنجايى كه شهيد اول اين كتاب را در اواخر عمر شريفش تأليف نموده موفق به تكميل مباحث آن نشده و ابواب فقهى را از كتاب طهارت تا پایان كتاب رهن در اين كتاب جمع‌آورى نموده است به همين علت بعدها سيد‌ ‎جعفر بن احمد بن ملحوس حسینى حلّى، كتابى را بنام تكملة الدروس به منظور تكميل مباحث آن تأليف نموده است كه در صفحۀ 84، ناشرين كتاب وعده داده‌اند كه در چاپ موجود كتاب به آن ضميمه شود اما اين مهم انجام نگرفته است.

كتاب الدروس در بين آثار مؤلف داراى ترتيب و نظم جديدى است كه قبل از آن در هيچ‌كدام از آثار بجاى مانده از فقها ديده نمى‌شود و عناوين جديدى همچون المزار، الحسبة، المحارب، القسمة، المشتركات، تزاحم الحقوق و مباحث كتاب اضافه نموده است.

وى در اين كتاب بر خلاف ديگر آثارش همچون اللمعة الدمشقية كه داراى متن ادبى مختصر و پيچيده‌اى است از صنايع بديع و نظائر آن استفاده ننموده و با متنى روان فتاوا و نظريات فقهى قبل از خود را در اين كتاب جمع‌آورى نموده است.

اين كتاب را شايد بتوان مجموعه‌اى از فقه فتوايى و استدلالى دانست كه مباحث استدلالى آن به صورت بسيار مختصر با ذكر اسامى بزرگان و نظريات آنان و روايات معصومين عليهم‌السلام طرح و بررسى شده است.

وى در مورد ابتكارات و مطالب گرانقدر موجود كتاب در جلد اول صفحۀ 105 مى‌نويسد: قد أتينا بحمد الله في هذا المختصر ما لم يجتمع في غيره من المطولات.

صاحب الذريعة دربارۀ ارزش علمى و جايگاه اين كتاب در ادوار فقهى شيعه مى‌نويسد: هو من أجل كتب الفقه عند الشيعة الإماميّة، و قد تلقاه أكابر العلماء و أعاظم الفقهاء بالقبول و الإحسان و أصبح مرجعا لهم منذ عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر، و ليس أدل على ذلك من استنساخ بعض الفحول و الأبطال له للاستفادة منه.

و در أعيان الشيعة جلد 10، صفحۀ 59 به نقل از المستدرك الوسائل آمده است: الدروس الّتي جمعت على صغر حجمها ما لم يوجد في المطولات.

در كتاب الدروس اسامى زيادى به رمز و كنايه ذكر شده‌اند، از جمله: ابنا بابويه، حلبى: ابوالصلاح حلبى، الشيخان: شيخ طوسى و شيخ مفيد، الحليون: ابن ادريس، علامه حلّى و محقق حلى، الفاضلان: محقق حلى و علامه حلّى، كتابَی الأخبار: التهذيب و الإستبصار.

حواشى و شروح

به دليل اهميت كتاب «الدروس»، علماى بزرگى به آن توجه خاصى مبذول داشته و حواشى و شروح متعددى بر آن نوشته اند كه در «الذريعة»، به آنها اشاره شده است، از جمله:

1. شرح ميرزا عيسى بن محمد صالح (م 1073 ق)، پدر ميرزا عبدالله افندى صاحب رياض العلماء.
2. مشارق الشموس فى شرح الدروس، تأليف علامه ملا حسین بن محمد خوانسارى (م 1099 ق).
3. شرح شيخ جواد كاظمى معروف به فاضل جواد، شاگرد شيخ بهایى (م 1065 ق).
4. شرح ميرزا مهدى بن هدايةالله مشهدى شهيدى (م 1218 ق).
5. تتميم مشارق الشموس، تأليف آقا رضى‌الدين محمد بن حسین خوانسارى (م حدود 1125 ق).
6. إحياء النفوس في شرح الدروس، تأليف سيد‌ ‎محمدعلى بن محمد عاملى اصفهانى (م 1274 ق).
7. إنارة الطروس، تأليف محمد بن محمدباقر مختارى نائينى (م حدود 1140 ق).
8. مشكاة الأنوار الحسينية، تأليف محمدابراهیم بن على حائرى قزوينى (زنده در 1229 ق).

علاوه بر شروح مذكور، حواشى نيز بر کتاب الدروس زده شده كه عبارتند از:

1. حاشيۀ محقق كركى (م 940 ق)
2. التعليقات، تأليف شيخ عز‌الدين حسن بن حسین جزائرى (زنده در 849 ق)، معروف به ابن مطر جزائرى.

منابع

• نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.