الکامل فی التاریخ (کتاب)

«الکامل فى التاریخ‌» تألیف عزالدین ابن اثیر (م ۶۳۰ ق)، از مشهورترین و جامع‌ترین کتب تاریخ عمومى به‌ویژه درباره تاریخ اسلام است. این کتاب علاوه بر پرداختن به همه دولت‌هاى اسلامى در تمامى سرزمین‌ها، شامل آن وقایعى که در آثار دیگران دیده نمى‌شود نیز می‌باشد. اهمیت و شهرت «الکامل» به اختیار کردن گزارش‌های تاریخى است، نه فقط نقل و چیدن آنها در کنار یکدیگر.

نویسنده	عزالدین ابن اثیر
موضوع	تاریخ جهان و اسلام
زبان	عربی
تعداد جلد	۱۳

مؤلف

ابوالحسن علی بن محمد بن محمد ابن اثیر (۵۵۵-۶۳۰ ق) معروف به «ابن اثیر جزری»، محدث، مورخ و ادیب نامدار اهل تسنن در قرن هفتم هجری است. ابن اثير حافظ حديث و تاريخ و آگاه به انساب و اخبار عرب بود.

ابن اثیر در زمان خودش، از محدثان مشهور بود و در علم تاریخ و انساب و سیر و وقایع و ایام مشهوره عرب، متبحر و در علوم غریبه نیز مهارت داشت. ابن خلکان که او را ستوده و با او در حلب ملاقاتی داشته می گوید که "ابن اثیر" حافظ حدیث بوده و تاریخ را از برداشت و انساب عرب را می دانست و به اخبار آنها آگاه بود. سبط بن جوزی نیز از او به عنوان استاد یاد کرده است.

برخی از تألیفات او عبارتند از: الکامل فی التاریخ، اُسد الغابه فی معرفة الصحابه، اللباب فی تهذیب الانساب، التاریخ الباهر فی الدولة اتابکیه.

معرفی کتاب

ابن اثیر جزری در مورد انگیزه تألیف‌ کتاب «الکامل فى التاریخ‌» مى‌ گوید: «چون به مطالعه تاریخ علاقه‌ مند بودم، ضمن مطالعه آن دریافتم که هیچ کدام از کتب تاریخى به تنهایى نیاز خواننده را رفع نمى‌ کند. برخى درازگویى کرده و برخى مختصر گفته ‌اند، تاریخ شرقى از تاریخ غربى خالى است و بالعکس. هیچ کتابى به همه رویدادها نپرداخته و یک جا جمع نکرده است. از این رو کسى که مى‌ خواهد یک دوره تاریخ را تا زمان حیات خود بنگرد نیازمند کتاب‌هاى متعدد است که هر کدام کمبودهایى دارد. وقتى چنین دیدم، شروع به تألیف تاریخى جامع نمودم که اخبار پادشاهان شرق و غرب و بین آنان دو را شامل باشد. البته نمى‌ گویم بر همه حوادث دست یافته ‌ام، زیرا کسى که در موصل است به هر حال از اخبار سرزمین‌هاى دور بى اطلاع است».

تألیف این کتاب پیش از تاریخ محلى ابن اثیر یعنى «التاریخ الباهر» آغاز شد، ولى مؤلف آن را یازده سال پس از نوشتن «تاریخ الباهر» به پایان برد. ابن اثیر نوشته ‌هاى تاریخى خود را در قالب فیش‌ها و برگه‌ هایى به صورت چرک نویس نوشت و رها کرد تا آنکه صاحب موصل، بدرالدین اتابکی از او خواست کتابش را آشکار کند و او چنین کرد.

ابن اثیر جزری مورخى است که در تحقیق و اثبات حقیقت آنچه نقل مى‌کند سختگیر است و گاه منابعى را که مورد استفاده قرار مى ‌دهد بى پرده به باد انتقاد گرفته از جمله به طبرى و شهرستانی خرده گیرى‌ هایى کرده است.

کتاب «الکامل» ابن اثیر منبع و الگویى براى مورخان پس از خود مانند ابوالفداء، ذهبی، ابن شاکر و ابن کثیر شده است که تحت تأثیر او، کتب تاریخى خویش را به روش وى تألیف کرده و از اخبار و اطلاعات او استفاده نموده‌اند.

کتاب «الکامل فى التاریخ‌» را ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی ترجمه کرده ‌اند. ترجمه ناتمام دیگرى از سید محمود روحانی نیز عرضه شده است.

روش تألیف‌

عزالدین ابن اثیر کتاب خود را از نخستین روزگار آغاز کرده و تا پایان سال ۶۲۸ قمری (برابر ۱۲۳۰ میلادی) یعنى دو سال پیش از مرگش ادامه داده است. منبع اصلى وى تا اواخر قرن سوم، «تاریخ طبری» بوده است، اما روش او را در ذکر روایات مختلف درباره یک واقعه رعایت نکرده، بلکه کامل ترین روایات را گرفته یا روایتى را که به نظر او درست‌تر بوده با آنچه خود از منابع دیگر یافته ذکر کرده است. گاه نیز اگر مجبور شده روایتى را ذکر کند که در صحت آن تردید داشته، نظر خود را نیز درباره آن آورده یا متذکر شده که درباره این واقعه، اخبار مختلف در دست است.

گرچه ابن اثیر در تدوین مطالب هفت جلد اول کتاب «الکامل»، مطالب محمد بن جریر طبری را پایه قرار داده، اما از منابع دیگرى مانند ابن کلبی، بلاذری، مبرّد و مسعودی نیز استفاده کرده و بر نوشته طبرى افزوده است. نمونه این مطلب را در رویدادهاى عرب پیش از اسلام و جنگ تازیان در سند مى ‌یابیم. مؤلف اخبار مفصلى درباره سامانیان دارد که احتمالا برگرفته از کتاب گمشده «التاریخ فی اخبار ولاة خراسان» نوشته ابوعلی سلامی است.

«الکامل» در ذکر تاریخ اسلام بر حسب سنوات یا به شیوه سال‌شمار تنظیم شده است، اما مؤلف به این نکته توجه داشته است که مورخان، یک رویداد را که در سالهاى مختلف رخ داده، قطعه قطعه کرده و پى‌گیرى و فهم آن را دشوار نموده‌اند. ابن اثیر براى جلوگیرى از این انقطاع، غالبا در یکجا خلاصه ‌اى از یک واقعه را که طى سالها اتفاق افتاده آورده و در سنوات مختلف هم قطعات واقع شده و مربوط به همان سالها را در جاى خود ذکر کرده است.

از بیان مؤلف در مقدمه استفاده مى‌ شود که رویدادهاى تاریخى را بر حسب اولویت و عظمت ظاهرى آن نقل نکرده، بلکه آنچه را موافق عقل یافته، برگزیده و با مطالبى که بر آن افزوده، تالیف و تحریر تازه‌اى کرده است.

دیگر اینکه او در نقد حوادث و ربط میان اسباب و مسببات یا علت و معلول، به شیوه فلسفه تاریخ پیش نرفته است، زیرا این شیوه را در آن زمان هیچ کس جز ابن خلدون نشناخته بود، لذا ابن اثیر تنها حوادثى را نقد و بررسى کرده که به نقل آنها پرداخته است و هر حادثه‌اى که درست نمى‌ یابد نقل نمى‌کند. نمونه هایی مانند آفرینش خورشید و ماه یا آغاز دولت غوریان از این قبیل است. بنابراین مؤلف با دید انتقادى -که در آن عصر شگفت مى‌نمود- براى تألیف اثر بزرگ خویش از هر جا مآخذى گرد آورده و در مواردى که دچار تردید شده آراى گوناگون را یاد کرده و در نقد منابعى که به آنها دسترسى داشته ذوق نقادانه خود را نشان داده است.

از ویژگى‌هاى این کتاب، ضبط بعضى از اسامى اشخاص و امکنه است که در پایان وقایع هر سال یا هر فصل از کتاب نام‌ها را با حرکات یا إعراب آورده و ابهام در تلفظ آن واژه را برطرف کرده است. علاوه بر ذکر همه رویدادهاى بزرگ و طولانى، در پایان هر سال به رویدادهایى که کوتاه و در درجه بعدى از اهمیت قرار دارند اشاره کرده و تاریخ مرگ مشهورین از علما و شخصیت‌هاى مختلف را نیز آورده است. همچنین وقتى فتح شهر یا ناحیتى را بیان مى‌کند نام آنجا را شرح مى‌دهد و وجه تسمیه آن را بیان مى‌کند.

اهمیت کتاب‌

«الکامل» را باید تنها کتابى دانست که به همه دولت‌هاى اسلامى در تمامى سرزمین‌ها پرداخته است. اهمیت «الکامل» بیشتر به خاطر اشتمال بر ذکر وقایعى است که در آثار دیگران دیده نمى‌شود، یا کمتر بدان پرداخته ‌اند. او با دقت و باریک‌بینى خاص خویش، اطلاعات گرانبهایى از اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری درباره جنگهاى صلیبى و نزاعهاى داخلى شام و عراق به دست داده است.

اهمیت اساسى «الکامل» به ویژه در مورد رویدادهایى است که ابن اثیر بر خلاف محمد بن جریر طبری به گونه ‌اى گسترده از آنها یاد کرده است و چون وى در دوره استیلاى مغولان مى‌ زیسته، کتابش از منابع مهم تاریخ مغول به شمار مى‌رود. همچنین این کتاب منبع مهمى درباره ملوک موصل مانند اتابکان زنگى و ایوبى است به گونه‌ اى که اخبار او در کتاب دیگرى یافت نمى‌شود و آنها را از کسانى گرفته است که حوادث را به چشم خود دیده ‌اند.

به طور خلاصه اهمیت «الکامل» به اختیار کردن گزارش‌ها و روایات تاریخى است، نه فقط نقل و چیدن آنها در کنار یکدیگر؛ به همین جهت این کتاب شهرت پیدا کرده و بر دیگر کتب تاریخى برترى یافته است.

منابع

• نرم افزار نور السیره، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.