شیخ آقا بزرگ تهرانی
شیخ آقا بزرگ تهرانی فقیه و کتاب‌شناس شیعی امامی، معروف به صاحب الذریعه که نام اصلی او محمدمحسن بود و بعدها منزوی لقب گرفت، از دانشمندان کتاب‌شناس قرن چهاردهم هجری است و با تألیف دائرةالمعارف بزرگ الذریعه و کتاب طبقات اعلام الشیعه گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی در حوزه‌های مختلف علوم برداشت.
محتویات
ولادت
شیخ آقا بزرگ تهرانی در شب پنجشنبه یازدهم ربیع الاول ۱۲۹۳ در یکی از خانه‌های نزدیک محله پامنار تهران دیده به جهان گشود.[۱] و پدر و مادرش به یمن نزدیکی ولادتش به ولادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و هم برای احیای نام جدش حاج محسن او را محمد محسن نامیدند. شهرت او به آقا بزرگ نیز از همین باب است، چه در تهران آن روز هر کودکی به نام جدش نام گذاری می‌شد او را آقا بزرگ می‌خواندند. پدرش حاج علی بن مولی محمد رضا بن حاج محسن از تجار متدین و فاضل تهران بوده است و کتابی با عنوان "تاریخ الدخانیه" در تاریخچه دخانیات و فتوای تحریم تنباکو به زبان فارسی نگاشته که درکتابخانه شیخ آقا بزرگ در نجف موجود است.[۲]
تحصیلات
آقا بزرگ از نخستین آموزگار خویش چنین یاد كرده است: «قبل از رفتن به مكتب خانه، در توی خانه، پیش عمال عمو، «زهرا سلطان خانم» از اول حروف ابجد و بعضی سورههای كوتاه قرآن را خوانده بودم...»[۳] پس از آن كه به 7 سالگی رسید (1300 ق) در محلهاش پامنار به مكتب‌خانه آقا سید ضیاء رفت و پیش او قرآن و نصاب الصبیان را در لغت عربی و فارسی و... خواند.[۴]
آقا بزرگ ابتدا علاقه چندانی به درس و مشق نداشت و بیشتر دوست داشت به پیشه اجدادی خویش تجارت و بازرگانی بپردازد. او خود در این باره مینویسد: «تا شش سال از عمر گذشت در خانه بازی میكردم. به یاد دارم كه دكانی درست كرده اجناس بقالی و عطاری و ترازو با سایر لوازم دكان تهیه میكردم... شوق زیادی به درس خواندن نداشتم. میخواستم كاسب شوم ولی مرحوم پدرم كسب را نمیخواست چون خودش درس عربی نخوانده بود میخواست من طلبه علم شوم. مرا چندی برای امتحان به دكان بزازی برادرم مرحوم آقای محمدابراهیم در سر سه راه بازار پامنار فرستاد. با محبت‌های برادرانه بلكه پدرانه او از زحمت رفتن به دكان عاجز شدم و پس از مدتی استعفا دادم و به شوق درس افتادم».[۵]
«پس از آن كه پدر شوق و ذوق فرزندش را در تحصیل علم و كمال افزونتر از پیش دید و استعداد او را در این راه شكوفا یافت به این فكر افتاد كه برای تشویق و ترغیب او مجلسی را ترتیب دهد و پسرش را ملبس به لباس دانش و دین سازد. «و چون 10 ساله شد (1303 ق) پدرش مجلسی ترتیب داد، با حضور جمعی از روحانیون آن روزگار تهران، و در این محفل معنوی، وی لباس روحانیت پوشید و عمامه بر سر گذارد. حاضران به او تبریك گفتند و خواستند تا خواندن «جامع المقدمات» را بیاغازد. پس از پوشیدن لباس روحانی وی را با افزودن كلمه شیخ (كلمهای كه برای روحانیون، هم عنوان است و هم احترام) بر سرِ نامش، در شیخ آقا بزرگ خواندند».[۶] شیخ آقا بزرگ در زندگینامه خود مینویسد: «مرحوم آقا سید جمال افجهای عمامه بر سر من گذاشت».[۷]
شیخ آقا بزرگ تهرانی از سال 1303 ق كه معمم شد، تا سال 1315 ق در تهران سكونت داشت. نخست مراحل مقدماتی را در مدرسه دانگی آغاز كرد و در مدرسه پامنار و سپس در مدرسه فخریه (مروی) آن را پی گرفت. او در عرض این دوازده سال توانست علوم و فنون مختلفی چون ادبیات، منطق، تجوید قرآن، فقه، اصول، خط نسخ و نستعلیق را یاد گیرد. او در این مدت به جز تحصیل و تكمیل معلومات، كارها و اقدام‌های جالبی هم داشته است كه از آن میان استنساخ چندین نسخه از كتابهای معتبر و حایز اهمیت است.
شیخ آقا بزرگ تهرانی تا سال 1315 ق در تهران بود و در آن مدت تنها برای چند سفر زیارتی و تفریحی از تهران خارج شد. یكی از آن سفرها، سفر به مشهد مقدس بود كه او و پدرش در حالی كه در رفت و برگشت همراه و هم قافله با شیخ فضل الله نوری بودند در سال 1311 ق انجام دادند و دیگری سفر به ایلكا (از روستاهای نور در مازندران) بود كه به دعوت شیخ جواد ایلكانی و به صلاحدید پدر صورت گرفت و سومی سفر به كشور عراق، برای زیارت عتبات بود كه همراه برادرش كربلایی محمدابراهیم و در سال 1313 ق آغاز شد.
شیخ آقا بزرگ به هیچ وجه نمیخواست از این سفر برگردد و مصمم بود كه برای تحصیل علم در حوزه علمیه نجف اشرف، در آن شهر بماند اما اصرار بیش از حد برادر و همراهان او را وادار به بازگشت ساخت؛ تا این كه در سال 1315 ق برای همیشه ایران را ترك كرده و راه نجف را در پیش گرفت.[۸]
اساتید
شیخ آقا بزرگ، استادان زیادی داشته است. اساتید او در دوره مقدمات و سطوح و شیخ پیش از هجرت به نجف، یعنی در تهران به عبارتند از: شیخ محمدحسین خراسانی (متوفی 1347 ق)، شیخ محمدباقر تهرانی معروف به معزالدوله، شیخ زین العابدین محلاتی (شیخ در مدرسه صدر صدرنشین نویسی را از دو طرف فراگرفت)، میرزا ابراهیم زنجانی (م 1351 ق)، شیخ محمدرضا قاری، میرزا محمود قمی، حاج شیخ ملا محمدعلی نوری ایلكانی، شیخ علی نوری ایلكانی (باید همان نوری حكمی و غیر از آن نوری ایلكانی باشد كه پیش از این نام برده شد)، سید عبدالكریم مدرسی لاهیجی، میرزا محمدتقی گرگانی (م 1336 ق)، سید محمدتقی تنكابنی (م 1327 ق)، شیخ محمدتقی نهاوندی، سید حسن استرآبادی، شیخ عباس نهاوندی، شیخ عبدالله اصفهانی، سید محمدتقی قزوینی، حاج میرزا سید حسن تهرانی، آقا شیخ مهدی مازندرانی، آقا شیخ محمد شاه عبدالعظیمی، آقا شیخ عبدالحسین شیرازی آقا میرزا كوچك ساوجی، حاج محمدعلی عراقی، آقا میرزا شهاب‌الدین شیرازی، آقا شیخ عبدالخالق یزدی.
اما اساتید بزرگ شیخ در سطوح عالی حوزه علمیه نجف اشرف عبارتند از:
- محدث نوری (1254ـ1320 ق)
- شریعت اصفهانی، معروف به شیخ الشریعه (1266ـ1339 ق)
- آیت الله سید محمدكاظم یزدی
- آیت الله شیخ محمد طه نجف (1241ـ1323 ق)
- سید مرتضی كشمیری (1268ـ1323 ق)
- حاج میرزا حسین خلیلی (1230ـ1326 ق)
- آخوند خراسانی (1255ـ1329 ق)
- آیت الله محمدتقی شیرازی (متوفی 1338 ق)
- سید احمد تهرانی كربلایی (متوفی 1332 ق)
- شیخ محمدعلی چهاردهی رشتی (1252ـ1331 ق)[۹]
- شیخ احمد شیرازی، معروف به «شانه‌ساز»
- شیخ حسن تویسركانی
- سید آقا قزوینی
- شیخ عبدالله اصفهانی[۱۰]
- آیت الله حاج آقا رضا همدانی.[۱۱]
اجازه های روایتی شیخ اقا بزرگ
علامه تهرانی اهمیت بسیاری به روایت و نقل حدیث میداد و در كسب اجازه برای نقل احادیث میكوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفتهاند تا آن جا كه او پس از محدث نوری، سرشناسترین شیخ روایت یاد میشود. كسانیكه شیخ آقا بزرگ از آنان گواهی نقل روایت داشته است عبارتند از:
از علمای شیعه
- محدث نوری: وی نخستین كسی است كه برای شیخ آقا بزرگ در حالی كه او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داده است. آیت الله سید حسن صدر كاظمی (م 1354 ق)
- شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (1284ـ1333 ق)
- شیخ علی خاقانی (م 1334 ق)
- سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (1258ـ1334 ق)
- شیخ موسی بن جعفر كرمانشاهی
- سید ابوتراب خوانساری (1271ـ1346 ق)
- شیخ علی كاشف الغطاء (م 1350 ق)[۱۲]
- ملا علی نهاوندی
- شیخ محمد طه نجف
- سید مرتضی كشمیری
- حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی
- آخوند محمدكاظم خراسانی
- سید احمد تهرانی كربلایی
- میرزا محمدعلی مدرسی رشتی
- شیخ الشریعه اصفهانی
- سید ناصر حسین لكهنوی (فرزند علامه مجاهد میر حامد حسین هندی)
- آخوند محمدتقی نهاوندی
- علامه سید عبدالحسین شرف الدین عاملی
- آقا سید علی شوشتری
- حاج شیخ عباس قمی
- سید محمدعلی هبه الدین شهرستانی
- آقا میرزا هادی خراسانی حائری
روایت از این پنج بزرگوار همچون روایت از شیخ محمدصالح طعان بحرانی به صورت مْدبجه میباشد[۱۳] یعنی اجازهای كه دونفر به یكدیگر اعطا كرده باشند.
از علمای عامه
- شیخ محمدعلی ازهری مكی، از علمای مالكی مذهب و رئیس مدرسان مسجدالحرام
- شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام
- شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر مدینه
- شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف
- شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان دانشگاه الازهر و امام جماعت در مسجد «رأس الحسین علیه السلام» واقع در قاهره مصر.[۱۴]
طبقه پس از شیخ
كسانی كه از شیخ آقا بزرگ تهرانی اجازه روایتی گرفتهاند «طبقه پس از شیخ» خوانده میشوند و در میان آنان، نام بسیاری از فقها و مراجع تقلید، محدثان و مورخان نامدار معاصر، روایتگران و مصلحان بیدار به چشم میخورد و شمارش اسم آنان افزون بر آن است كه در این مجال بگنجد. تا آن جا كه گفته میشود: «او استاد مطلق محدثان شیعه بود و بیش از دو هزار اجازه در روایت حدیث از او صادر شد...».[۱۵]
حال به عنوان نمونه تنها برخی از آن بزرگان را نام میبریم:
- آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی
- علامه شیخ عبدالحسین امینی تبریزی «مسندالامین» نامیده میشود.
- سید عبدالحسین شرف‌الدین عاملی
- آیت الله سید عبدالهادی شیرازی
- علامه سید هبه‌الدین شهرستانی
- شیخ محمدمهدی شرف‌الدین شوشتری
- شیخ نجم‌الدین عسكری
- سید مصطفی صفایی خوانساری
- شیخ محمدحسن مظفر
- سید محمدعلی روضاتی اصفهانی
- آیت الله سید محمدهادی میلانی
- میرزا حیدرقلی سردار كابلی
- آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی
- میرزا محمدعلی اردوباری
- میرزا محمدعلی مدرس خیابانی
- شیخ جعفر محبوبه نجفی
- سید محمد مفتی الشیعه اردبیلی
- شیخ حسین مقدس مشهدی
- سید محمدصادق بحرالعلوم
- سید احمد حسینی اشكوری
- سید رضا هندی
- شیخ جمال‌الدین نائینی
- سید جلال‌الدین محدث ارموی
- سید عبدالرزاق مقرم
- شیخ ذبیح الله محلاتی عسكری
- شیخ محمد شریف رازی
- شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی
- عبدالرحیم محمدعلی نجفی
- محمدرضا حكیمی
- شیخ محمد سماوی تنكابنی
- علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی
- شیخ غلامرضا عرفانیان یزدی
- علامه سید محمدحسین طباطبایی
- آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی
- سید هادی خسروشاهی تبریزی
- سید مرتضی نجومی حسینی
- سید هاشم رسولی محلاتی
- آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی
- شیخ كاظم مدیر شانه‌چی
- حسین عمادزاده اصفهانی
- سید مصلح الدین مهدوی
- شیخ احمد سبط الشیخ
- علامه شیخ محمدتقی شوشتری
- سید موسی شبیری زنجانی
- شیخ عبدالجبار اعظمی
- محمد واعظ‌زاده خراسانی
- آیت الله علامه فانی اصفهانی
- سید محمد مشكاه بیرجندی
- سید محمدعلی موحد ابطحی
- شیخ احمد انصاری قمی[۱۶]
آثار شیخ آقا بزرگ
آثار قلمی و كتابهای شیخ آقا بزرگ را تا هشتاد جلد میتوان شمرد. اما در میان آن همه آثار دو اثر از همه پربارتر و جامعترند:
- الذریعه الی تصانیف الشیعه، در 29 جلد: بیانگر آثار قلمی، هنری شیعه در طول تاریخ.
- طبقات اعلام الشیعه، در حدود 20 جلد، دائره المعارف بزرگی است كه زندگینامه و جایگاه دانشمندان شیعه را در هزار و صد سال گذشته بدست میدهد.
اما آثار محقق تهرانی منحصر به این دو دوره دائره المعارف نبوده بلكه دهها كتاب دیگر هم از خود به یادگار گذاشته است كه شمار آن ها به پنجاه جلد دیگر بالغ میشود. با تأسف هنوز انبوهی از آن ها چاپ نشده است.
شاگردان شیخ آقا بزرگ
استاد علامه عبدالعزیز طباطبایی یزدی قدس سره، استاد سید احمد حسینی اشكوری، استاد سید مرتضی نجومی، سید محمدحسن طالقانی، سید محمدصادق بحرالعلوم، مولانا رضا حسین خان رشیدی ترابی، مولانا سید صفدر حسین نقوی، مولانا شیخ محمدحسین پاكستانی، مولانا سید محمدمحسن نقوی، شهید محراب سید محمدعلی قاضی طباطبایی و...
ویژگی های اخلاقی و رفتاری شیخ آقا بزرگ
- از سید محسن امین عاملی، نویسنده «اعیان الشیعه» نقل میكنند كه گفت: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه كه به شهرها سفر میكردم، در كربلا به كتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم كه یك هفته كتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این كه در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقا بزرگ بود كه اسمش را شنیده بودم. هنگامی كه او را زیارت كردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم كه او تنها یك فهرست‌نگار نیست بلكه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود كه خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب كه برخاستم دیدم شیخ آقا بزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت برداری است. از او پرسیدم نمیخوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و میفرمود ما برای استراحت این جا نیامدهایم و من با وجود این كه پركار بودم به ایشان غبطه میخوردم».[۱۷]
- محقق تهرانی تا سن هشتاد سالگی که توانش را داشت هر شب چهارشنبه از نجف تا «مسجد سهله» را پیاده میپیمود.
- شیخ اقا بزرگ نستوه و پرتلاش كار میكرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفا به عهد حساس بود. تكریم میهمان و احترام به سادات از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود، چنان كه از انتخابات شهرت «منزوی» نشان داد. نسبت به اهل بیت علیهم السلام ارادات ویژهای داشت. در ضمن آن تقریط كه بر كتاب گران سنگ الغدیر نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این كتاب گرانبها و ستایش آن الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است كه آن را توصیف كنند و ثنا گویند. من تنها كاری كه میتوانم كرد این است كه دعا كنم تا خداوند عمر مؤلف كتاب را طولانی كند. به او فرجام نیك بخشد. این است كه با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت میكنم كه بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...».[۱۸]
- استاد بزرگوار علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی قدس سره مینویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شیخ آقا بزرگ تهرانی است».[۱۹]
پانویس
- ↑ زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ، كتاب ماه كلیات،ش 69و70، 1382، ص40-47، ص41
- ↑ منزوی علی نقی، الذریعه و آقا بزرگ تهرانی، همان، ص116-123، ص116
- ↑ تاریخ فرهنگ معاصر، (فصلنامه) سال 4، شماره 1 و 2، ص 303، (بهار و تابستان 1374 ش)، مقاله «زندگانی من» به قلم خود شیخ آقا بزرگ تهرانی.
- ↑ همان مدرك پیشین.
- ↑ همان، ص 303 و 304.
- ↑ شیخ آقا بزرگ، استاد محمدرضا حكیمی، ص 4، چاپ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- ↑ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 305.
- ↑ همان، ص 305 ـ 308 و 310.
- ↑ شیخ آقا بزرگ، زندگانی این بزرگواران را در آثار خود نوشته است. بنگرید به: نقباء، ج 5، نسخه خطی؛ مصفی المقال، ص 193؛ نقباء، ج 5، نسخه خطی؛ نقباء، ج 3، ص 962ـ965؛ الذریعه، ج 1، ص 83؛ مصفی المقال، ص 207؛ نقباء، ج 6، نسخه خطی؛ نیز هدیه الرازی، ص 157؛ نقباء 7، ج 2، ص 574ـ576؛ همان، ج 5، نسخه خطی؛ نیز هدیه الرازی، ص 145؛ نقباء، ج 1، ص 262؛ همان، ج 4، ص 87؛ همان، ج 4، ص 1548؛ همان، ج 2، ص 740؛ ناگفته نماند كه نوشتههای شیخ درباره زندگانی اساتیدش به فارسی ترجمه شده و در كتاب «شیخ آقا بزرگ تهرانی، اقیانوس پژوهش» آمده است.
- ↑ تاریخ و فرهنگ معاصر، سال 4، ش 1 و 2، ص 312ـ313.
- ↑ همان، ص 313؛ نیز نقباء، ج 2، ص 777.
- ↑ الذریعه، ج 20، مقدمه.
- ↑ والمسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 323؛ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 314.
- ↑ الهادی، سال 4، ش 4، ص 76، سال 1396 ق، شیخ الباحثین، ص 22.
- ↑ الشیخ آقا بزرگ التهرانی فقید العلم والادب، احمد عبدالله هیتی، ص 9، بغداد، 1390 ق.
- ↑ المسلسلات، ج 2، ص 582؛ الهادی، سال 4، ش 4، ص 76؛ تاریخ فرهنگ معاصر، سال اول، ش اول، ص 37؛ نور علم، دوره چهارم، ش 2 (38) ص 38؛ مجله مشكوه، شماره 32، پاییز 1370، ص 78، كیهان فرهنگی، س 2، ش 2، ص 9؛ س 3، ش 7، ص 43؛ ش 11، ص 25ـ26، و ش 12، ص 6ـ10.
- ↑ مجله نور علم، ش 38، ص 54.
- ↑ میر حامد حسین، استاد حكیمی، ص 145.
- ↑ الذریعه فی التراث الاسلامی، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، ص 236.
منابع
- تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 2، زندگی نامه "شیخ آقا بزرگ تهرانی" جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم.
- دانشنامه بزرگ اسلامی، مدخل "آقا بزرگ تهرانی" از کاظم بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازیابی: 26 فروردین ماه 1393.
- پایان نامه "راهنمای استفاده از الذریعه در تحقیقات حدیثی"، سعید زمانی، دانشکده علوم حدیث، استاد راهنما:محمدکاظم رحمان ستایش، تاریخ دفاع:19 تیر 1386
