ساختار هندسی قرآن

منظور از «ساختار هندسی قرآن» شیوه تنظیم و نحوه چیدمان سور و آیات قرآن از نظر شکلی و موضوعی است.

ساختار قرآن

از نظر شکلی

1. از سوره‌های بزرگ آغاز می شود و به سوره‌های کوچک پایان می‌یابد.
2. از نظر تاریخی از سوره‌های مدنی آغاز و به سوره‌های مکی ختم می‌شود.
3. سوره‌های با حروف مقطعه در اوائل قرآن و سوره‌های سوگند دار تماماً در پایان آن قرار دارند.

از نظر موضوعی

1. اوائل قرآن عموماً در خصوص احکام است و اواسط آن دربارهٔ مسائل اخلاقی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل اعتقادی و جهانبینی الهی اختصاص دارد.
2. نظر دیگری دربارهٔ ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن در ابتدا برای مردمانی بی سواد و ضعیف‌العقول از آیاتی آغاز شد که ساختار فکری و سپس اخلاقی آنان را شکل دهد و در نهایت در نظام حکومتی اسلام ساختار اجتماعی آنان شکل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف آغاز. اما پس از شکل گیری حکومت اسلامی و در دوره‌های بعدی تا امروز، چون ساختار فکری و اخلاقی بشر رشد نموده و نظام مند شد، لذا می‌توانند برای خودسازی کار را از آغاز قرآن شروع کنند و با انجام عبادات و احکام به سازندگی بپردازند. بنابراین قرآن از انتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانند آشنایی کودکان با قرآن است و شروع آن از ابتدا متعلق به دوران عقل گرایی و اجتماعی بودن انسان است.

جزئی

نظریات

۱- نظریه «ساختار هندسی سوره‌های قرآن» از مباحثی است که در سال‌های اخیر مورد توجه خاص قرآن پژوهان و علاقه‌مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفت‌های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سوره‌ها نیز هر یک، یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته‌اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره‌ها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.

۲- قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کرده‌اند و معتقدند هر سوره‌ای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.

۳- در یک سوره مخصوصاً سوره‌های بزرگ با اینکه موضوعات مختلفی مطرح شده است، اما میان آن موضوعات یک هماهنگی و وحدتی وجود دارد که حاکم بر نظم کلی سوره می‌باشد.

۴- از متأخرین نیز علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می‌رساند.

اقسام سوره‌های قرآن

سوره های قرآن از نظر کمی به چهار دسته تقسیم می شوند:

۱- السبع الطوال: عبارت از هفت سوره بزرگ قرآن که تمامی آنها مدنی و پس از سوره حمد بترتیب در اول قرآن آمده است.

• بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه.

۲- مئین: سوره هایی که از یکصد آیه تشکیل شده است و ۱۴ سوره اند.

• از سوره یونس تا سوره مؤمنون (از سوره ۱۰ تا ۲۳ قرآن)

۳- مثانی: سوره هایی که میان اعراب متداول بوده و در نمازها قرائت می شوند.

• تعداد آنها ۲۶ سوره اند از سوره نور تا سوره حجرات (از ۲۴ تا ۴۹)

۴- مفصلات: سایر سوره های قرآن از سوره ق تا سوره ناس (جمعاً ۶۵ سوره) (از سوره ۵۰ تا ۱۱۴).

این دسته از سوره ها نیز خود بر سه گونه اند:

• طوال: از سوره ق تا سوره بروج (۳۶ سوره)
• اوساط: متوسط از سوره طارق تا سوره بینه (۱۳ سوره)
• قصار: از سوره زلزله تا سوره ناس (۱۶ سوره).

نظریات

الف- نظر مولف کتاب قرآن کامپیوتری:

1. از مجموع حروف الفبا تنها سه حرف خ٫ غ٫ و درپایان آیات قرار نگرفته‌اند
2. دو حرف ض و ح تنها یکبار در انتهای آیات آمده است. اذا جاء نصرالله والفتح (آیه ۱ نصر) و اذا مسه الشر خذوا دعاء عریض (۵۱ فصلت)
3. بیشترین حروف در پایان آیات ن ٫م والف می‌باشد.
4. مشترکات حداکثر پایان آیات ۷۲ حرف می‌باشد (هود ۱۱۰ و فصلت ۴۵)

ب- به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیه‌ها، اعم از اینکه طی یک فقره وحی یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز جزو وحی است و به امر الله و رهنمایی جبرئیل انجام گرفته‌است. در مواردی هم که پیامبر آیه یا آیاتی را جابجا می‌کرد و می‌گفت این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید نیز به رهنمود وحی بوده‌ است.

اقسام آیات قرآن

قرآن کریم مشتمل بر ۶۲۳۶ آیه است آیات قرآن دارای تقسیمات زیر است:

الف: کمیت:بلندترین آیه قرآن آیه ۲۸۲ بقره که شامل بیست حکم است و کوتاهترین آیه ، آیه ۶۴ سوره الرحمن یعنی مدهامتان می باشد و به قولی طه و یا الرحمن

ب: از نظر تاریخی: اولین آیاتی که بر رسول اکرم نازل شد آیات ۱ تا ۵ سوره علق و آخرین آیات نازله آیه ۲۸۱ سوره بقره و یا سوره نصر و یا آیه سوم سوره مائده می باشد . ۱-واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون ۲۸۱ بقره ۲-الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا ۳ مائده ۳- سوره نصر اذا جاء نصرالله والفتح

ج: از نظر موضوعی آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است:

۱ - محکم و متشابه ۲ - خاص و عام ۳ - مطلق و مقید ۴ - ظاهر و باطن۵ - صریح و مجمل ۶ - ناسخ و منسوخ ووو