تهذیب الأسماء و اللغات (کتاب)

«تهذيب الأسماء و اللغات» تألیف محى‌الدين يحيى بن شرف نووى (م، 676 ق)، كتابى در تذكره اشخاص و شرح نوادر لغات به ترتيب حروف الفبا است.

محتویات

۱ محتوای کتاب
۲ منابع کتاب
۳ وضعيت کتاب
۴ منابع

محتوای کتاب

اين كتاب شامل مقدمه‌اى به قلم محققان (عامر غضبان و عادل مرشد)، شرح حال مؤلف، خطبه مؤلف و سه بخش: اسماء، نساء و لغات مى‌باشد.مؤلف در مقدمه ضمن بيان اهميت زبان و نقش آن در فهم معانى عبارات قرآن و سنت، همچنين يادكرد موضع سلف در پرداختن به امور زبانى، منابع مختار خود را معرفى كرده است.

مهم‌ترين ويژگى دو بخش اصلى کتاب، گزينشى بودن آن است. چنين به نظر مى‌رسد كه نووى اين اثر را صرفا براى گشودن گره دشوارى‌هاى اسماء و الفاظى نوشته كه محققان علوم دينى با آنها سر و كار داشته‌اند، چنانكه نمى‌توان بخش "اسماء" کتاب را جامع ذكر رجال رشته‌اى معين دانست، يا بخش لغات را دربرگيرنده عموم الفاظ دشوارياب. با توجه به گرايشهاى فقهى و حديثى مؤلف شايد بتوان هر دو بخش را در آن حوزه‌ها تخصصى‌تر تلقى كرد.

خود مؤلف نيز در مقدمه متذكر مى‌شود كه اين كتاب را در باب اسماء و الفاظ موجود در مختصر ابى ابراهيم مزنى، المهذب، التنبيه، الوسيط، الوجيز، و الروضه تألیف كرده و مواردى نيز بر آن افزوده که شامل واژه‌هاى عبرى، عجمى، معرب، اصطلاحات شرعى، نام‌هاى مردان و زنان و فرشتگان و جن (اعم از مسلمان و كافر) كه احتمالا در منابع ياد شده نيامده است.

نووى در بخش اول (اسماء)، نام‌ها را در دو فصل مستقل مختص به مردان و زنان جاى داده و هر يك از اين دو را به هشت گروه به شرح زير تقسيم كرده است:

نام‌هاى صحيح؛ مانند محمد، ابراهيم، اسماعيل، اسحاق، زيد، عمر.
كنيه؛ از قبيل ابوالقاسم، ابوبكر، ابوحفص.
انساب و القاب و قبايل؛ از قبيل ازهرى، اوزاعى، بويطى، مزنى، اعمش، آصم، قريش، خزاعه و خثعم.
نسبت به پدر و مادر، برادر، خواهر، عمه و خاله: ابن فلان وابن فلانه، اخوه، اخته، عمه يا خاله.
روايات مروى از پدر يا جد بدون ذكر نام (ما قيل فيه فلان عن ابيه عن جده).
روايات مروى از شوهر يا زن (زوج فلانه و زوجه فلانه).
المبهمات؛ مانند: رجلٌ، شيخٌ، بعض العلماء.
اسماء و انساب نادرست.

اما از زنان در گروه پنجم از كسى ياد نشده و بدين قرار ذكر زنان در هفت گروه آمده است.

هر فصل از بخش‌هاى هشت‌گانه يادشده به ترتيب الفبايى مرتب شده فقط نام مقدس رسول اكرم(ص) تيمناً، و همچنين اسامى برخى ديگر از پيشوايان مذاهب از قبيل محمد بن ادريس شافعى و محمد بن اسماعیل بخاری مقدم آمده و در مورد آنان رعايت ترتيب الفبايى نشده است.

در ترتيب الفبايى، مؤلف تمام حروف اسم را در نظر گرفته و تنها در پاره‌اى موارد در اين باره مسامحه كرده است. ميزان اطلاعاتى كه درباره اشخاص به دست داده شده بر حسب شأن آنان فرق مى‌كند، چنانكه مؤلف در باب رسول اكرم(ص) و بزرگان چون حضرت على(ع) به تفصيل سخن گفته و از برخى كسان تنها به يك يا دو سطر بسنده كرده است.

اطلاعات بيشتر مربوط است به نسب، قبيله، شهرت، تخصص، مقام و تأليفات.

مؤلف در ضبط نام كسان و جاى‌ها، هر جا لازم ديده آنها را مشكى كرده است. در اين بخش كتاب، ذكر 1245 تن (1114 مرد و 131 زن) آمده است.

الف) مردان ذيل هشت عنوان نام‌هاى صحيح (703 تن: محمد بن عبدالله، يونس بن عبيد)؛ كنيه (177 تن: ابواحمد جرجانى - ابويوسف قاضى)؛ انساب و القاب و قبايل (96 تن: ابهرى-يهود)؛ ابن فلان و اخو فلان (53 تن: ابن ابى آينه - مولى المغيره)؛ قبان عن ابيه (6 تن: بهزة بن حكيم - ابوبكر بن محمد)؛ زوج فلانه (4 تن: زوج بريره-زوج الفريعه)؛ مبهمات (63 تن)؛ اوهام (46 تن)؛ مجموعا در اين بخش (با حذف مكررات در دو مقوله) ذكر 1114 تن آمده است.

ب) زنان، ذيل هفت عنوان نام‌هاى صحيح (52 تن: بنت ابى‌بكر صديق - هند امرأة ابى سفيان)؛ كنيه (19 تن: ام ايمن - ام يحيى)؛ انساب و القاب (يك تن: الغامديه)؛ بنت فلان (15 تن: بنت رسول الله - خاله جابر ثمام)؛ زوجه فلان (6 تن: زوجه حبان - امرأة ابى حذيفه)؛ مبهمات (28 تن)؛ اوهام (10 تن).

مؤلف در فصولى از اهميت شناخت نام و احوال و اقوال و مراتب اشخاص و رسم انتساب به نسب عام سپس به خاص، تشخيص صحابى و تابعى و تابع تابعى و مراتب آنان، سلسله تفقه اصحاب شافعى، همچنين ابتداى تاريخ اسلام از هجرت به مدينه نيز سخن گفته است.

در بخش دوم کتاب (لغات)، شرح نوادر لغات متون ياد شده در مقدمه اثر، با لغات افزوده خود مؤلف آمده كه بيشتر اصطلاحات فقهى حديثى‌اند و همين خصيصه اثر را به صورت فرهنگ تخصصى درآورده است. برابر نهادها و توضيحات لغات بسيار روشنگر و مفيدند و با رعايت اقتضاى مورد تعادلى در حجم توضيحات مشهود است. اين بخش نيز بر اساس حروف اصلى كلمه به ترتيب هجايى مرتب گشته و به رعايت توقع متفقهان، مشتقات در جاى خود ذكر شده است.

منابع کتاب

منابع اطلاعات جز سلسله روايان روايات، در هر مورد معرفى نشده، اما براى كل اثر نام برده شده است. منابع مختار مؤلف افزون بر مآخذ مشترك دو بخش اثر كه در بالا از آنها ياد شد، در اسماء و احوال صحابه، تاريخ بخارى، تاريخ ابن حيثمه، تاريخ خليفه بن خياط، الطبقات الكبير و الطبقات الصغير محمد بن سعد، الجرح و التعديل ابن ابى حاتم، الثقات ابى حاتم ابن حبان، تاریخ نیشابور حاكم نيشابورى، تاريخ بغداد خطيب بغدادى، و تاريخ دمشق ابن عساكر بوده است.

در ضبط نام صحابه بيشتر از متونى چون الاستيعاب ابن عبدالبر و آثار ابن منده، ابونُعيم، ابن اثير و متونى از قبيل الموتلف و المختلف دارقطنى، طبقات الفقهاء ابوعاصم، الطبقات شيخ ابى اسحاق، المبهمات خطيب بغدادى، مبهمات (غوامض الاسماء المبهمه الواقعه فى متون الاحاديث المسنده) ابن بشكوال و طبقات ابن صلاح بهره جسته است.

از شروح حديث نيز معالم السنن حمد بن محمد خطابى در شرح سنن ابى داود، التمهيد ابن عبدالبر در شرح موطأ مالك، شرح جامع ترمذى از ابن العربى، شرح صحيح بخارى از ابن بطّال، شرح صحيح مسلم از قاضى عياض، المشارق قاضى عياض، و مطالع الانوار ابن قرتول از مهم‌ترين منابع اثر بوده‌اند. همچنين در مواردى به الاشتقاق ابوالفتح همدانى، الموتلف و المختلف فى الاماكن حازمى و مراجع ديگر نيز استناد شده است.

وضعيت کتاب

«تهذيب الأسماء و اللغات» را محمد بن محمود حنفى (وفات: 786 ق) مرتب ساخته و عبدالقادر بن محمد قريشى و عبدالرحمن بن بسطامى تحت عنوان «الفوائد السنيه»، همچنين سيوطى تلخيص كرده‌اند. اين كتاب در قاهره در چهار مجلد به طبع رسيده است.