عمران بن موسی اشعری قمی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

عمران بن موسی اشعری قمی زیتونی، از راویان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری است. علاوه بر اخبار فراوانی که از این محدث گرانقدر نقل شده، او صاحب کتابی به نام «النوادر» است که از آن به عنوان کتاب کبیر یاد می‌‌کنند. بیشتر روایات منقول از عمران بن موسی، در باب ولایت و فضایل اهل بیت علیهم‌السلام است.

زندگی‌نامه

این محدث در منابع رجال، مشهور به «اشعری»، «زیتونی» و «قمی» است. یکی از القاب عمران، زیتونی است. بنا به گفته محقق ارجمند، شیخ عبدالله ممقانی: شاید سبب این شهرت، آن بوده که عمران به فروش زیتون می‌‌پرداخته است؛ چنان که برخی از محدثان فرزانه در کنار آموختن و نقل روایت، به کار و کسب هم اشتغال داشته‌اند.

عمران بن موسی در یکی از خاندان‌های معروف قم، مشهور به اشعری متولد شد و در همین شهر استعدادهایش شکفته گشت. از زمان تولد این محدث در منابع مختلف یادی نشده، ولی از برخی نشانه‌ها می‌‌توان حدس زد که عمران در نیمه اول از سده سوم هجری دیدگان بر جهان گشود؛ از جمله این که: یکی از استادان عمران، احمد بن حسن بن علی فضال است که در سال ۲۶۰ ق. و استاد دیگرش، جناب محمد بن حسین ابی الخطاب در سال ۲۶۲ ق. وفات نمودند. از سویی دیگر، یکی از شاگردانش به نام محمد بن حسن صفار، در تاریخ ۲۹۰ ق. رحلت کرد. با عنایت به این قرائن، محتمل است که او در نیمه اول سده سوم هجری قمری دیده به جان گشوده باشد.

پدرش -موسی بن حسن بن عامر اشعری قمی- ‌‌از نخبگان و برجستگان علم حدیث به شمار می‌‌رود. کنیه او، ابوالحسن و لقبش اشعری و قمی ‌‌هم نامیده شده است. می‌‌توان شخصیت بلندمرتبه و عالی‌قدر موسی بن حسن را در آیینه سخن نجاشی به نیکی نگریست. ایشان می‌‌نگارد: «موسی بن حسن از چهره‌های بزرگ و موجه شیعه بود و حدود سی کتاب حدیث از خود به یادگار نهاد».

زمان رحلت و محل درگذشت عمران بن موسی نیز چندان مشخص نیست. شاید چنانکه گفته شد، با عنایت به این که یکی از استادانش در سال ۲۶۰ ق. و یکی از شاگردانش در سال ۲۹۰ ق. دیده از جهان فرو بسته‌اند، بتوان گفت که این استاد حدیث، در اواخر سده سوم دار فانی را وداع گفته است.

عمران در نگاه عالمان

• نجاشی می‌‌نگارد: «عمران بن موسی زیتونی، محدثی است قمی‌‌ و دارای وجاهت و منزلت رفیعی».
• علامه حلی در میراث ارزشمند خود می‌‌نویسد: «عمران بن موسی زیتونی اشعری از گروه محدثان صاحب منزلت و بزرگوار است».
• آیت الله سید ابوالقاسم خویی یادآور می‌‌شود: «عمران بن موسی و عمران بن موسی زیتونی و عمران بن موسی اشعری قمی، هر سه، عنوان برای یک محدث است. به هر حال او محدثی موجه و برگزیده است».
• نویسنده کتاب طبقات الفقهاء، حضرت استاد جعفر سبحانی نیز این محدث را در شمار راویان و فقیهان بلندمرتبه شیعه قرار داده است. چکیده سخن این است که تمامی ‌‌محققان تراجم و محدثان شیعه از دیرباز تا روزگار ما، همگی به سخنان نجاشی و علامه حلی مهر تأیید زده‌اند.

با این که این بزرگوار از راویان بزرگ است، اما شیخ طوسی در دو کتاب رجالش نامی ‌‌از او نبرده که این، مایه شگفتی علمای رجال و تراجم شده است؛ به طوری که شیخ محمدتقی شوشتری صاحب قاموس الرجال، بر شیخ طوسی خُرده گرفته که چرا نام این بزرگ را در گروه محدثان نیاورده است؟

استادان و شاگردان

عمران بن موسی از محضر استادان زیادی بهره برد که به عنوان نمونه به نام چند نفر از آنان بسنده می‌‌شود:

• ۱. احمد بن حسن بن علی فضال؛

• ۲. حسن بن ظریف ناصح؛

• ۳. حسن بن علی بن نعمان اعلم؛

• ۴. علی بن اسباط؛

• ۵. محمد بن الحسین ابی الخطاب؛

• ۶. محمد بن عبدالحمید؛

• ۷. محمد بن ولید خزاز؛

• ۸. موسی بن جعفر بغدادی؛

• ۹. حسن بن موسی خشاب؛

• ۱۰. هارون بن مسلم.

عمران، که دلش از مهر و محبت به امامان شیعی آکنده بود، برای این که در گروه نشردهندگان معارف و آموزه‌های دینی قرار گیرد، آموخته‌های خویش را به جمعی از تشنه‌کامان اندیشه ناب الهی انتقال داد. به نام تعدادی از آنان اشاره می‌‌شود:

• ۱. احمد بن ادریس قمی‌‌ (م ۳۰۶ ق)؛

• ۲. محمد بن احمد بن یحیی؛

• ۳. محمد بن حسن صفار قمی؛

• ۴. محمد بن یحیی عطار قمی؛

• ۵. سعد بن عبدالله اشعری قمی (م ۳۰۱ یا ۲۹۹ ق)؛

• ۶. حسن بن مُتَّیل قمی.

آثار و روایات

عمران اشعری، صاحب کتابی است به نام «النوادر» که از آن به عنوان کتاب کبیر یاد می‌‌کنند. از عمران بن موسی روایات بسیاری نیز به یادگار مانده و نام شریف او در جای جای کتاب‌های حدیث می‌‌درخشد. با بررسی نویسنده این سطور، حدود ۲۰۷ روایت از این محدث به دست ما رسیده و بر پژوهشگران این حوزه آشکار است که این اندازه روایت تحسین برانگیز است.

گرچه، این بزرگوار روایات فقهی مانند نماز، روزه، وصیت و غیره نقل کرده، برجسته‌ترین و شاخص‌ترین گرایش روایتی او به باب ولایت و امامت و فضایل و حالات امامان علیهم‌السلام اختصاص دارد که این، نشان گویایی بر باور ژرف و مهر و پیوستگی‌اش به خاندان وحی علیهم‌السلام است. چنانچه به عنوان نمونه به کتاب گرانسنگ «بصائرالدرجات» محمد بن حسن صفار قمی (م، ۲۹۰ ق) یکی از شاگردان روایتی عمران توجه شود، آن گاه دانسته خواهد شد که این سخن گزاف نیست. شاید علت توجه ویژه ایشان به این امر، آن باشد که او می‌‌خواسته برترین الگوهای قدسی و الهی را به جامعه و مردم خویش بشناساند و به همه انسان‌ها در تمامی ‌‌زمان‌ها گوش‌زد کند که تنها با پیمودن راه روشن اهل بیت علیهم‌السلام، سعادت و حیات واقعی بشر تضمین خواهد شد.

از این راوی قمی، روایات زیادی نقل شده است. مناسب است که از گلستان دل‌انگیز و زیبای احادیثی که وی نقل کرده، تعدادی را گلچین کرده به دوستداران ولایت تقدیم داریم.

امامان، وارثان پیامبران

عمران بن موسی با واسطه روایت می‌‌کند از حضرت امام صادق علیه‌السلام: «الواح آسمانی که همان تورات واقعی است و عصای حضرت موسی، نزد ما امامان اهل بیت است و ما وارثان پیامبران هستیم».

دانش امامان

باز روایت می‌‌کند با واسطه از امام صادق علیه‌السلام: «هنگامی ‌‌که امام معصوم، اراده کند که از مطلبی آگاه شود، خداوند دانش آن را به امام الهام می‌‌فرماید».

نشانه امامت امام باقر علیه‌السلام

وی روایت می‌‌کند تا این که سند را به حضرت امام زین العابدین علیه‌السلام می‌‌رساند و می‌‌گوید: «هنگامی‌‌ که لحظه رحلت حضرت زین العابدین علیه‌السلام فرا رسید، رو کرد به فرزندانش که همگی نزد آن حضرت گرد آمده بودند و سپس به امام محمدباقر علیه‌السلام توجه کرد و فرمود: ای محمد! این صندوق را به خانه‌ات ببر! البته در آن طلا و نقره نیست؛ بلکه سرشار است از علوم اهل بیت علیه‌السلام».

چگونگی دانش امامان

با واسطه از امام چهارم حضرت علی بن الحسین علیه‌السلام نقل می‌‌کند که فرمود: «دانش‌های امامان بسیار دشوار است؛ به طوری که آن را برنمی‌‌تابند، مگر پیامبران مرسل یا فرشتگان مقرب الهی یا بنده مؤمنی که خداوند جان او را برای جای دادن ایمان، آزمایش کرد. همانا سلمان یکی از عالمان به شمار می‌‌آید، چون او مردی از ما اهل بیت است. به همین سبب به ما اهل بیت نسبت داده می‌‌شود».

چهار مرد بهشتی

از عیسی بن عبدالله نقل می‌‌کند که گفت: «از امام صادق علیه‌السلام درباره آن روایتی که درباره چهار نفر آمده، پرسیدم. امام فرمود: کدام چهار نفر؟ گفتم: آن چهار فردی که بهشت مشتاق آنان است. فرمود: بله؛ آن‌ها سلمان، ابوذر، مقداد و عمار هستند. گفتم: کدام یک از آن‌ها برترند؟ فرمود: سلمان. سپس چند لحظه سکوت کرد، بعد فرمود: سلمان دانش‌هایی را می‌‌دانست که ابوذر نمی‌‌دانست».

راز محرومیت از نماز شب

روایت می‌‌کند از امام صادق علیه‌السلام: «مردی نزد حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمد و به او عرض کرد: ای امام بزرگوار! من از خواندن نماز شب محروم شده‌ام، علت آن چیست؟ امام فرمود: تو مردی هستی که گناهان همچون غل و زنجیر، تو را به بند کشیده‌اند».

همتای این روایت است آنچه مرحوم صدوق در توحید روایت می‌‌کند که: «مردی نزد سلمان آمد و گفت: ای سلمان! من مردی هستم که موفق به خواندن نماز شب نمی‌‌شوم. جناب سلمان در پاسخ گفت: در روز، خدا را گناه مکن».

فضیلت رود فرات

همین محدث با واسطه روایت می‌‌کند از حضرت صادق علیه‌السلام که فرمود: «هر کس از آب فرات بنوشد و در هنگام تولد کام او را با این آب بگیرند، ما اهل بیت را دوست خواهد داشت».

اوصاف برجسته حضرت علی علیه‌السلام

روایت می‌‌کند از نعمان بن سعد که گفت: امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمود: «انا حجةالله و انا خلیفة‌الله و انا صراط‌الله و انا بابُ‌الله و انا خازن علم‌الله و انا المُؤتَمنُ علی سرّالله و انا امام البریة، بعد خیرالخلیقه محمد نبی الرحمه صلی الله علیه و آله؛ منم حجت خدا، منم جانشین او در زمین، منم راه خدا، منم خزانه‌دار دانش الهی، منم امین بر اسرار خداوندی، من هستم رهبر تمام مردم بعد از بهترین مخلوق و آفریده حضرت محمد صلی الله علیه و آله است».

ثواب زیارت حضرت رضا علیه‌السلام

عمران حدیث می‌‌کند از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «نزدیک است که یکی از فرزندان من، در سرزمینی که «خراسان» نامیده می‌‌شود؛ با زهر به شهادت رسد. نام او، نام من و نام پدرش، نام فرزند عمران است. بدانید که هر کس او را در غربت زیارت کند، خداوند متعال گناهان او را خواهد بخشید، گرچه بسیار فراوان باشد».

امامان و فرشتگان

عمران، روایت می‌‌کند از عبدالله بن سهل اشعری و او از پدرش که: «حمران بن اعین بر امام باقر علیه‌السلام وارد شد. عرض کرد: آقاجان! شنیده‌ام فرشتگان بر ما نازل می‌‌شوند و بر روی فرش‌های ما قرار می‌‌گیرند! فرمود: مگر این سخن خداوند متعال را نخوانده‌ای که: (آنان که گفتند خدای ما الله است و سپس در این راه استقامت کردند، فرشتگان بر آنان فرود می‌‌آیند که بیمناک و اندوهگین نباشید! مژده باد شما را به بهشت که شما را به آن وعده داده‌اند!).

منابع

• ابوالحسن ربانی سبزواری، ستارگان حرم، جلد ۱۵، صفحه ۲۰۱-۲۰۸.