السیرة النبویة (ابن هشام) (کتاب)

نویسنده	ابن هشام حمیری
موضوع	تاریخ و سيره پيامبر اسلام
زبان	عربی
تعداد جلد	۴

«السيرة النبوية» معروف به «سيره ابن هشام» تأليف ابن هشام حمیری (م، ۲۱۳ ق)، از منابع معتبر و مشهور در سيره و مغازى پيامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) است. اين كتاب در واقع تهذيب و تلخيص «سیره ابن اسحاق» است كه ابن هشام حذف و اضافاتى در آن انجام داده است.

مؤلف

عبدالملک بن هشام حمیری معروف به «ابن هِشام» (م، ۲۱۳ ق)، محدث، مورخ، ادیب و نسب‌شناس مسلمان در قرن سوم هجری است. ابن هشام ظاهراً در بصره به دنیا آمده و سرانجام در مصر که آخرین منزل سفرهای علمی او بود، مقیم شد و تا پایان عمر در آنجا زیست.

از استادان و رجال حدیث ابن هشام می‌توان ابوعبیده معمر بن مثنی و بکّائی را نام برد. ابن هشام در علوم نسب و ادب و لغت و شعر دستی توانا داشت.

او تدوین کنندۀ مشهورترین کتاب دربارۀ سیرۀ پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) با عنوان «السیرة النبویة» است. برخی دیگر از آثار او عبارتند از: التیجان فی ملوک حمیر، کتاب فی شرح ما وقع فی اشعار السیر من الغریب.

معرفی کتاب

محمد بن اسحاق (۵۸-۱۵۰ ق) اولین كسى است كه مغازى و سيره رسول خدا(ص) را جمع‌آورى و تدوين نموده و كتابش به دست ما رسيده است. ابن اسحاق اخبار حوادث دوران مكه و مدينه و احوال پيامبر(ص) و بخشی از مباحث مربوط به عصر جاهلیت را كه در کتاب‌ها و مجموعه‌هاى حديث و تاريخ تا زمان خود يافته در اين اثر ارائه نموده است.

اصل كتاب ابن اسحاق یعنی «المبتدأ و المبعث و المغازى»، به صورتى كه خود تدوين كرده بود، امروزه در دست نيست، اما چند روايت كامل و ناقص از آن موجود است كه مفصل ترين آنها کتاب «السيرة النبویة» معروف به «سيره ابن هشام» است. ابن هشام حمیری از طريق زياد بن عبداللّه بكائى آن را روايت و تهذيب و تلخيص كرده است. روايت ديگر از «سيره ابن اسحاق» را محمد بن جریر طبری در تاريخ خود آورده است. اين كتاب، روايتى هم به نقل يونس بن بكير شيبانى (متوفای ۱۹۹ ق) و محمد بن سلمه باهلى دارد. بخشى از «مغازى ابن اسحاق» به روايت يونس كه به كوشش محمد حميد اللّه با عنوان «سيره ابن اسحاق» چاپ شده تقريباً در الفاظ با «سيره ابن هشام» منطبق است.

«سيره ابن اسحاق» در اصل شامل سه قسمت بوده است: «كتاب المبتدأ» يا تاريخ عصر جاهليت، عمده اين بخش در سيره كنونى ابن هشام نيامده است. قسمت دوم «كتاب المبعث» شامل زندگى پيامبر(ص) در مكه و مدينه و قسمت سوم «كتاب المغازى» است كه مهم‌ترين و مستندترين بخش موجود سيره است.

كتاب «السيرة النبوية» توسط سيد هاشم رسولى محلاتى با عنوان «زندگانى محمد(ص) پيامبر اسلام»، به فارسى ترجمه شده است.

محتوای کتاب

ابن هشام حمیری که «سیرۀ ابن اسحاق» را از یکی از کامل‌ترین و دقیق‌ترین‌ روایات یعنی‌ روایت‌ زیاد بن عبداللّه بکّایی‌ اخذ‌ کرده، مقیّد به‌ نقل همۀ اقوال و گفته‌‌های ابن اسحاق نبوده و برخی مطالب را حذف کرده و برخی را افزوده‌ است.

به‌طور کلی آنچه را که‌ ابن‌ هشام بنابه قول‌ خودش‌ از‌ کتاب ابن اسحاق حذف کرده است، به چهار قسمت تقسیم‌ می‌شوند:

۱) مطالبی که در آن از پیامبر اکرم(ص) ذکری نبوده و یا آیه ای از آیات قرآن در مورد آن نازل نشده‌ است‌ و یا مطلبی از مطالب مربوط به قرآن را تأیید یا تبیین نکرده و یا به درستی آن گواه نبوده است. این‌ مطالب عبارتند از: اخبار و قصص مربوط به آغاز خلقت و تاریخ‌‌ انبیاء‌ از حضرت آدم‌ تا حضرت عیسی(ع) به استثنای قسمت مربوط به فرزندان حضرت اسماعیل و اخبار مربوط به ملوک یمن و پدیدار شدن دین‌ مسیحیت در نجران، حکایات مربوط به تاریخ مکه در دوران قبل‌ از‌ اسلام‌ به جز آن قسمت‌ که با بعثت پیامبر(ص) مرتبط بوده نیز حذف شده است.

۲) اشعاری که ابن ‌‌اسحاق‌ ضمن وقایع و حوادث آورده است‌، ولی شعر شناسان آن را تأیید نکرده‌اند.

۳) اخبار و روایاتی‌ که‌ ممکن‌ بوده است بعضی از مردم را بیازارد و یا گفتن آنها قبیح شمرده شود.

۴) اخباری که‌ زیاد بن عبداللّه بکّایی تأیید نکرده و از ذکر آنها اجتناب کرده است‌.

حذف مطالب مربوط به‌ قسمت‌ اول می‌تواند یک حذف طبیعی‌ باشد. هرچند ذکر آنها می‌توانست فواید تاریخی دیگری داشته باشد ولی با توجه به عدم ارتباط آنها با زندگی پیامبر اسلام، به تاریخ پیامبر اسلام و زندگی‌نامه‌ آن حضرت لطمه ای نمی‌زند و حتی این کار می‌تواند در مورد سیره یک کار پسندیده نیز باشد.

در مورد مطالب مربوط به قسمت دوم، باوجود اینکه گاهی‌ ابن هشام اشعاری را به‌ خاطر‌ انکار شعرشناسان حذف کرده است، ولی در بسیاری از مواقع نیز هرگاه که وی انکار شعرشناسان در مورد شعری را می‌آورد بعد از نقل خود اشعار است.

همچنین گاهی مطالب مربوط به حضرت علی(ع) را حذف کرده‌ است، اشعار و یا اخباری که دلالت بر ایمان جناب ابوطالب به‌ پیامبر‌ اسلام‌‌(ص) داشته نیز حذف شده، که‌ در‌ تحقیقات جدید نیز به آنها اشاره شده است. این امر نیز ناشی از کوشش عباسیان برای برتری‌ دادن خود و آل‌ عباس‌ بر علویان بوده است که به نویسندگان اجازه‌ نمی‌داده است‌ هر‌ مطلبی در مورد ابوطالب و یا امام علی(ع) بیان شود. البته در «سیره ابن هشام» مطالب فراوانی در مورد جان‌فشانی‌‌های‌‌ ابو‌طالب‌ آمده، ولی گاهی اشعار و اخباری نیز حذف شده است.

از موارد‌ دیگر‌، حذف حدیث یوم الدار، واقعه غدیر و بلکه کل جریان‌ بازگشت پیامبر اسلام‌(ص) از‌ حجة الوداع می‌باشد. به این ترتیب‌‌ مشخص می‌شود که ابن‌ هشام‌ مطالبی که مربوط به فضایل‌ امام علی‌(ع) بوده را کم و بیش حذف کرده است. گرچه گاهی آنچه را ابن اسحاق درباره اميرمؤمنان غفلت كرده، ابن هشام به روايت خود آورده است.

اضافات‌ ابن هشام با عبارت «قال‌ ابن‌ هشام‌»، در ابتدای هر‌ جمله‌‌ از گفته‌‌های ابن اسحاق‌ به‌طور‌ کامل مشخص و جداست. به همین‌ لحاظ است که به آسانی می‌توان جملات اضافی را‌ حذف‌ کرد و عین‌ عباراتی را که بکّایی‌ از‌ ابن اسحاق‌ روایت‌ کرده‌ است به دست آورد‌ و به صورت کتاب مستقلی مدوّن کرد. مطالبی را که ابن هشام بر گفته‌‌های اصلی ابن‌ اسحاق‌ اضافه کرده است می‌توان چنین بیان‌‌ کرد‌:

۱) توضیحات‌ لغوی‌ و نحوی و صرفی.

۲) تحقیق‌ درباره گویندگان و راویان اشعار و تکمیل و تصحیح و ارائه منابع آنها.

۳) ذکر نسب اشخاص و قبایل در صورت فقدان و یا‌ تصحیح‌ آنها‌؛

۴) تصحیح و اصلاح بعضی از اخبار؛

۵) نقل قصص‌ و حکایات‌ و اخباری‌ که‌ در‌ روایت‌ بکّایی از ابن‌ اسحاق وجود نداشته است.

مؤلف در برخى از جاها چنانچه معمول مورخين قديم بوده يك داستان را از دو طريق يا بيشتر نقل كرده و يا ضميمه‌هايى كه فقط از جنبه حديثى نقل آنها لازم به نظر مى‌رسيده بدان ضميمه كرده و يا طريق خود را در نقل حديث به‌طور مشروح ذكر كرده و اسامى روات را با نام پدرانشان در سند آورده است.

كتاب سيره ابن هشام، صرف نظر از جنبه تاريخى، از نظر تفسير و ادبيات هم حائز اهميت است و آيات بسيارى از قرآن كريم در آن تفسير شده و اشعار زيادى نيز كه مربوط به جنگ‌ها و يا ساير وقايع زمان رسول خدا(ص) و يا پيش از آن حضرت است، مورد استشهاد قرار گرفته و يا نقل شده است.

شرح‌ها و تلخيص‌های کتاب

یکی از شارحان سیره ابن هشام، ابوالقاسم عبدالرحمن‌ سهیلی‌‌ (۵۰۸-۵۸۱ ق) صاحب‌ کتاب‌ «الروض الأنف فی شرح السیرة النبویة» است. دیگری ابوذر مصعب بن محمد خشنی اندلسی (۵۳۳-۶۰۴ ق) که بدون‌ اطلاع از کتاب سهیلی و مراجعه به آن‌، کتاب‌ خود را در توضيح اشعار و شرح‌‌ مشکلات‌ سیره به نام «غریب سیرة النبویه» به رشته تحریر در آورده‌ است. دو کتاب مذکور را در توضیح و رفع مشکلات سیره می‌توان‌ مکمل یکدیگر دانست.

از جمله کسانی که این‌ سیره‌ را خلاصه‌ کرده‌اند، یکی برهان الدّین ابراهیم بن محمد شافعی است که آن را پس‌ از تلخیص به اسلوب دیگری مرتب و در ۱۸ مجلس تدوین کرده‌ است و آن را «الذخیره‌ فی‌ مختصر السیره‌» نامیده است. دیگری احمد بن ابراهیم واسطی (متوفی ۷۱۱ ق) است که کتاب سیره را خلاصه کرده و به نام «مختصر سیرة‌ رسول‌ اللّه‌» یا «تلخیص سیرة رسول اللّه» نامیده شده است. مؤلف پس از حذف اشعار و انساب و زوائد، سعی ‌‌کرده‌ است به اقوال محمد بن اسحاق اکتفا کند.

تنی چند نیز «سیره ابن‌ هشام‌» را‌ به نظم در آورده‌اند؛ از جمله ابونصر فتح بن موسی بن حمّاد مغربی (۵۸۸-۶۳۳ ق) و دیگری محمد عبدالعزیز بن احمد دیرینی (۶۱۲‌-۹۶۴ ق)است‌.

منابع

• نرم افزار نور السیرة، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• نگاهی به سیره ابن هشام، سیاوش یاری، رشد آموزش تاریخ، شماره ۹، بهار ۱۳۸۱.
• "ابن هشام، ابومحمد عبدالملک"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، محمدمهدی مؤذن جامی، ج۵، ص۱۱۸.