تصحیح الاعتقاد (کتاب)

نویسنده	شیخ مفید
موضوع	عقاید شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
تصحيح الاعتقاد

کتاب تصحيح الاعتقاد

مؤلف

محمد بن محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد (336-413 ق)، فقیه، محدث، متکلم و از علمای برجسته شیعه در قرن ۴ و 5 هجری و متولد بغداد بود.

جعفر بن قولویه، شیخ صدوق، ابن ولید قمی، ابوغالب زراری و ابن جنید اسكافى، از اساتید ایشان بوده اند. همچنین عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى و نجاشى، از شاگردان او هستند.

شيخ مفيد بيش از 200 جلد تألیف دارد و از معروف‌ترین این آثار: المُقنَعَة در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح حال‌ امامان شیعه است.

مرحوم شيخ مفيد در ماه رمضان سال 413 ق، در بغداد درگذشت و در تشييع او بيش از 80 هزار نفر از شیعیان شركت جستند.

معرفى اجمالى كتاب

شیخ مفید، كتاب «تصحيح الاعتقاد» را در شرح كتاب «الاعتقادات» اثر شیخ صدوق نوشته و در آن به شرح و بررسى مباحث عقیدتى پرداخته است. مؤلف در این كتاب با بررسى استدلالى و بیان برهانى كتاب الاعتقادات، نظریات شیخ صدوق را رد یا اثبات مى كند. وى در كتاب تصحیح الاعتقاد غناى فرهنگ شیعه و قدرت استدلال آن را در مباحث اعتقادى به تصویر كشیده است.

شیخ صدوق بعد از نگارش كتاب «الاعتقادات» وعده نگارش شرحى بر آن را نیز مى دهد، ولى موفق به آن نمى شود و شیخ مفید با نگارش كتاب «تصحيح الاعتقاد» عهده دار شرح بر كتاب استاد بزرگوار خود گردیده است.

كتاب تصحیح الاعتقاد از اعتبار خاصى برخوردار است و از زمان نگارش تا حال، پیوسته مورد توجه علما و فقهاى شیعه قرار داشته و در كتب مختلف از آن نقل شده است. این كتاب براى تحقیق در عقاید شیعه و شناخت مباحث عقیدتى مطرح در قرن چهارم و عصر شیخ مفید، كتابى ارزشمند و قابل توجه است.

كتاب تصحیح الاعتقاد شامل این عناوین مى باشد: صفات خداوند، جبر و تفویض، قضا و قدر، معناى عرش، رجعت، بهشت و جهنم، عصمت، تقیه، موحد بودن اجداد پیامبر، خطر و اباحه و بسیارى از مباحث ارزشمند دیگر.

وضعیت نشر کتاب

معرفی کتاب تصحیح الاعتقاد

«تصحیح الاعتقاد بصواب الاعتقاد» که در واقع شرح «الاعتقادات شیخ صدوق» است و با نام مختصر «تصحیح الاعتقاد شیخ مفید» شهرت دارد توسط شیخ مفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان تلعکبری معروف به ابن المعلم (م 410 ق) تصنیف شده است.

در کتاب «الاعتقادات صدوق» برخی از مطالب و اعتقاداتی یافت می شود که مورد اتفاق نظر دانشمندان شیعه امامیه نیست و در برخی موارد خلاف مبانی اعتقادی شیعه است بنابراین شیخ مفید برای زدودن ابهام از این مسئله به شرح و توضیح انتقادی این کتاب پرداخت و موارد چالش برانگیز آن را اصلاح و تصحیح نمود.

شیخ مفید کتابش را در بیست و هشت فصل تنظیم کرده است که در برخی از آنها صرفا توضیح بیشتر درباره نظرات شیخ صدوق ارائه کرده و نظرات خود را نیز بر آن افزروده است ولی در برخی موارد به انتقاد و ابطال نظر استادش پرداخته و عقاید شیعه را از آنها مبرا دانسته است مثل سهو النبی که طرفداران آن بر این نظرند که پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام دچار سهو در امور مختلف شریعت می شوند و این مطلب خلاف مبانی اعتقادی شیعه می باشد.

شیخ در چهارده فصل کتابش به شدت از نظرات استادش انتقاد کرده و آنها را ابطال نموده است و بقیه فصل ها در واقع شرح و توضیح مطالب شیخ صدوق یا احادیث و آیات مورد استناد وی می باشد و اگر هم انتقاد یا اختلاف نظری با او داشته باشد درباره مسائل جزئی بوده و اختلاف نظر های علمی به شمار می رود.

مباحثی که شیخ مفید به انتقاد و ابطال نظرات شیخ صدوق پرداخته و نظرات صحیح و موافق با اصول تشیع را تبیین کرده است عبارتند از:

1ـ خلق افعال توسط انسان یعنی مسئله جبر و اختیار که نظر شیخ صدوق در آن به مخلوق تقدیری بودن افعال انسان توسط خدا معطوف است و شیخ مفید در رد و ابطال آن از استادش شیخ صدوق نیز انتقاد کرده است که چرا بر اساس احادیث ضعیف سخن گفته و احادیث صحیح و ادله عقلی را نادیده گرفته است.

2ـ معنای امر بین الامرین در مسئله جبر و تفویض؛

3ـ اعتقاد درباره اراده و مشیت الهی که نگرش عقلانی و نظری به این مسئله را ضروری دانسته و ملاک فهم آن و تشخیص صحت مسائل آن را اصول عقلی دانسته است؛

4ـ باب قضاء و قدر؛

5ـ معنای فطرت؛

6ـ معنای استطاعت که بر اساس آن انسان مکلف مورد مؤاخذه و حسابرسی قرار می گیرد.

7ـ حقیقت و اقسام ارواح و نفوس که شیخ مفید همچنین به استنادهای استادش بر روایات ضعیف و حتی عدم توانمندی وی در تقریر و تبیین این مبحث اعتراض کرده و خرده گرفته است.

8 ـ مسئله بداء که شیخ صدوق در صدد اثبات آن از طریق استدلال و البته جدل بوده است (بر خلاف خط مشی وی در سایر مباحث کتاب که حدیثی بود) و شیخ مفید با رد روش عقلانی بر اثبات مسئله بداء، بر روائی بودن اصل آن مسئله تأکید کرده است.

9ـ باب مرگ که شیخ صدوق عنوان آن را حقیقت مرگ آورده ولی به جای ذکر حقیقت آن به بیان عقوبت انسان ها پس از مرگ پرداخته است و شیخ مفید با یادآوری این نکته به بیان حقیقت مرگ پرداخته است.

10ـ باب قبر که همچنین به جای ذکر حقیقت قبر و اثبات آنچه در آنجا اتفاق می افتد، فقط اصل وجود آن را مورد تأیید قرار داده است و شیخ مفید به حقیقت آن توجه کرده و آن را توضیح داده است.

11ـ کیفیت نزول وحی بر پیامبر (ص) که همچنین تأکید شیخ مفید بر انتقاد از استفاده استادش از احادیث ضعیف و نادر بوده است در حالی که اختلاف نظرهای فراوانی میان دانشمندان شیعه درباره این مسئله وجود دارد و نمی توان به این سادگی و با استناد به برخی احادیث ضعیف از کنارش گذشت.

12ـ کیفیت نزول قرآن که در این موضوع اشکالات مهم و اساسی را به نظرات شیخ صدوق وارد کرده است.

13ـ مسئله عصمت که از مهم ترین مسائل امامت و نبوت به شمار می رود و لغزشگاه بسیاری از متکلمان اسلامی به ویژه اهل سنت بوده و هست.

14ـ معنای غلو که شیخ مفید در این بحث بر همه محدثانی که به هر بهانه ای دانشمندان بزرگ و جلیل القدر شیعه را غالی دانسته اند تاخته و خرده گرفته است و به بازسازی نظرات آنها و معنای غلو پرداخته است.

بقیه مطالب کتاب در واقع شرح عبارات شیخ صدوق یا کلمات روایات نقل شده توسط او بوده و اگر هم در برخی موارد نظرات او را نقد کرده است، در واقع اختلاف نظر علمی و مسئله ای در باب مسائل و مباحث کتاب می باشد نه اختلاف اساسی و مبنایی.

از عوامل مهمی که شیخ مفید را بر آن داشته تا این شرح را بر کتاب استادش بنویسد این است که:

اولا: خود نظرات شیخ صدوق در بیش از نصف کتاب، مطالبی نیست که همه دانشمندان شیعه در مورد آنها اتفاق نظر داشته باشند و فقط نظر خود او بوده است و شیخ مفید برای تصحیح این عقائد و پیش گیری از سوء استفاده مغرضان اهل بیت و تشیع که شاید روزی از آن مطالب برای تضعیف و رد تشیع و نسبت های ناروا به آن بهره بجویند، همت گمارد.

ثانیا: روایات به کار رفته در این کتاب که برای اثابت عقائد شیعه مورد استناد قرار گرفته است چندان مورد اعتماد و قابل استناد نبوده اند و در مقابل روایات صحیح و معتبری قرار داشتند که می توان نظر صریح شیعه و اهل بیت پیامبر علیهم السلام را از آنها استخراج کرده و به آنها استناد نمود. بنابر این به نظر شیخ مفید ردّ این احادیث ضروری به نظر رسیده است.

کتاب شیخ مفید همواره در طول تاریخ مورد توجه متکلمان شیعه و سنی بوده و هست و شرح و تلخیص های متعددی  بر آن نوشته شده است و همچنین بارها در کشورهای اسلامی مثل عراق و ایران به چاپ رسیده و در غالب نرم افزارهای علوم اسلامی موجود است.

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.