ابن شعبه حرانی

«حسن بن على بن حسين بن شعبه حرانى»، از محدثان شیعه در قرن چهارم هجری و نویسنده کتاب تحف العقول است و از محمد بن همام (متوفاى 336 ق) روايت نقل مى‌‌كند..

زندگی‌نامه

ابو محمد، حسن بن على بن حسين بن شعبه حرانى حلبى، اهل شهر «حرّان» بود که شهرى بر سر راه موصل، شام و روم است. حرّانی منسوب به خاندان شعبه است که در اصل اهل حلب بودند و محدّثان بزرگی در میان آنان ظهور کرده‌اند. تاریخ تولدش ذکر نشده، ولى طبق منابع تاریخى، قبل از سال 381 هـ .ق. زنده بوده است.

در منابع کهن رجالی شیعه درباره وی اطلاعی وجود ندارد. براساس نوشته حسین بن علی ‌بن صادق بحرانی در رساله‌ای که درباره اخلاق و سلوک تألیف کرده، ابن‌شعبه از قدمای اصحاب امامیه محسوب شده و شیخ مفید از تُحف‌العقولِ وی، مطالبی نقل کرده است. آقا بزرگ طهرانی از نوشته بحرانی استنباط کرده که حرّانی از مشایخ شیخ مفید و معاصر شیخ صدوق (متوفاى 381 ق) بوده، ولی بنابر منابع رجالی، مفید، شیخی بدین نام نداشته است.

استادان و شاگردان

از تحصیل و استادان ابن شعبه حرانى جز اطلاعات اندکى در دست نیست و فقط در تراجم به ابوعلى محمد بن همام بغدادى (متوفاى سال 336)، از محدثان و فقیهان بزرگ شیعى اشاره شده که حرانى نزد وى شاگردى کرد و از او اجازه روایت دریافت داشت.

از تدریس و جلسات درس وی نیر خبر قابل توجهی در دست نیست. به یقین، با آن تبحر و عمق علمی‌اش در حدیث و فقه ـ که بسیاری از عالمان بعدی بر آن صحه گذاشته‌اند ـ باید مجلس پر رونق و شاگردان ممتازی داشته باشد که تاریخ، شاگردان او غیر از شیخ مفید را از ما پنهان داشته است.

تأليفات‌

• تحف العقول: يكى از ارزشمندترين تأليفات وى كتاب «تحف العقول» است كه بسيار مورد توجه علماى شيعه قرار گرفته است. این کتاب گزیده حکمت و جُنگى از مواعظ و وعده و وعید و پندآموزىها و بهترین اندرزها و خطبه ها و زبده سخنان و جوهر ادب است.
• التمحيص: عالمان بسیاری، «التمحیص» را به حرانی نسبت داده‌اند. اما برخی، این کتاب را از آثار ابوعلى محمد بن همام دانسته اند، زيرا حرانی اين كتاب را از محمد بن همام روايت مى‌كند.

جایگاه حرانی نزد علما

حرّانى، به تصدیق بسیارى از فرهیختگان، عالمى فاضل و عامل بود و در فقه و حدیث مورد توجه عالمان قرار داشت، به ویژه در حدیث که «تحف العقول» او بیانگر تبحر او در علم حدیث و وثاقتش در نقل حدیث است، به طورى که علامه مجلسى روایات او را با این که سلسه سندش ذکر نشده، مقبول مى داند. علامه مجلسی درباره تحف می‌نویسد: «... نظم این کتاب دلالت بر رفعت شأن مؤلف دارد و بیشتر در مواعظ و اصول معلومه‌ای است که محتاج سند نیست».

همچنین با نگاهى به مقدمه تحف و روایات مذکور در آن و نیز مناجات و توصیه ها به دست مى آید که او در اخلاق و حقوق نیز دستى داشته و با طرحى نو، مجموعه روایات اخلاقى، حکَمى و حقوقى را ارائه نموده است.

شیخ مفید، ضمن تمجید از استاد، درباره کتاب تحف العقول می‌نویسد: «تحف العقول کتاب لم یسمح الدهر بمثله؛ تحف العقول کتابی است که دهر همانند آن را نشنیده است.»

میرزا عبدالله افندی اصفهانی در «ریاض العلما» درباره حرانی می‌نویسد: «عالم، فقیه و محدث».

سید محمدباقر خوانساری نیز در «روضات الجنات» می‌نویسد: «حسن بن علی بن حسین شعبه حرانی (یا حلبی) فاضلی است فقیه، متبحر، هوشیار، بلندپایه و آبرومند و کتابش مورد اعتماد اصحاب است».

شیخ عباس قمى نیز در دو کتاب «الکنى و الالقاب» و «الفوائد الرضویه» خود از حرانى یاد مى کند و مى نویسد: «ابومحمد حسن بن على بن شعبه حرانى فاضل محدث، عالم عامل، فقیه جلیل، صاحب کتاب «تحف العقول» و آن کتابى نفیس و پرفایده و مشهور پیش علماست.»

منابع

• "حرانی ابن شعبه"، دانشنامه جهان اسلام، ابوالفضل حافظیان، ج12.
• "حسن بن علی ابن شعبه حرّانی"، فرهیختگان تمدن شیعه.
• نرم افزار جامع الاحادیث [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.