آیه 68 سوره یوسف

وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مَا كَانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا حَاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضَاهَا ۚ وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ

[12–68] (مشاهده آیه در سوره)

<<67	آیه 68 سوره یوسف	69>>
سوره : سوره یوسف (12) جزء : 13 نزول : مکه

ترجمه های فارسی

چون آنها به ملک مصر به طریقی که پدر دستور داده بود وارد شدند البته این کار هیچ سودی برایشان در برابر (قضا و قدر) خدا نداشت جز آنکه در دل یعقوب غرضی بود که (از چشم بد گزندی نبینند) ادا نمود، و او بسیار دانشمند بود، زیرا ما او را (به وحی خود) علم آموختیم و لیکن اکثر مردم نمی‌دانند.

هنگامی که فرزندان یعقوب از آنجایی که پدرشان دستور داده بود، وارد شدند، تدبیر یعقوب نمی توانست هیچ حادثه ای را که از سوی خدا رقم خورده بود، از آنان برطرف کند جز خواسته ای که در دل یعقوب بود [که فرزندانش به سلامت و دور از چشم زخم وارد شوند] که خدا آن را به انجام رساند، یعقوب به سبب آنکه تعلیمش داده بودیم از دانشی [ویژه] برخوردار بود ولی بیشتر مردم [که فقط چشمی ظاهربین دارند، این حقایق را] نمی دانند.

و چون همان گونه كه پدرانشان به آنان فرمان داده بود وارد شدند، [اين كار] چيزى را در برابر خدا از آنان برطرف نمى‌كرد جز اينكه يعقوب نيازى را كه در دلش بود، برآورد و بى‌گمان، او از [بركت‌] آنچه بدو آموخته بوديم داراى دانشى [فراوان‌] بود، ولى بيشتر مردم نمى‌دانند.

چون از جايى كه پدر فرمان داده بود داخل شدند، اين كار در برابر اراده خدا سودشان نبخشيد. تنها نيازى در ضمير يعقوب بود كه آن را آشكار ساخت، زيرا او را علمى بود كه خود به او آموخته بوديم ولى بيشتر مردم نمى‌دانند.

و هنگامی که از همان طریق که پدر به آنها دستور داده بود وارد شدند، این کار هیچ حادثه حتمی الهی را نمی‌توانست از آنها دور سازد، جز حاجتی در دل یعقوب (که از این طریق) انجام شد (و خاطرش آرام گرفت)؛ و او به خاطر تعلیمی که ما به او دادیم، علم فراوانی داشت؛ ولی بیشتر مردم نمی‌دانند!

ترجمه های انگلیسی(English translations)

When they entered whence their father had bidden them, it did not avail them anything against Allah, but only fulfilled a wish in Jacob’s heart. Indeed, he had the knowledge of what We had taught him, but most people do not know.

And when they had entered as their father had bidden them, it did not avail them aught against Allah, but (it was only) a desire in the soul of Yaqoub which he satisfied; and surely he was possessed of knowledge because We had given him knowledge, but most people do not know.

And when they entered in the manner which their father had enjoined, it would have naught availed them as against Allah; it was but a need of Jacob's soul which he thus satisfied; and lo! he was a lord of knowledge because We had taught him; but most of mankind know not.

And when they entered in the manner their father had enjoined, it did not profit them in the least against (the plan of) Allah: It was but a necessity of Jacob's soul, which he discharged. For he was, by our instruction, full of knowledge (and experience): but most men know not.

معانی کلمات آیه

«مِن شَیْءٍ»: چیزی را. حرف (مِنْ) زائد است و واژه (شَیْءٍ) در اصل منصوب و مفعول است. «إِلاّ»: لیکن. امّا. «حاجَةً»: نیازی. مستثنی منقطع است. این نیاز، دیدار دوباره یوسف است که پیوسته در اندرون یعقوب غوغا می‌کرد. زیرا برابر وحی آسمانی می‌دانست که یوسف را گرگ نخورده است و روزی باید خواب او تحقّق یابد. امّا سوز فراق و درد انتظار و دلهره ناگوار، به آتش درون او دامن می‌زد. بسیاری از تفاسیر می‌گویند: چنین نیازی عبارت بوده است از سفارش فرزندان به رعایت اسباب و مسبّبات جهان، و توکّل کردن بر یزدان، و مراقبت از خود در حدّ توان؛ و این که یعقوب خواسته است که با این سفارش به فرزندان پندی دهد و اضطراب قلب خود را نیز اندکی فرو نشاند. «قَضَاهَا»: نیاز را برآورده کرد. فاعل فعل (قَضا) دُخُول حاصل از کلام قبلی، یا یعقوب است. «إِنَّهُ»: مرجع ضمیر (هُ) یعقوب است. «لِمَا عَلَّمْنَاهُ»: چیزی که بدو آموخته بودیم. بر اثر تعلیمی که ما بدو داده بودیم. واژه (ما) می‌تواند موصول و یا مصدریّه باشد.

تفسیر آیه

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ «68»

«1». نساء، 81.

«2». آل‌عمران، 173.

جلد 4 - صفحه 249

و چون از همانجا كه پدرشان دستورشان داده بود وارد (مصر) شدند، اين كار در برابر اراده خداوند هيچ سودشان نبخشيد، جز آنكه نيازى در دل يعقوب بود كه عملى شد. (تنها اثر ورود از چند دروازه حفظ از چشم زخم و رسيدن برادران، به خصوص بنيامين به يوسف بود كه عملى شد و اثر ديگرى نداشت) و البتّه (يعقوب) بخاطر آنچه به او آموزش داده بوديم داراى علمى (فراوان) بود ولى بيشتر مردم آگاه نيستند.

نکته ها

در اينكه آرزوى درونى و حاجت يعقوب كه برآورده شد چه بوده است احتمالاتى وجود دارد:

1. رسيدن بنيامين به يوسف عليه السلام و خارج شدن يوسف از تنهايى، هر چند به صورت اتهام سرقت باشد.

2. سرعت بخشيدن به وصال پدر و پسر كه در آينده به آن اشاره خواهد شد.

3. انجام وظيفه، بدون آنكه ضامن نتيجه‌ى آن باشد. حاجت يعقوب آن است كه در مقدّمات كار كوتاهى نشود و از يك در وارد نشوند، ولى آنچه خواهد شد به دست خداوند است.

پیام ها

1- تجربه‌هاى تلخ، انسان را باادب مى‌كند و سخنان بزرگان را مى‌پذيرد. «وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ»

2- اطاعت از پدر لازم و ارزشمند است. «دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ»*

3- اگر از بى‌ادبى افراد گفتيد، از ادب آنان نيز بگوييد. ادْخُلُوا ... أَبُوهُمْ‌ (اگر برادران قبلًا نسبت ضلالت به پدر مى‌دادند، امروز تسليم امر پدر شدند.)

4- محاسبات و دقتّ و برنامه‌ريزى‌ها با وجود اراده‌ى الهى كارساز است، آنجا كه نخواهد كارساز نيست. «ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ»

5- يعقوب، بر مطالب واسرارى آگاه بود كه مصلحت نمى‌دانست بازگو كند.

«حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ»

جلد 4 - صفحه 250

6- دعا وحاجت اولياى خدا، مستجاب مى‌شود. «حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها»

7- علم انبيا از جانب خداوند است. «عَلَّمْناهُ»

8- بيشتر مردم عالمان حقيقى را نمى‌شناسند. «عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ»*

9- بيشتر مردم، به اسباب و علل چشم مى‌دوزند و از حاكميّت خداوند و لزوم توكّل بر او ناآگاهند. «أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ»

10- معيار حقّ و باطل، تشخيص اكثريّت نيست. «أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ»*

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلاَّ حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (68)

وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ‌: و چون داخل شدند به شهر مصر از مكانيكه يعقوب امر فرموده بود ايشان را، يعنى از درهاى متفرقه. شهر مصر چهار دروازه داشت، و آنها پراكنده شده از چهار دروازه وارد گرديدند بر حسب امر يعقوب عليه السّلام. ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ: دخول ايشان بتفرقه بى‌نياز نكرد و دفع ننمود از ايشان چيزى را كه خداى تعالى اراده فرمايد آن را از حسد و چشم زخم. إِلَّا حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها: مگر حاجتى كه در دل يعقوب بود روا شد و آن شفقت پدر بود بر فرزندان و ترس و انديشه او از چشم مردمان و به آن وصيت نمود.

«1» جامع الاخبار فصل 73 ص 137 (طبع مركز نشر كتاب)

جلد 6 - صفحه 258

وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ‌: و بدرستيكه يعقوب عليه السّلام هرآينه صاحب دانش بود و ميدانست، لِما عَلَّمْناهُ‌: مر آن چيزى را كه بدو آموخته بوديم به طريق وحى و نصب حجج، و بدان جهت گفت: (ما اغنى عنكم من اللّه من شى‌ء) يا عمل مى‌كرد آنچه را كه تعليم او نموديم، زيرا كسى كه عالم به چيزى باشد و عمل بدان ننمايد، مانند كسى است كه نداند. وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ‌: و لكن بيشتر مردمان نمى‌دانند علو درجه و مرتبه يعقوب را نزد ما كه داراى چه رتبه از مقام است.

ابن عباس گويد: «1» مشركان نمى‌دانند آنچه ما انبياء را به آن الهام مى‌كنيم.

نزد بعضى آنكه: بيشتر مردمان سرّ قدرت را نمى‌دانند و جاهلند به آنكه تدبير، غلبه نمى‌تواند كرد بر تقدير؛ يعقوب عليه السّلام عالم بود به آنكه حذر فايده ندهد قدر را، و لكن آنچه را كه به فرزندان امر نمود حاجتى بود در قلبش، و اضطراب قلب را به آن تسكين داد. زجاج گويد: اگر مقدر شده بود رسيدن چشم زخم بديشان، هرآينه مى‌رسيد آنها را به حالت تفرقه مانند حالت مجتمعه.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ قالَ يا بَنِيَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ (67) وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلاَّ حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (68)

ترجمه‌

و گفت اى پسران من داخل نشويد از يك در و داخل شويد از درهاى جداگانه و بى‌نياز نميكنم شما را از خدا هيچ چيز نيست حكم مگر مر خدا را بر او توكّل كردم و بر او پس بايد توكّل كنند توكّل كنندگان‌

و چون داخل شدند از جائيكه امر نموده بود ايشانرا پدرشان نبود كه بى‌نياز كند آنها را از خدا هيچ چيز ولى بود خواهشى در ضمير يعقوب كه آشكار كرد آنرا و همانا او هر آينه داراى علم است براى تعليم ما او را ولى بيشتر مردم نميدانند.

تفسير

حضرت يعقوب عليه السّلام پس از رخصت مسافرت بفرزندان خود توصيه فرمود كه تمامى از يك دروازه وارد شهر مصر نشوند بلكه از چند دروازه متفرّقه وارد شوند كه از آسيب چشم مردم محفوظ باشند چون آنها علاوه بر آنكه صاحب جمال و جلال و كمال بودند در شهر مصر معروف شده بودند بتقرّب و منزلت نزد پادشاه و آنكه در سفر قبل مورد عنايت و مرحمت خاصه او شدند لذا حضرت يعقوب ترسيد از آنكه محسود خلق و بچشم بد آنها گرفتار شوند ولى باز بآنها گوشزد كرد كه من بحسن تدبير خود نميتوانم شما را از هيچ آفتى محفوظ نمايم چون حذر جلوگير از قدر نيست و تدبير مانع از تقدير نميشود و اراده مخلوق در مقابل خواست خداوند اثرى ندارد حكومت و فرمانفرمائى در تمام عوالم وجود مخصوص بذات اقدس احديّت جلّ شأنه بوده و هست و ميباشد پس بايد بر او توكّل نمود و از او خواست دفع آفات و بليّات و خير دنيا و آخرت را تا بعقل خود و فكر پدرشان مغرور نشوند و از توجّه بخدا باز نمانند و اثر چشم زدن بادلّه عقليّه و نقليّه ثابت شده و جاى انكار نيست و ايشان بر حسب دستور متفرّقا از چهار دروازه مصر وارد شدند ولى فكر حضرت يعقوب و دستور او در مقابل اراده الهى بهيچ وجه براى آنها مفيد نشد چنانچه او گوشزد فرموده بود چون در اين سفر متّهم بدزدى و بدنام شدند و موفق بآوردن ابن يامين‌

جلد 3 صفحه 163

كه مورد اهتمام آنها بود نشدند و با كمال شرمسارى مجبور بمراجعت نزد پدر گشتند چنانچه شرح آن بيايد انشاء اللّه تعالى فقط دستور حضرت يعقوب مكنون قلبى و خواهش نفسى و محبّت باطنى بود كه از خود بفرزندان ابراز و اظهار نمود و ديگر اثرى نداشت با آنكه خودش هم ميدانست كه مؤثر نيست و بآنها گوشزد فرمود و مغرور بتدبير خود نشد چون عالم بود باسرار قضاء و قدر بتعليم الهى ولى بيشتر مردم مخصوصا اهل اين زمان نميدانند كه امور بتقدير الهى است و گمان ميكنند هر امرى را بتدبير ميشود انجام داد با آنكه بنظر حقير هيچ امرى را بتدبير نميشود انجام داد مگر موافق تدبير ما شود تقدير و در عين حال ما بايد بوظائف خودمان عمل كنيم و از خدا بخواهيم كه امور را بر وفق صلاح ما انجام دهد و شايد اشاره بهمين معنى باشد استثناء منقطع در كلام الهى يعنى نبود دستور حضرت يعقوب مگر توصيه مورد حاجتى از او كه انجام داد و بحال فرزندان نفعى نداشت ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ لَمّا دَخَلُوا مِن‌ حَيث‌ُ أَمَرَهُم‌ أَبُوهُم‌ ما كان‌َ يُغنِي‌ عَنهُم‌ مِن‌َ اللّه‌ِ مِن‌ شَي‌ءٍ إِلاّ حاجَةً فِي‌ نَفس‌ِ يَعقُوب‌َ قَضاها وَ إِنَّه‌ُ لَذُو عِلم‌ٍ لِما عَلَّمناه‌ُ وَ لكِن‌َّ أَكثَرَ النّاس‌ِ لا يَعلَمُون‌َ (68)

و چون‌ ‌که‌ داخل‌ شدند ابناء يعقوب‌ ‌در‌ مصر بهمان‌ نحوي‌ ‌که‌ يعقوب‌ ‌آنها‌ ‌را‌ امر فرمود ‌که‌ گفتند مصر چهار دروازه‌ داشت‌ ‌آنها‌ متفرقا دو نفر دو نفر وارد شدند و نبود ‌اينکه‌ دخول‌ متفرق‌ بي‌نياز كند ‌از‌ ‌آنها‌ ‌از‌ تقديرات‌ الهي‌ مگر ‌براي‌ حاجتي‌ ‌که‌ يعقوب‌ داشت‌ و ‌آن‌ حاجت‌ ميخواست‌ برآورده‌ شود و يعقوب‌ ميدانست‌ بآنچه‌ ‌ما ‌او‌ ‌را‌ تعليم‌ كرده‌ بوديم‌ و لكن‌ اكثر ناس‌ نميدانند.

وَ لَمّا دَخَلُوا مِن‌ حَيث‌ُ أَمَرَهُم‌ أَبُوهُم‌ چون‌ يكي‌ ‌از‌ واجبات‌ ‌در‌ جميع‌ شرايع‌ اطاعت‌ والدين‌ ‌است‌ ‌در‌ جميع‌ مباحات‌ مادامي‌ ‌که‌ ضرر ‌بر‌ ‌او‌ متوجه‌ نشود و فوق‌ طاقت‌ نباشد و موجب‌ حرج‌ نشود و آيات‌ شريفه‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ و اخبار بسياري‌ داريم‌ ‌حتي‌ عقوق‌ والدين‌ يكي‌ ‌از‌ گناهان‌ كبيره‌ شمرده‌ ‌شده‌ ‌حتي‌ عدل‌ شرك‌ بشمار رفته‌ ما كان‌َ يُغنِي‌ عَنهُم‌ مِن‌َ اللّه‌ِ مِن‌ شَي‌ءٍ ‌با‌ اينكه‌ قضاء حاجت‌ يعقوب‌ جلوگير

جلد 11 - صفحه 234

‌از‌ تقديرات‌ الهيه‌ نميكند ‌اگر‌ اصابه‌ عين‌ ‌ يا ‌ حسد حاسدين‌ تقدير ‌شده‌ بتفرقه‌ ‌در‌ دخول‌ ‌هم‌ ميشود و ممكن‌ ‌است‌ ‌در‌ نظر يكي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ بيايند و اصابة كند.

إِلّا حاجَةً فِي‌ نَفس‌ِ يَعقُوب‌َ قَضاها فقط ‌براي‌ تسكين‌ قلب‌ يعقوب‌ ‌که‌ تفرقه‌ ‌در‌ دخول‌ ابعد ‌از‌ اصابه‌ عين‌ ‌است‌ بخصوص‌ عيون‌ عامّه‌ ناس‌ نسبت‌ بعيون‌ جمعي‌ محدود.

وَ إِنَّه‌ُ لَذُو عِلم‌ٍ لِما عَلَّمناه‌ُ ميدانست‌ ‌که‌ تقديرات‌ الهي‌ تغيير پذير نيست‌ و لكن‌ ممكن‌ ‌است‌ تقدير ‌اينکه‌ نحوه‌ ‌باشد‌ ‌که‌ ‌اگر‌ مجتمعا وارد شوند اصابه‌ عين‌ بشود و متفرقا نشود و البته‌ ‌اينکه‌ معرفت‌ بواسطه‌ وحي‌ الهي‌ بوده‌ بيعقوب‌.

وَ لكِن‌َّ أَكثَرَ النّاس‌ِ لا يَعلَمُون‌َ نوع‌ مردم‌ ‌که‌ خالي‌ ‌از‌ ايمان‌ و معرفت‌ هستند ‌اينکه‌ نوع‌ پيش‌ آمدها ‌را‌ نه‌ مستند بتقدير الهي‌ ميدانند و نه‌ مستند بچشم‌ و نظر بلكه‌ مستند ‌به‌ بخت‌ و اتفاق‌ و شانس‌ ميپندارند فلاني‌ شانس‌ ‌او‌ ‌گفت‌ ‌ يا ‌ نگفت‌ شانس‌ داشت‌ ‌ يا ‌ نداشت‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 68)- برادران حرکت کردند و پس از پیمودن راه طولانی میان کنعان و مصر، وارد سرزمین مصر شدند «و هنگامی که طبق آنچه پدر به آنها امر کرده بود (از راههای مختلف) وارد مصر شدند این کار هیچ حادثه الهی را نمی‌توانست از آنها دور سازد» (وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ).

بلکه تنها فایده‌اش این بود «که حاجتی در دل یعقوب بود که از این طریق انجام می‌شد» (إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها).

اشاره به این که تنها اثرش تسکین خاطر پدر و آرامش قلب او بود، چرا که او از همه فرزندان خود دور بود، و شب و روز در فکر آنها و یوسف بود، و از گزند حوادث و حسد حسودان و بدخواهان بر آنها می‌ترسید، و همین اندازه که اطمینان داشت آنها دستوراتش را به کار می‌بندند دلخوش بود.

سپس قرآن یعقوب را با این جمله مدح و توصیف می‌کند که: «او از طریق تعلیمی که ما به او دادیم، علم و آگاهی داشت، در حالی که اکثر مردم نمی‌دانند» (وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌