ابوالحسن اشعری
«ابوالحسن على بن اسماعیل اَشْعَری» (۲۶۰-۳۲۴ ق)، متکلم نامدار مسلمان در قرن چهارم هجری است. او بنیان‌گذار مکتبى در عقاید اسلامى بود که حد وسط بین عقیده اهل حدیث و مکتب اعتزال است و پیروانش اشاعره خوانده شده‌اند. کتاب «مقالات الاسلامیین» مهمترین اثر اشعری در موضوع فرقه‌های اسلامى است.
| نام کامل | ابوالحسن على بن اسماعیل اشعری |
| زادروز | ۲۶۰ قمری |
| زادگاه | بصره |
| وفات | ۳۲۴ قمری |
| مدفن | بغداد |
|
| |
| اساتید |
ابوعلی جُبّائی، ابواسحاق مروزی، ابوخلیفه جُمَحی، زکریّای ساجی، سهل بن نوح بَصری،... |
|
| |
| آثار |
مقالات الاسلامیین، الابانة عن اصول الدیانة، اللمع فى الرد على اهل الزَیغ و البدع، رسالة فى استحسان الخوض فى علم الکلام، رسالة الثغر، رسالة الایمان،... |
زندگی‌نامه
ابوالحسن على بن اسماعیل بن اسحاق اشعری از دودمان ابوموسى اشعری، صحابى معروف پیامبر (صلی الله علیه وآله) بود. او در بصره متولد شد و سالهای نخست زندگی را نیز در بصره گذراند.
اشعری در بصره، به درس ابوعلی جُبّائی (م، ۳۰۳ ق)، متکلم بزرگ معتزلی، که مدرسه‌اش معتبرترین حوزۀ درس کلام به شمار می‌آمد، راه یافت. همچنین در حلقۀ درس فقیه معروف شافعی، ابواسحاق مروزی (م، ۳۴۰ ق) حاضر شد و نزد او فقه آموخت و او نیز کلام را از اشعری فرامی‌گرفت. و از ابوخلیفه جُمَحی، زکریّای ساجی، سهل بن نوح بَصری، محمد بن یعقوب مُقری و عبدالرحمان بن خَلَف ضَبّی حدیث شنید.
مهمترین واقعه در زندگی اشعری تحول عمیقی بود که در اندیشۀ او روی داد. وی تا دیرزمان بر مذهب اعتزال بود و با استادش، ابوعلی جبائی، پیوندی نزدیک داشت و حتى گفته شده است که ۴۰ سال ملازمت جبائی را کرد، اما سرانجام پس از درگذشت استاد در سال ۳۰۵ ق. به رد و انکار این مذهب برخاست.
دربارۀ روی‌گردانی او از اعتزال، روایات گوناگونی وجود دارد و قدیم‌ترین آنها از ابن ندیم است که می‌گوید وی روز جمعه‌ای در مسجد جامع بصره با صدای رسا خود را معرفی کرد و اعلام داشت که من معتقد بوده‌ام که قرآن کریم مخلوق است و خداوند رؤیت نمی‌شود و افعال بد آدمیان مخلوق خود ایشان است. اکنون توبه کرده‌ام، معتزله را مردود می‌شمارم و عیب و رسوایی ایشان را برملا می‌سازم. علت دیگر روی‌گردانی او از معتزله را وقوع چند مناظره میان وی و استادش، ابوعلی جبائی، نقل کرده و گفته‌اند که همۀ این مناظره‌ها با غلبۀ اشعری پایان یافت. با همۀ اینها، شواهد نشان می‌دهند که گسستن او از مذهب اعتزال تدریجی بوده است.
اشعری در فروع فقه تابع مذهب شافعی بود، ولی در اثبات عقاید دینی خود با وجود نهیِ اصحاب سنّت و حدیث، ادلۀ کلامی را به کار برد و اصول آن را با عقاید اهل سنّت و جماعت وفق داد. برخلاف معتزله، معتقد به قِدَم قرآن، تفاوت بین ذات و صفات خدا و ضرورت رؤیت خداوند در آخرت شد.
قیام اشعری به دفاع از عقاید اهل سنت و جماعت، اعجاب و ارادت آنان را به او برانگیخت، تا جایى که برخى در ذکر مناقب او به نقل روایاتى از این دست پرداختند که پیامبر اکرم (ص) فضایل بسیاری برای خاندان ابوموسى اشعری برشمرده، و این مایه تکریم در حق این خاندان را به پیش‌گویى پیامبر (ص) و بشارت او به ظهور ابوالحسن اشعری تأویل کرده اند. در اغلب این ستایشها چهره‌ای از اشعری به عنوان مصلح دین و «ناصر السنة» ترسیم شده است، چنانکه بر پایه حدیثى مشهور که خبر از احیای شریعت در رأس هر قرن مى‌دهد، اشعری مصداق بارز تجدید شریعت در آغاز سده ۴ قمری دانسته شده است.
اما مکتب اشعری در میان غیرمعتزله هم مخالفانی داشت و برخی شواهد نشان می‌دهد که اشعری از زمان حیات نیز با برخی از این‌گونه مخالفتها روبه‌رو بوده است. در تاریخ عقاید اسلامی، برخورد انتقادی گروههای غیرمعتزلی با تفکر اشعری دو وجه داشت: نخست، مخالفت با روش عقلانی او از جانب برخی اصحاب حدیث که علم کلام و نظر را بدعت می‌شمردند، و دیگر، برخی آراء خاص وی در مسائلی چون کلام الٰهی که مورد ستیز تعصب‌آمیز برخی فرقه‌های اهل تشبیه بوده است.
ابوالحسن اشعری سرانجام در بغداد درگذشت. در بیشتر منابع، تاریخ وفات او در فاصله سالهای ۳۲۰ و ۳۳۰ قمری ذکر شده است. مدفن او در بغداد، میان کرخ و باب بصره واقع است. به گقپفته ابن‌عساکر، مقبره او بارها مورد تعرض حنابله افراطى قرار گرفته است.
آثار و تألیفات
آنچه از نوشته‌های اشعری بر جای مانده است، بخش اندکى از آثار پرشمار اوست. از آن جمله است:
- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین: بزرگ‌ترین اثر بازمانده اشعری، و کتابى مهم در موضوع فرقه‌های اسلامى و آراء مختلف کلامى است. این اثر را باید کهن‌ترین و معتبرترین منبع موجود در زمینه تاریخ عقاید اسلامى محسوب کرد.
- الابانة عن اصول الدیانة: کتابى مختصر به سیاق عقیده‌نامه‌ها که شهرت فراوان دارد.
- اللمع فى الرد على اهل الزَیغ و البدع: اثر عمده‌ای است که در زمینة آراء و براهین کلامى او بر جای مانده است.
- رسالة فى استحسان الخوض فى علم الکلام: در دفاع از جایز بودن علم کلام و بحث و نظر عقلى در دین. البته برخى محققان به دلایلى انتساب آن را به وی مسلم نشمرده‌اند.
- رسالة کتب بها الى اهل الثغر، یا رسالة الثغر: که آن را در پاسخ به نامه مردم ثغر در باب الابواب (دربند، شهری در ناحیه شرق قفقاز) دربارة عقاید اهل سنت در موضوعات مختلف نوشته است.
- رسالة الایمان: نوشتهای کوتاه که اشبیتا آن را در کتاب خود «درباره تاریخ اشعری» به چاپ رسانده است.
منابع
- "ابوالحسن اشعری"، دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- "شیخ ابوالحسن اشعرى و بازنگرى در عقاید اهل حدیث"، جعفر سبحانی، فصلنامه کلام اسلامی.
پیوندها
