اسد الغابه فی معرفة الصحابه (کتاب)

نویسنده	ابن اثیر
موضوع	سرگذشتنامه صحابه
زبان	عربی
تعداد جلد	7
محقق	محمدابراهیم البنا
محقق	محمداحمد عاشور

«أسد الغابة فی معرفة الصحابة»، اثر عز الدین ابوالحسن على بن محمد بن عبدالکریم، معروف به ابن اثیر (م ۵۵۵-۶۳۰ق)، کتابى است مهم و مرجع، به زبان عربى، بین قرن ۶ و ۷ هجرى که به معرفى صحابه پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) پرداخته است.

مؤلف

ابوالحسن علی، پدرش ابی الکرم محمد شیبانی موصلی جزری لقبش عزالدین و معروف به "ابن اثیر" است. ذکر این نکته ضروری است که "ابن اثیر" کنیه سه برادر دانشمند معروف جزیره «ابن عمر» در حوالی شهر موصل عراق است که در فنون علمی مختلف از ادب و تاریخ و حدیث و غیره، مشهور بودند.

ابوالحسن (عزالدین مذکور) برادر دوم است که سال ۵۵۵ هجری قمری در جزیره «ابن عمر» بدنیا آمد. از دوران کودکی و نوجوانی حفظ قرآن و علوم مقدماتی فقه و... را شروع و بیشتر از این اطلاعی نداریم ولی در دوران جوانی به دلیل انتقال پدرش به موصل که در دستگاه "آل زنگی" بود به همراه دو برادرش در موصل اقامت کرد و از اساتید علوم در هر فن بهره کافی برد، در شام و بغداد نیز تحصیل علم کرد.

او اساتید خودش را در کتاب «الکامل» خود معرفی کرده است. وی در زمان خودش، از محدثان مشهور و در علم تاریخ و انساب و سیر و وقایع و ایام مشهوره عرب، متبحر و در علوم غریبه نیز مهارت داشت. "ابن خلکان" که او را ستوده و با او در حلب ملاقاتی داشته می گوید که "ابن اثیر" حافظ حدیث بوده و تاریخ را از برداشت و انساب عرب را می دانست و به اخبار آنها آگاه بود. "ابن جوزی" نیز از او به عنوان استاد یاد کرده است. وی سال ۶۳۰ یا ۶۳۲ هـ.ق در موصل درگذشت.

گزارش محتوا

«اسد الغابه» تاریخ مختصر زندگانى هفت هزار وهفت‌صد و سه تن از یاران مرد و زن پیامبر(ص) را در خود جاى داده است که از این شمار، شش هزار و ششصد و هشتاد و یک تن، مرد و هزار و بیست و دو نفر، زنند. از شش هزار و ششصد و هشتاد و یک صحابى مرد، ذکر پنج هزار و ششصد و پنجاه و شش نفر به نام و هزار و بیست و پنج نفر، به کنیه آمده است.

صحابیان به نام یادشده و صحابیان به کنیه یادشده و صحابیان زن، به ترتیب، سه بخش کتاب را تشکیل مى‌دهند. ضمنا برخى از صحابه، هم به نام و هم به کنیه یاد شده‌اند. بخش‌هاى کتاب به ترتیب حروف الفبا به‌طور دقیق تنظیم و به اسم هر نفر، یک باب در هر بخش اختصاص دارد. در این ابواب، اطلاعات مفیدى از اصحاب، بیان شده است.

مطالب کتاب با مقدمه‌اى از مؤلف، در باب شیوه و روش نگارش، ذکر بعضى از منابع و سندهاى آن‌ها و نیز توضیحى در این خصوص که لفظ «صحابى» بر چه کسانى اطلاق مى‌گردد، آغاز مى‌شود. آنگاه شرح حال مختصرى از زندگى پیامبر(ص) و اطلاعات مربوط به حوادث مهم زندگانى آن حضرت از قبیل معجزات، همسران، تاریخ وفات و عمر و جز آن، زینت‌بخش صفحات آغازین این کتاب است. مؤلف در این باب مى‌گوید: «شایسته است شناخت مصحوب بر شناخت صاحب مقدم داشته شود».

سپس، هر بخش از کتاب به‌گونه‌اى دقیق، به ترتیب حروف الفبا، نظم یافته است؛ به شرح مربوط به اسامى آغازشده با هر حرف، یک باب از هر بخش اختصاص دارد. مؤلف در ترتیب اسامى و کنیه‌ها تا آخرین حرف هر اسم یا کنیه، به رعایت نظم حروف الفبا، پاى‌بند بوده است؛ چنان‌که به‌عنوان مثال، «ابان» را قبل از «ابراهیم» و «ابراهیم بن حارث» را قبل از «ابراهیم بن خلاد» آورده است و اگر نامى حروف آغازینش با نامى دیگر مشترک بوده و خود یک یا چند حرف بیشتر از آن داشته، ابتدا اسمى را آورده است که حروف کمترى دارد و نام‌هاى هم‌نگاشت و داراى تلفظهاى متفاوت را با حروف تصحیح کرده است و ملاک این ترتیب حروف تشکیل‌دهنده هر اسم بوده است، نه حروف اصلى آن‌ها.

ابن اثیر در این کتاب، تا آنجا که خود مى‌توانسته و گستره تحقیق اجازه مى‌داده و حوصله کتاب برمى‌تابیده، تاریخ و محل تولد، پدر، مادر، خویشاوندى، سال اسلام آوردن، میزان همراهى با پیامبر(ص)، شرکت در حوادث، مسئولیت‌ها، انتساب به قبایل و... را بیان داشته است؛ اما به دلیل تفاوت مقدار آگاهى‌هاى موجود، نسبت به صحابیان و اشتهار بعضى از آنان و دسترسى نداشتن به منابعى که بتواند تصویرى روشن از بسیارى از صحابه ارائه دهد، اطلاعات داده‌شده به یک میزان نیست. در نتیجه، از بعضى، سخن بیشترى به میان آمده و از بسیارى، فقط به این عنوان که راوى حدیثى بوده‌اند یا گذشتگان را نظر به صحابى بودنشان بوده است یا به جهت حضورشان در حادثه‌اى، یادى در میان آمده است. در پایان یادکرد هر صحابى نیز، کلمات مشکل و ناآشناى متن را شرح و معنى کرده که خواننده را در فهم بهتر یارى مى‌رساند.

این اثر، صرفا کتابى روایى نیست، بلکه در موارد بسیارى مؤلف به تحلیل پرداخته و اگر تعارض یا تفاوتى بین روایات وجود داشته، به نقد پرداخته و نظر خویش را به‌طور مستدل، درباره صحت یا سقم آن بیان و اشتباهات گذشتگان را گوش‌زد کرده است.

این کتاب، هرچند تاریخ مختصر ویژه زندگانى اصحاب رسول اکرم(ص) است، منحصر در آن نیست. مؤلف به تناسب حال اشخاص، حوادث مهم و مشهورى، از قبیل هجرت به حبشه و مدینه و بیعت عقبه را ذکر کرده است.

اسناد و منابع کتاب اسد الغابه

این اثر، چنان‌که از خود کتاب برمى‌آید و مؤلف هم بدان اذعان دارد، برگرفته از مأخذى در فن تاریخ ویژه زندگانى اصحاب و نیز سایر منابعى است که در مقدمه یا متن کتاب بدان اشارت رفته است. مولف در این اثر، محتویات کتاب‌هاى ابن منده، ابونعیم، ابن عبدالبر و ابوموسى را جمع کرده و اشتباهات آنان را باز نموده و مطالبى بر نوشته‌هاى آنان افزوده است.

ابن اثیر در مقدمه کتاب، اعتمادش را به کتاب‌هاى پیش‌گفته یادآور شده و مى‌گوید: «در حقیقت بین کتاب‌هاى قبلى همسازى ایجاد کردم و هرگز بدانچه صاحبان آن‌ها گفته‌اند، اکتفا نکردم، بلکه آراى دیگر عالمان را نیز آوردم».

سند در این کتاب، به چند گونه ذکر شده است؛ ابتدا در مقدمه کتاب، علاوه بر چهار کتاب یادشده، شانزده اثرى را که به‌طور عمده از آن‌ها بهره برده، با اندک شرحى در خصوص سندهاى آن‌ها، برشمرده و گفته است: «این‌ها کتاب‌هایى هستند که فراوان از آن‌ها نقل شده و ذکرشان بسیار در کتاب آمده است و براى آنکه اسنادها طولانى نشوند و در اثناى کتاب، به‌جز نام‌هاى مؤلفان در میان نیاید، ذکر مختصرش را به فصلى در دیباچه آورده‌ام».

به منابع دیگرى نیز استناد شده که به‌تفصیل در کتاب آمده است و از آن جهت که چهار کتاب مذکور از منابع عمده کتابند، به جهت رعایت اختصار، براى ابن منده حرف «د»، براى ابونعیم حرف «ع»، براى ابن عبدالبر حرف «ب» و براى ابوموسى حرف «س» را در نظر گرفته است. ذکر این علایم نمودار آن است که نام صحابى، موضوع بحث در کتاب‌هاى آنان آمده است نه آنکه مطالب و عبارات متن که ابن اثیر آورده از کتاب آنان نقل شده باشد؛ زیرا مستند حدیث یا متن کتاب، جداگانه آمده است.

چاپ و نشر

به دلیل اهمیت این کتاب مرجع، بارها در ممالک مختلف به چاپ رسیده است؛ از جمله در لبنان و مصر و تهران.

بهترین چاپ این اثر با تحقیق و تعلیق محمدابراهیم البنا، محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، در ۷جلد در بیروت چاپ و منتشر شده است (در دار احیاء التراث العربی).

پانویس

منابع

• دانشنامه طهور
• ویکی نور