ابن ابی الحدید
«عبدالحميد بن هبةالله» معروف به «ابن ابي الحديد» (656-586 ق)، اديب، متکلم، مورخ، شاعر، فقيه شافعي و اصولي معتزلي در قرن هفتم هجري است. کتاب «شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید» از مهمترین آثار اوست.
زندگینامه
فخرالدين ابوحامد عبدالحميد بن هبة الله، در ذی الحجه سال 586 قمری در مدائن در خانواده‌ای اهل علم متولد شد. پدرش بهاءالدين محمدالمدايني و به قولي هبة الله فرزند محمد المدايني است. پدر و یکی از برادرانش قاضی و برادر دیگرش شاعر و از جمله اهل ادب بودند.
ابن ابي الحديد در مدائن بزرگ شد و در همانجا علم کلام و اصول را ياد گرفت. در اوايل جواني به بغداد رفت و در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بيشتر آنها شافعي مذهب بودند، به کسب علم و دانش پرداخت. در محافل ادبي و علمي شرکت مي کرد و در زمره عالمان آن زمان درآمد.
ابن ابی الحدید معاصر خلفاي عباسي و از رجال دربار بود و به مناسبت نزديکي با مؤيدالدوله محمد قمي، معروف به ابن علقمي وزير اديب و دانشمند مستعصم آخرين خليفه عباسي، در شمار کاتبان ديوان دارالخلافه درآمد. او سال 642 هـ.ق در حمله مغولان به بغداد اسير شد ولي به واسطه وساطت بعضي از بزرگان اين شهر از جمله خواجه نصيرالدين طوسي و علماي بغداد آزاد شد. او در همين سال 642 هـ.ق به عنوان ناظر حله، انتخاب شد. سپس "خواجه" اميرعلاءالدين طبرس و بعد ناظر بيمارستان عضدي و سرانجام در کتابخانه هاي بغداد به نظارت پرداخت. او در شنا و شکار و تيراندازي بسيار مهارت داشت.
ابن ابی الحدید با وجود منصب های دولتی که داشت هیچ وقت خود را از کسب علم و دانش کنار نکشیده، تا جائی که حتی در تاریخ اسلام نیز کم نظیر بود.
بنا به نقل ذهبی در کتاب سیر اعلام النبلاء، ابن ابی الحدید در پنجم جمادی الثانی سال 656 قمری به دیار باقی شتافت.
مذهب و اعتقاد
ابن ابي الحديد در اصول، معتزلي و در فروع شافعي بود و مشربي بين تسنن و تشيع براي خود انتخاب کرده بود. در مباحث عقيدتي خود در شرح نهج البلاغه، به موافقت با "جاحظ" تصريح دارد به همين جهت او را معتزلي جاحظي مي دانند.
ابن ابی الحدید با وجود اين که ظاهراً سني مذهب بود، اما ارادت خاصي به اميرالمؤمنین علی علیه السلام داشت و به پيروي از مکتب معتزله، او را افضل از خلفاي سه گانه مي داند و تصريح مي کند که آن حضرت هم در کثرت ثواب و هم در فضايل و خصال حميده، از ديگران افضل است.
آثار و تألیفات
- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مهمترین کتاب ابن ابی الحدید است که آن را به نام وزیر دوره خود، ابن علقمی نوشت و ابن علقمی برای تالیف این کتاب، صد هزار دینار به او صله داد. شرح ابن ابی الحدید بر کتاب شریف نهج البلاغه سبب شهرت اوست. این کتاب بالاخص از جهت مباحث تاریخی که در آن مطرح نموده، حائز اهمیت است.
- الفلک الدائر علی المثل السائر
- مجموعه المستنصریات که یک مجموعه شعری است.
- العبقری الحسان.
ابن ابي الحديد از زمره شاعران نیز بود و در شعر طبعي رسا داشت و انواع شعر را مي سرود. ولي مناجات و اشعار عرفاني او مشهورتر است. از اشعار او در مدح امیرالمؤمنین علی علیه السلام است:
و وارث علم المصطفى و شقيقه اخا و نظيرا في العلى و الاواصر
ترجمه: علی علیه السلام وارث علم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و برادر او بود و برادر و همتای او در بزرگی و پیوند خویشی است.
ألا إنما الاسلام لولا حسامه كعفطة عنز أو فلامة حافر
ترجمه: همانا اگر شمشیر او نبود اسلام بی ارزش می شد.
ألا إنما التوحيد لولا علومه كعرضة ضليل أو كنهبة كافر
ترجمه: همانا اگر علوم او نبود توحید همچون گمراهی گمراه یا غنیمت کافر می گردید.
منابع
- معجز الآداب في معجم الألقاب، زندگینامه ابن ابی الحدید، مرتضي رستمي.
- دانشنامه رشد، بازیابی: 20 مهرماه 1392.
- شعراء اهل البیت، بازیابی: 20 مهرماه 1392.
