فضل اللَّه نعیمی استرآبادی
«فضلاللَّه نعیمی تبریزی استرآبادی» (۷۱۹-۷۷۳ ش)، صوفى و شاعر شیعه ایرانی، متخلّص به «نعیمى» است. او پایهگذار نهضت «حروفیه» در مشرق زمین در قرن هشتم هجری بوده است. درباره حروفیان و بنیانگذار این مکتب، گزارشهای مختلفی نسبت به تقیّد آنان به اعتقادات و مبانی اسلام یا عدم تقیّدشان وجود دارد.
| نام کامل | فضلاللَّه نعیمی تبریزی استرآبادی |
| زادروز | ۷۱۹ شمسی |
| زادگاه | تبریز |
| وفات | ۷۷۳ شمسی |
| مدفن | نخجوان |
|
| |
| شاگردان |
سید عمادالدین علی نسیمی شیروانی، ابوالحسن اصفهانى على الاعلى،... |
| آثار |
جاوداننامه، عرفنامه، نومنامه، محبتنامه، عرشنامه، انفس و آفاق، دیوان شعر،... |
زندگینامه
فضلالله نعیمی حسینی استرآبادی در سال ۷۱۹ شمسی (۷۴۰ ق) در تبریز متولد شد. نسب وی با ۲۲ واسطه به امیرالمومنین (علیهالسّلام) میرسد. پدرش را ابومحمد عبدالرحمان جلالالدین ذکر کرده اند که قاضى القضات استرآباد بود. صاحب «ریحانة الادب» اصل وى را مشهدى دانسته که در شروان مقیم بوده است.
این فیلسوف شاعر، در جوانى از طریق طاقیهدوزی (نوعى کلاه) امرار معاش می کرد. پس از مدتى به اصفهان رفت و از آنجا به زیارت خانه خدا مشرف شد. تا ۴۶ سالگی در شهرها و سرزمینهای مختلف شرق، به سیر و سیاحت مشغول بود سپس به تبریز رفت. گویند: این سیر و سفرها در طول زندگى نعیمى، تکرار شده است. او مدت زیادی از این دوران را در استرآباد گذرانده و قسمتی از آثار خود را نیز برای اینکه درخور فهم عامه باشد، به زبان محلی آن سامان نوشته است. بدین مناسبت در بعضی از تذکرهها، به اسم «استرآبادی» مشهور شده است.
فضلاللَّه نعیمی تبریزی استرآبادی -که در عهد تیمور گورکانى مىزیست- سالهای آخر عمر خود را در شیروان و باکو گذرانده و سرانجام به علت مبارزات ضد فئودالی و آشتیناپذیری با استیلاگران تیموری، دستگیر گشته و در قلعه قدیمی «آلنجا»، واقع در نزدیکی نخجوان زندانی شد. بعدها به فرمان میرانشاه پسر تیمور و به فتواى علماى عصر، در سال ۷۷۳ ش، (۷۹۶ ق) اعدام میشود و جسدش را به دم اسب بسته در کوچه و بازارها میکشانند. مدفن او در نخجوان است.
آراء و افکار
فضلاللّه نعیمى استرآبادی جامع معقول و منقول بود و در علوم غریبه و رموز تصوف و حکمت، مرتبهاى عالى داشت. او مؤسس طریقهى حروفیه بود و در علم اسماء، حروف، جفر و اعداد ماهر بود و از این مهارت در جهت نشر و ترویج عقاید خود استفاده کرد. سید عمادالدین علی نسیمی شیروانی و شیخ ابوالحسن اصفهانى معروف به على الاعلى، از شاگردان نعیمی و از مبلّغین و مجاهدین نهضت وی میباشند.
با هجوم وحشیانه و بی امان مغولان، مردم ایران به سراغ رهبران معنوی چون سید فضل الله استرآبادی جمع رفتند که عارف و شاعر و انقلابی شیعه در عصر خود بود و او نیز نهضتی را بر پا کرد که قرن ها ادامه یافت و «حروفیه» خوانده شد. حروفیه، پیروان فضلاللّه نعیمی و جنبشی سیاسی ـ اجتماعی با عناصری از تصوف، باطنیگری، آموزشهای اسماعیلیان و غالیان در اواخر سده هشتم است.
اندیشه های سیاسی نعیمی در قالب اشعار، حروف و اعدادی رمزی بیان می گردید که برای مهاجمان قابل درک نبود و در عین حال چتری فکری ایجاد می کرد که مشتاقان را به خود جذب می نمود. در مبانی تفکر سیاسی وی بر اساس انسان مداری به نمایندگی از اقشار پیشهور و هنرمند و اندیشهورز آن عصر است که در میدان سیاسی به مقابله با ویرانگری های تیمور به میدان می آید و حاکمیت را دچار بحران جدی می سازد. پس از قتل فضلاللّه به فرمان تیمور، بنابه وصیت فضلاللّه، هوادارانش در اطراف و اكناف پراكنده شدند و پنهانى به نشر افكار حروفیگرى پرداختند و مکتب فکری جدید او پس از خودش هم در عرصه سیاسی توسط طرفدارانش مانند على الاعلى تا آناتولی ترکیه و بالکان و شام حادثه آفرینی می کند و قرن ها در قالب یک مکتب سیاسی طرفدارانی پیدا می کند.
درباره حروفیان و بنیانگذار مکتب آنان، گزارشهای ضدّ و نقیضی به چشم میخورد که تمیز درست را از نادرست دشوار میکند. مثلاً در پارهای منابع، از تقید سخت آنان به اعتقادات و مبانی اسلام سخن رفته و در پارهای دیگر، به انکار اعتقادات دینی و عدم تقید آنان اشاره شده است. تأثیرات تشیع در حروفیه را در نقل احادیث شیعه، قبول برخى معتقدات شیعه، و ستایشِ امامان شیعى میتوان یافت. با این همه، مخالفتهایى با اسلام و پارهاى از معتقدات خاص شیعه را نیز به آنان نسبت دادهاند؛ از جمله اینکه آنان، فضلاللّه نعیمی را «مهدی موعود» میدانستند.
آثار و تألیفات
از جمله آثار نعیمی -که حاوی اندیشهها و نظریات «حروفی» وی میباشد- عبارتند از:
- «جاودان کبیر» و «جاودان صغیر»، که در تفسیر قرآن مى باشد و بعضى از تذکرهها آن را تحت عنوان کلى «جاودان نامه» آوردهاند. صاحب «دانشمندان آذربایجان» آورده که سید فضلاللَّه مدتى که در شروان زندانى بوده، «جاوداننامه» را تألیف کرده است. همچنین ادامه داده که شاگرد او على الاعلى این کتاب را به نظم درآورده است و در ضمن قصیده اى نیز مشتمل بر وقایع آینده به او نسبت مىدهد.
- «انفس و آفاق» به فارسى؛
- «عرفنامه»؛
- «نومنامه» به لهجه استرآبادى؛
- «محبتنامه»؛
- «عرشنامه» در قالب مثنوى در ۱۱۲۰ بیت؛
- دیوان شعر؛ مجموعه اشعار وی، به همراه اشعار سید عمادلدین علی نسیمی شیروانی، به همت رستم علیاف، منتشر گردیده است. این اشعار، در قالبهای مثنوی، رباعیات و ترجیع بند سروده شده است. نعیمی در شعری انسانهای راهگم کرده را چنین سرزنش میکند:
مسجد و میکده و کعبه و بتخانه یکیست * ای غلط کرده ره کوچه ما خانه یکی است
چشم احول ز خطا گرچه دو بیند یک را * روشن است این که دل و دلبر و جانانه یکیست
منابع
- "حروفیه"، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، شماره ۶۰۴۶.
- "اندیشه سیاسی فضلالله نعیمی استرآبادی"، علیاکبر افراسیابپور و فلور ولیپور، سیاستپژوهی اسلامی ایرانی، شماره ۴، ۱۴۰۱.
- "دیوان فارسی فضلالله نعیمی تبریزی و عمادالدین نسیمی شروانی"، رستم علیاُف، تهران، انتشارات دنیا، ۱۳۵۴ش.
- اثرآفرینان، انجمن مفاخر فرهنگی، ج۶، ص۵۹.
