شیخ طوسی: تفاوت بین نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۷ آوریل ۲۰۱۳، ساعت ۰۶:۴۹

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

محتویات

۱ ولادت
۲ آثار و تالیفات
۳ مقام و موقعیت شیخ طوسی
۴ وفات
۵ پانویس
۶ منابع
۷ پیوندها

کلیدواژه: شیخ ابوجعفر طوسی، آثار شیخ طوسی، تفاسیر استدلالی شیعه، التبیان فی تفسیر القرآن

شیخ ابوجعفر طوسی، معروف به (شیخ الطائفه) از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام است در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و كلام و رجال تالیفات فراوان دارد. اهل خراسان است در سال 385 متولد شده و در سال یعنی در سالگی به بغداد مهاجرت كرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضی علم الهدی، ریاست علمی و فتوائی شیعه به او منتقل گردید.

مدت پنج سال پیش شیخ مفید درس خوانده است سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرز شیخ مفید، سید مرتضی بهره مند شده است. استادش سید مرتضی در سال 436 درگذشت و او 24 سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یك سلسله آشوب ها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت كرد و حوزه علمیه را در آن جا تاسیس كرد و در سال 460 در همان جا درگذشت قبرش در نجف معروف است.

شیخ طوسی كتابی در فقه دارد به نام النهایه كه در قدیم الایام كتاب درسی طلاب بوده است كتاب دیگری دارد به نام المبسوط كه فقه را وارد مرحله جدیدی كرده است و در عصر خودش مشروح ترین كتاب فقهی بوده است. كتاب دیگری دارد به نام الخلاف كه در آن جا هم آرا فقها اهل سنت را بیان كرده، و هم رای شیعه را شیخ طوسی كتاب های دیگری نیز در فقه دارد، قدما تا حدود یك قرن پیش، اگر در فقه شیخ را به طور مطلق می گفتند، (منظور آنان) شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است.

شیخ طوسی یكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده می شود خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علماء و فقها بوده اند پسرش شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی، فقیه جلیل القدری است و بنابر نقل مستدرك (ج 3، ص 498) او كتابی دارد به نام امالی و كتاب النهایه پدرش را نیز شرح كرده است.

مطابق نقل كتاب لؤلؤه البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند شیخ ‌ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن، بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گردید و بنابر نقل ابن عماد حنبلی در كتاب شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (ج 4، ص 126 و 127) در زمان این فرد بزرگ، زاهد و عالم، بوده است عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیاء روا بود، من بر این مرد صلوات می فرستادم او (پسر شیخ) در سال 540 درگذشته است.^[۱]

ولادت

فقیه بزرگوار، محدث كبیر، مفسر نامی، دانشمند پرآوازه، شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، در رمضان سال 385 ه.ق در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال 408 ه.ق هنگامی كه 23 ساله بود، به بغداد عزیمت نمود.

در آن هنگام ریاست مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه شریف با شیخ ‌بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه، محمد بن محمد عكبری بغدادی، معروف به شیخ ‌مفید بود پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار كرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او از محضرش بهره ها برد.

در همین زمان از محضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م 411)، ابن جنید اسكافی (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز كسب فیض نمود.

وی به علت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت بدین جهت اكثر اوقات را با شیخ بسر می برد تا این كه در رمضان سال 413 ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت پس از رحلت این مجتهد سترگ شیعه، ریاست مذهب شیعه به داناترین و والامقام ترین شاگردش یعنی سید مرتضی علم الهدی (برادر سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه) رسید بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری كه از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.

سید مرتضی نیز كه در او لیاقت و استعداد كامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این كه سید در ربیع الاول سال 436 ه.ق، در سن 81 سالگی درگذشت.

بعد از رحلت آیه الله سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید در این هنگام منزل شیخ در محله كرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود جهت درك محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند تا افتخار مجالست و شاگردی او را دریابند و از چشمه خروشان علم الهی كه بر زبان او جاری می شد، استفاده برند.

بدین گونه شماره شاگردان وی از فقها و مجتهدین و علما شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر او استفاده می كردند.

گفتار نجاشی: نجاشی (متوفی 450 ه.ق)، معاصر او در شان شیخ می نویسد: ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، عین از شاگردان استاد ما ابوعبدالله (مفید) می باشد او تالیفاتی دارد یكی از آن ها تهذیب الاحكام و آن كتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار، النهایه، المفصح (درامامت)، مالایسع المكلف الاخلال به كتاب العده (در اصول فقه)، كتاب الرجال من روی عن النبی صلی الله علیه و آله و عن الائمه علیهم السلام، كتاب فهرست كتب الشیعه و اسامی المصنفین، المبسوط (در فقه)، مقدمه ای در مدخل علم كلام، الایحاز (در ارث)، مساله فی العمل بخبر الواحد، كتاب مایعلل و ما لایعلل، كتاب الجمل والعقود، تلخیص الشافی (در امامت)، مساله فی الاحوال، كتاب التبیان فی تفسیر القرآن، شرح المقدمه،‌ ریاضه العقول، تمهید الاصول، و شرح جمل العلم والعمل.^[۲]

آثار و تالیفات

شیخ آقا بزرگ تهرانی، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف شیخ طوسی، از 48 كتاب وی نام برده است این كتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:

تفسیر قرآن 3 كتاب.
فقه و احكام 11 كتاب.
اصول فقه 2 كتاب.
اخبار و احادیث 3 كتاب.
رجال و درایه 3 كتاب.
كلام و عقائد 16 كتاب.
ادعیه و مناجات 5 كتاب.
مقتل و تاریخ 2 كتاب.
پاسخ مسائل 3 كتاب.^[۳]

برخی از عناوین كتاب ها به این قرار می باشد: النهایه، الخلاف، المبسوط، عده الاصول، تفسیر التبیان، تلخیص الشافی، الغیبه، الفهرست، رجال، مصباح المتهجد و...

النهایه: این كتاب كه یكی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را در مسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را كه درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود.

المبسوط: برخلاف نهایه، اگر چه كتابی است فقهی، ولی در آن شیخ اجتهاد نموده و مسائل را با دید كلامی و اصولی بررسی كرده و فتوا داده است این كتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از كتاب های دیگر شیخ این كتاب ها را می توان نام برد.

الخلاف: در این كتاب مباحث اخلاقی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو كرده است.

مفصح (در امامت)، لایسع المكلف الاخلال به (در اصول)، عده الاصول (در علم اصول)، الرجال كه نام رجالی است كه از اصحاب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و یاران ائمه معصومین علیهم السلام روایت كرده اند فهرست كه فهرست كتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد.

مقدمه در علم كلام، ایجاز در فرائض رساله، مساله در عمل به خبر واحد رساله مایعلل و مالایعلل، كتاب ریاض العقول كه شرح مقدمه و در علم كلام است تمهید الاصول كه شرح جمل العلم والعمل سید مرتضی علم الهدی است كتاب جمل العلم والعمل، كتاب های عقود و تلخیص الشافی در امامت كتاب التبیان در تفسیر قرآن تفسیر التبیان در 20 مجلد قرار دارد این كتاب در سالیان اخیر به صـورت 10 مـجلد به چاپ رسیده است. این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعه است زیرا قبل از آن كتاب های تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و احادیث پیرامون آیات) بودند.

این ابتكار شیخ، بعدها پیگیری شد و بدین ترتیب یك سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد از جمله تفسیر مجمع البیان طبرسی در 10 جلد، تفسیر گازر، تفسیر المنهج، تفسیر خلاصه المنهج، تفسیر ابوالفتوح رازی و اخیرا تفسیر المیزان و تفسیر نمونه و دهها تفسیر دیگر كه ما در كتاب طبقات مفسران شیعه در مجلدات پنجگانه شرح و تفصیل آن ها را داده ایم.

دیگر كتاب های شیخ عبارتند از:

رساله در تحریم فقاع (آب جو).
مسائل دمشقیه (كه دوازده مساله است).
مسائل حلبیه.
مسائل حائریه.
مسائل الیاسیه (كه صد مساله است).
مسائل جیلانیه (كه 24 مساله است).
مسائل در فرق میان نبی و امام.
رساله نقض بر ابن شاذان.
رساله مختصر (در ادعیه و مناسك حج).
رساله مسائل ابن براج.
كتاب مختصر مصباح المجتهد (در ادعیه كه همانند مفاتیح الجنان ثقه المحدثین شیخ عباس قمی رایج بین مردم بوده است).
كتاب انس التوحید (در ادعیه).
كتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
كتاب مختصر المصباح.
كتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
كتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش كربلا).
كتاب اختیار الرجال كشی.
كتاب مجالس (در اخبار و احادیث).
كتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد.
كتابی در اصول و عقاید و كلام.
مسائل رازیه در وعید.
مسائل فارسیه (در آیات قرآن).

و كتاب الغیبه كه در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیه الله الاعظم نوشته شده است و یكی از محكمترین و استدلالی ترین كتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد. در این كتاب به تمامی سؤالات و اشكالات مخالفین در مورد غیبت، تولد و طول عمر حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف پاسخ داده شده است این كتاب در سال های اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینك نایاب می باشد.

مقام و موقعیت شیخ طوسی

شیخ مفید كه استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است كه علم كلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ ‌طوسی نیز اكثر كتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات كلامی درآمیخته است. این كار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد كه تفسیر قرآن را با مشرب های عقیدتی و فكری گوناگونی عرضه بدارند بدین ترتیب پس از شیخ، تفاسیری با مشرب های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد كه تاثیر مهمی در تغییر افكار مسلمین باقی گذاشت.

یكی دیگر از تاثیرات و ابتكارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل كلامی آنان می باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در كتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیگران بود.

تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیرابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یك سری مسائلی را كه مورد اختلاف و یا انكار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند كه اخیراً عالم وارسته و مجاهد، علامه مرتضی عسكری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این كجروی ها را یافته و آن ها را افشا نمود كه تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد.^[۴]

مجتهدی كه مرجعیت مجتهدان را داشت: از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است كه تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری كه هیچ یك از فقها جرات نیافتند كه در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمایند. البته این مسائل باعث ركود تكامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی كه برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شكسته گردید و آرا و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افكار و آرا جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود و این یك حادثه تاریخی درك موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می نماید.

در درك عظمت وی كافی است در نظر داشته باشیم كه تا سال ها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت كه شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم كلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672) و علامه بی مانند حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی 726)، هیچ كس یارای برابری با عقاید كلامی وی را نداشت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی 548) هیچ كتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنان كه مؤلفش گوید، از دریای بیكران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.

در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی داشتند تا این كه محمد بن ادریس حلی (متوفی 598) برخاست و اجتهاد و مكتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت ركود موجود و وضع یكنواخت بیرون آورد.

وفات

شیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد و شصت به رحمت ایزدی پیوست. در نجف اشرف در خانه خویش به خاك سپرده شد اكنون خانه او مسجد شده است. بدین ترتیب جهان اسلام یكی از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد شخصیتی كه در تاریخ كمتر به نظیر او در جامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.^[۵]

پانویس

↑ نگارش و تهیه این مقاله، توسط آقای جهانشاه دارستانی دانشجوی دانشگاه علم و صنعت گروه 88 صورت گرفته است.
↑ رجال نجاشی، ص 403، چاپ جامعه مدرسین قم.
↑ مقدمه التبیان، تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی.
↑ یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه.
↑ مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی (به نام تحفه قدسی).