ابو علی طوسی
«حسن بن محمد طوسی»، فرزند شیخ طوسی و معروف به «ابوعلی طوسی» (متوفی بعد از ۵۱۱ ق)، از فقها و محدثان شیعه در قرن ششم هجری و یکی از مهم‌ترین حلقه‌های واسطه در سلسله اسانید احادیث شیعه است. محققان غالباً او را فردی پارسا، زاهد، عالم و ثقه دانسته‌اند. عالمان بزرگی چون ابوالفتوح رازی و شیخ طبرسی از شاگردان او هستند.
| نام کامل | حسن بن محمد طوسی |
| زادروز | قرن پنجم قمری |
| وفات | قرن ششم قمری |
|
| |
| اساتید |
شیخ طوسی، سلار دیلمی، ابن صقال، ابوطیب طبری، تنوخی،... |
| شاگردان |
عمادالدین طبری، ابوالفتوح رازی، فضل بن حسن طبرسی، حسین بن احمد بن طحال، ابن رطبه سوراوی، الیاس بن هشام حائری،... |
| آثار |
الانوار، المرشد الی السبیل المتعبد،... |
ولادت و وفات
تاریخ دقیق تولد و وفات حسن بن محمد طوسی روشن نیست، اما با توجه به اینکه وی در حدود ۴۵۵ ق. از پدرش شیخ طوسی، اجازۀ روایت دریافت داشته است، می‌توان زمان تولد او را میانه‌های نیمه اول قرن پنجم قمری تخمین زد.[۱]
آخرین اطلاع از حیات وی مربوط به ۵۱۱ ق. است که عمادالدین طبری در این سال در نجف از او اخذ حدیث کرده است،[۲] ولی احتمالاً در ۵۲۰ ق. وی زنده نبوده است، زیرا هبةالله بن نماء (جدّ محمد بن جعفر بن نما حلی) که در این سال در نجف به تحصیل اشتغال داشته، با واسطه و با قید «رضی الله عنه» از او روایت کرده است.[۳] به هر روی باتوجه به طبقه رجالی وی، گفتۀ صفدی[۴] که وفات او را در حدود ۵۴۰ ق. دانسته است، نادرست می‌نماید.
تحصیل و اساتید
ابوعلی طوسی که از خاندانی صاحب نام برخاسته بود، در مکتب پدرش شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی طلب علم کرد و در علوم دینی به پایه‌ای رسید که به وی لقب مفید داده شد و برای تمایز از شیخ مفید، به «مفید ثانی» نیز خوانده می‌شد.[۵]
ابوعلی غیر از پدر، نزد شیوخی چند از امامیه و غیر ایشان مانند ابویعلی سلار دیلمی، ابن صقال، ابوطیب طبری، خلّال و تنوخی[۶] دانش آموخت.
شاگردان
افراد بسیاری نزد شیخ ابوعلی طوسی به فراگیری دانش پرداختند، از آن جمله‌اند:[۷]
- عمادالدین طبری، صاحب «بشارة المصطفی لشیعة المرتضی»
- ابوالفتوح رازی
- فضل بن حسن طبرسی، صاحب «مجمع البیان»
- حسین بن احمد بن طحال مقدادی
- علی بن شهرآشوب، پدر ابن شهرآشوب مازندرانی
- ابن رطبه سوراوی
- هبة الله سقطی
- الیاس بن هشام حائری
- محمد بن محمد نسفی
- عبیدالله بن حسن بن بابویه
جایگاه علمی
آنچه سبب شده است که ابوعلی طوسی در بین رجال امامیه بسیار مورد توجه قرار گیرد، روایاتش از شیخ طوسی و نیز وجود نام او در قریب به اتفاق اجازات روایی شیعه است. چنانکه از ۳ راوی اصلی شیخ طوسی، یعنی ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد، ابوالوفا عبدالجبار بن عبدالله رازی و ابوعلی طوسی،[۸] با نظری آماری به سلسلۀ اسانید، می‌توان دریافت که نام ابوعلی طوسی در بیشتر آنها مذکور است.
گفتنی است که شیخ طوسی به عنوان حلقه‌ای اساسی در اسانید امامیه که طرق بسیاری در روایت آثار پیشینیان داشته، آنها را به فرزندش ابوعلی منتقل کرده است. حال با آنچه دربارۀ ابوعلی گفته شد، نقش او به عنوان رابط بین گذشتگان و آیندگان خود در اسانید روایات و اجازات امامیه به خوبی روشن می‌گردد.
ابوعلی نیز به نوبۀ خود با انتقال طرق یادشده به شاگردانش، به ویژه عمادالدین طبری، ابن رطبۀ سوراوی و الیاس بن هشام، به عنوان حلقه‌ای مهم در سلسله‌های اسانید اجازات و روایات ایفای نقش کرده است.[۹]
ابوعلی یکی از مهم‌ترین مروجان فقه شیخ طوسی است. شرح او بر کتاب «النهایة» پدرش، خود شاهدی قوی بر این مدعا است.[۱۰] وی در مقام یک فقیه صاحب نظر، نظرات و آرائی خاص خود در فقه داشته است. قول وجوب استعاذه در قرائت در نماز و غیر آن که از فتاوای شاذّ به شمار می‌رود، از آرای منسوب به وی می‌باشد.[۱۱]
آثار و تألیفات
ابوعلی طوسی صاحب آثاری بوده که هم اکنون تنها نامی از آنها باقی مانده است، از آن جمله:
- الانوار؛ که در خاتمۀ بحارالانوار[۱۲] بدون ذکر سند از آن نام برده شده است.
- المرشد الی السبیل المتعبد؛ ابن شهرآشوب در معالم العلماء[۱۳] آن را معرفی کرده است و پس از او شیخ حر عاملی[۱۴] از شرح ابوعلی بر کتاب النهایة شیخ طوسی یادکرده که آقابزرگ طهرانی[۱۵] آن را با المرشد یکی دانسته است. ظاهراً نسخ شرح النهایة ابوعلی تا روزگار متأخر باقی بوده و مورد استفادۀ کسانی چون شهید اول قرار گرفته است.[۱۶]
برخی «امالی شیخ طوسی» را نیز جزو آثار ابوعلی شمرده‌اند،[۱۷] اما گویا ابوعلی فقط راوی امالی بوده و امالی منتسب به وی در واقع مجموعه‌ای از احادیث به املای پدرش شیخ طوسی است.[۱۸]
پانویس
- ↑ رکـ: آقابزرگ تهرانی، مقدمه، ص۱۱.
- ↑ نکـ: عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، صص۲-۵.
- ↑ نکـ: سند آغازین کتاب سلیم، ص۶۳.
- ↑ صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱.
- ↑ ابن فوطی، تلخیص مجمع الآداب، ص۷۱۵؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۴.
- ↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۰.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، صص۱۱-۱۲؛ منتجب الدین، الفهرست، صص۴۲-۵۲؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، صص۳۳۵-۳۳۶.
- ↑ نکـ: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۵، جمـ؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ طبری، بشارة المصطفی، ص۲-۳؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۸۰؛ شهید اول، الاربعون، ص۲۰-۲۴.
- ↑ نکـ: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۶۹، ۱۴۴، ۱۵۷-۱۵۸، جمـ.
- ↑ نکـ: افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۶؛ قس: طوسی، الخلاف، ج۱، صص۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، صص۱۶۶، ۱۶۸.
- ↑ ابن شهراشوب، معالم العلماء، صص۳۷-۳۸.
- ↑ حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۴، ص۱۱۰، ج۲۰، ۳۰۵.
- ↑ شهید اول، الذکری، ص۱۰.
- ↑ مثلاً رجوع کنید حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
- ↑ نکـ: طوسی، امالی، ج۱، صص۲، ۳۱، جمـ، نیز مقدمه.
منابع
- "ابوعلی طوسی"، فرامرز حاج منوچهری، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ص۴۵.
