المبسوط فی فقه الامامیه (کتاب)
 | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | فقه جعفری |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| م‍ص‍ح‍ح | م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ک‍ش‍ف‍ی |
|
| |
کتاب «المبسوط فی فقه الإمامیة» تألیف شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق)، شامل نهايى‌ترين نظريات فقهی مؤلف است.
مؤلف
شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، فقیه اصولی، محدث رجالی، مفسر و متکلم بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ قمری به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، ابن جنید اسکافی و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.
عظمت شیخ الطائفه در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد و فقه شیعه از حالت پویایی خود خارج شد.
شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" که از کتب اربعه جوامع حدیثی اولیه شیعه می باشد. برخی دیگر از آثار مهم او عبارتند از: کتاب الغیبة، التبیان فی تفسیر القرآن، الرجال، عدة الاصول، مصباح المجتهد، تمهید الاصول، النهایه، المبسوط.
معرفى كتاب
كتاب «المبسوط» يكى از بزرگترين و مهم‌ترين آثار فقهى قدماء شیعه است كه همواره در طول تاريخ فقه مورد توجه و استفادۀ فقها واقع شده و در كتب استدلالى مفصل از آن نقل قول شده و به آن استناد نموده‌اند. این كتاب كه شامل نهايى‌ترين نظريات فقهی شيخ طوسى است، مجموعه‌اى گران‌بها از نظريات فقهاى زمان وى و ابداعات او مى‌باشد.
در این كتاب سعى شده جمیع ابواب فقهى به طور مختصر بیان شوند و به ذكر مسائل فقهى اكتفا گردد و از این رو از ادعیه و آداب ذكرى به میان نیامده است. ویژگى دیگر این كتاب این است كه بسیارى از فروعى كه مخالفان ذكر كرده اند، در آن آورده شده است.
شيخ طوسى كه در سبک هاى مختلف فقهى کتبی را تأليف نموده بود، در ادامۀ راه فقهاى بزرگ قبل از خود، با تأليف كتاب «المبسوط»، فقه استدلالى را وارد مرحلۀ جديدى از رشد خود نمود. شايد تعبير كامل‌تر از سبک فقهى كتاب «المبسوط»، فقه استدلالى مقارنه‌اى باشد، زيرا مؤلف در سراسر كتاب به بررسى و طرح نظريات علماى عامه پرداخته و فقط سلسله سند آنان را ذكر نكرده است.
علت تأليف
از آنجايى كه بعضى از فرق اسلامى به علت ناآشنايى با فقه اماميّه، آن را به كمى تفريعات فقهى منتسب و آن را تحقير نموده و فقهاى شيعه را به علت نفى قياس و اجتهاد، اهل حاشيه و ناقض نظريات ساير مذاهب دانسته‌اند، شيخ طوسى تصميم به نوشتن كتاب «المبسوط» گرفته است.
او پس از كتاب «النهاية» كه الفاظ مسائل مطرح شده در آن بر اساس متن روايات و نصوص معتبر مى‌باشد، كتاب «الجمل و العقود» در عبادات را تأليف نموده كه به صورت مختصر و موجز مسائل فقهى را مطرح نموده است و در آن كتاب وعده داده است كه كتابى را كه فقط شامل فروعات فقهى است بنويسد تا در كنار كتاب «النهاية» تمام مباحث فقهى را در بربگيرد. اما از آنجا كه اين كار را براى خوانندگان دشوار دانسته، زيرا كه فروعات فقهى فقط وقتى در كنار اصول فقهى باشند قابل فهم هستند، از تصميمش صرف نظر نموده و تصميم به نوشتن كتاب «المبسوط» گرفته است.
امّا قبل از آن، كتاب «الخلاف» را بر اساس فقه مقارنه‌اى تأليف نموده و در آن به ذكر مفصل اسامى و ادلۀ فقهاى ساير مذاهب اسلامى پرداخته است. نگارش كتاب «الخلاف» در محتواى كتاب «المبسوط» تأثير گذاشته و اين كتاب مجموعه‌اى از فقه منصوص، فقه مقارنه‌اى و فقه استدلالى يا تفريعى را در خود جاى داده است.
محتوای کتاب
كتاب المبسوط در برگيرندۀ سى (يا هشتاد) كتاب فقهى اهل تشيع است كه خلاصۀ آن مباحث گردآورى شده، با اين تفاوت كه فقط مباحث فقهى را در برداشته و ادعيه و آداب آن ذكر نشده است. در مواردى كه مؤلف ادعيه و آداب عبادات را حذف نموده، به كتاب مصباح المتهجد خود ارجاع داده است. علاوه بر نظريات علماى شیعه، نظريات ساير مذاهب را نيز بدون ذكر اسامى آنان ذكر شده است و در نهايت آنچه اقتضاء مذهب شيعه بوده بيان شده است. مؤلف در بسيارى از موارد، به ذكر نظريات فقهاى عامه مى‌پردازد و آنها را بررسى و نقد مى‌كند.
فروعاتى را كه واضح بوده‌اند فقط به بيان فتواى آن پرداخته، اما فروعات مشكل و يا نامأنوس را با ذكر دليل بيان نموده است. در صورت ترجيح نظريه‌اى، با ذكر دليل، قول قوى را انتخاب نموده و در صورت نبودن مرجّح توقف نموده و حكم به تخيير كرده است. هدف مؤلف از بيان دلائل و فتاوا، آموزش اجتهاد و دور كردن خوانندگان از تقليد صرف مى‌باشد.
مؤلف در طرح فروعات فقهى به ذكر فروعات و در كنار آن اقوال و نظريات فقها با عبارت أصحابنا یا أكثر أصحابنا، پرداخته است، اما از ذكر روايات و مباحث استدلالى و نظائر آن كمتر مطلبى ديده مى‌شود. از طرف ديگر، مؤلف بيشتر به روايات پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله استدلال نموده و كمتر به روايات ائمۀ معصومين عليهم‌السلام استناد نموده است.
مباحث كتاب موجود در 8 مجلد به شرح زیر تنظيم شده است:
- جلد اول: كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، صوم، اعتكاف، حج، ضحايا و عقيقه.
- جلد دوم: كتاب‌هاى جهاد، جزايا و احكام آن، قسمت فىء و غنائم، بيوع سلم، رهن، مفلس، حجر، صلح، حواله، ضمان، شركت، وكالت.
- جلد سوم: كتاب‌هاى اقرار، عاريه، غصب، شفقه، قراض و مضاربه، مساقاة، اجارات، مزارعه، احياء موات، وقوف و صدقات، هبات، لقطة.
- جلد چهارم: كتاب‌هاى وصايا، فرائض و مواريث، وديعه، نكاح، صداق، قسم، خلع و مبارات.
- جلد پنجم: كتاب‌هاى طلاق، رجعت، ايلاء، ظهار، لعان، عدد، رضاع.
- جلد ششم: كتاب‌هاى نفقات، عتق، مكاتب، تدبير، امهات اولاد، نذور، صيد و ذبائح، اطعمه، سبق و رمايه.
- جلد هفتم: كتاب‌هاى جراح (قصاص)، ديات، قسامه، كفارۀ قتل، قتال اهل؟، مرتد.
- جلد هشتم: كتاب‌هاى حدود، قطاع الطريق، اشربه، اهل ردة، دفع عن النفس، وصول البهمة و الفحل، آداب قضاء، شهادات، دعاوى و بينات.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
