خیالی بخارایی
«احمد خیالی بخارایی» (متوفای حدود ۸۵۰ ق)، عارف و شاعر فارسی‌زبان متخلّص به «خیالی» در قرن نهم قمری و از شاگردان خواجه عصمت بخاری است. در تذکره‌ها از استعداد و طبع خوش و اخلاق و رفتار نیکویش سخن رفته است. از وى «دیوان» شعرى به جاى مانده که در آن اشعاری در مدح اهل بیت علیهم‌السلام دیده می‌شود.
زندگی‌نامه
احمد بن موسی خیالی بخارایی در بخارا به دنیا آمد، اما سال دقیق ولادت او ذکر نشده است. وی مدتی در هرات نیز زیسته؛ از‌این‌رو، در برخی از منابع از او با عنوان «خیالی هروی» یاد شده است.
خیالی از معاصران و نزدیکان الغ‌بیگ تیموری (م، ۸۵۳ ق)، پسر بزرگ شاهرخ تیموری بوده است. الغ‌بیگ اهل علم و ادب و دربارش مجمع شعرا و دانشمندان زمانه بوده است.
خیالی بخارایی از شاگردان خواجه عصمت‌الله بخاری، از شعرا و اکابر بخارا، به شمار می‌آید؛ شخصیتی که مجالس درس او مرجع خواص بخارا شمرده می‌شده است. خیالی خود ضمن قصیده‌ای فضایل اخلاقی و پایۀ دانش و ادب استاد خود را ستوده است.
هرچند شهرت خیالی به دلیل شاعری اوست، اما وجود مضامین عرفانی در اشعارش باعث شده تا تذکره‌نویسان وی را سالکی موحد و مردی درویش طبیعت بدانند. دولتشاه سمرقندی می‌نویسد: خیالی بخاری مرد مستعد و خوش‌طبع بوده و سخنان درویشانه و روان و پاکیزه دارد.
در منابع موجود، اشاره‌ای به مذهب خیالی نشده، اما در مسمّطی که در مدح امام علی علیه‌السلام سروده و نیز ابیاتی که در آنها از امام حسن و امام حسین علیهماالسلام یاد کرده است، نشانه‌هایی دالّ بر تشیع او وجود دارد. همچنین عصمت بخاری نیز مسمطی در مدح امام رضا علیه‌السلام و ترکیب‌بندی در مدح چهارده معصوم دارد که نشانه تشیّع اوست و باتوجه به مناسبات نزدیک این دو شاعر، احتمال می‌رود که هر دو شیعه بوده‌اند.
به گفتۀ امیر علی‌شیر نوایی، احمد خیالی بخارایی در بخارا درگذشت. برخی منابع، تاریخ درگذشت او را حدود ۸۵۰ قمری ذکر کرده اند.
شعر خیالی
شهرت خیالی به‌سبب سرودن غزلیات عرفانی است. به گفتۀ جامی «شعر او خالی از خیالی نیست». در شعر خیالی همانند دیگر شاعران این دوره، نه‌تنها پرداختن به مضامین غریب و اشارت به نکته‌های مهجور به‌وفور یافت می‌شود، که گاه زیاده‌روی در این شیوه، از لطف و تأثیر شعر او می‌کاهد.
در بیشتر تذکره‌ها، غزل معروف او با مطلع «ای تیر غمت را دل عشاق نشانه * جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه» به عنوان نمونۀ شعر وی آورده شده است؛ شعری که بعدها مورد توجه خاص ادبا و شعرا واقع شد، چنان‌که شیخ بهایی (م، ۱۰۳۰ ق) این غزل معروف را تخمیس کرد و حبیب خراسانی، تحت تأثیر این شعر به تضمین آن در موضوع توحید پرداخت.
تأثیر زبان، ترکیبات و تصاویر اشعار خاقانی در قصاید او آشکار است و در این قصاید از موضوعات و تلمیحات تازه خبری نیست. موضوع غزلها همان عشق و هجران است، اما تلاش شاعر برای یافتن مضامین تازه که از خلال برخی ابیات دریافت می‌شود، نشانه ظهور سبکی نو در شعر است که بعدها به سبک هندی مشهور شد.
خیالی بخارایی از میان شاعران متقدم، بیشتر از امیر خسرو دهلوی، کمال خجندی، سعدی و حافظ شیرازی تأثیر پذیرفته، و دیوان کمال خجندی را تتبع کرده است.
دیوان اشعار خیالی در مجموع ۰۷۱‘۲ بیت دارد که شامل ۳ قصیده، یکی در ستایش پروردگار و دوتای دیگر در مدح عصمت بخاری؛ یک مسمط در مدح حضرت علی علیه السلام؛ ۳۵۵ غزل؛ ۳ قطعه؛ و ۸ رباعی است. «مفاخره» ویژگی شماری از غزلیات اوست. وجود صنایع لفظی و معنوی، از‌جمله ایهام، لف‌ّو‌نشر مرتب، اغراق، تجنیس و مطابقه، از خصوصیات شعر خیالی محسوب می‌شود. به گفته دولتشاه سمرقندی، دیوان او در ماوراءالنهر و بدخشان و ترکستان شهرتی عظیم دارد.
منابع
