امت مسلمه

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اُمّة مُسلِمة» تعبیری قرآنی به معنای گروهی است که تسلیم محض در برابر دستورات الهی هستند. در روایات شیعه، مفهوم «امّت مسلمة» به بالاترین مراتب «اسلام» تفسیر شده و مصداق آن تنها گروهی اندک از بافضیلت‌ترین مسلمانان امت پیامبر (صلی الله علیه وآله)، یعنی اهل بیت (علیهم‌السلام) معرفی شده‌اند.

واژه‌شناسی

«اُمّة مُسلمة» ترکیبی است از دو کلمه امّت و مُسلمة. واژه امّت به معنای گروهی است که به لحاظ جهتی مشترک نظیر دین یا زبان یا مکان واحد به صورت اختیاری یا غیر اختیاری گرد هم جمع شده‌اند. این واژه به معانی دین، انسان جامع صفات و افعال نیک، امام و به معنای حین آمده است که با واژه امت مسلمه ارتباطی ندارد.

واژه «مسلمة» از مصدر «اسلام» -به معنای انقیاد و تسلیم محض- اشتقاق یافته و به شخص یا گروهی که در برابر فرمانها منقاد و تسلیم محض‌اند اطلاق می‌گردد. به عقیده برخی، مُسلم کسی یا گروهی است که کار خود را به صورت کامل به خدا واگذار کرده است، زیرا واژه اسلام در زبان عربی به معنای تبرئه شدن و خلاص گردیدن از بار مسئولیت است. بنابراین، «امت مسلمة» به معنای گروهی است که در برابر دستورات خدا تسلیم محض بوده و کار خود را به صورت کامل به او واگذار می‌کنند.

گرچه تعبیر «امت مسلمة» تنها یک بار در قرآن و آن هم در آیه ۱۲۸ سوره بقره آمده است: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَینِ لَک وَمِنْ ذُرِّیتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَک وَأَرِنَا مَنَاسِکنَا وَتُبْ عَلَینَا إِنَّک أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» (پروردگارا دل ما را تسلیم فرمان خود گردان و فرزندان ما را نیز به تسلیم خود بدار و راه پرستش را به ما بنما و بر ما ببخش. حقیقتاً که تنها تویی بخشنده و مهربان)؛ اما مضمون آن از برخی آیات نظیر «مِلَّةَ أَبِیکمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاکمُ الْمُسْلِمِینَ » (حجّ/۲۲،۷۸) نیز قابل استنباط است. در این آیه خطاب به «امت مسلمه» گفته شده: آیین شما از آیین پدرتان ابراهیم است و هم او شما را مسلم نامیده است. مفسران در تعیین مرجع ضمیر «هو» در این آیه اختلاف نظر دارند؛ برخی مرجع آن را خداوند متعال و برخی ابراهیم(علیه السلام) می‌دانند. در این میان روشن است که اگر ضمیر به ابراهیم(علیه السلام) باز گردد، مضمون این آیه با دعای او در آیه ۱۲۸ بقره: «وَمِنْ ذُرِّیتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَک» پیوند خواهد خورد؛ ولی در هر صورت، اگر مرجع ضمیر، ذات احدیت هم باشد، باز هم مفهوم «امت مسلمه» به روشنی از این آیه قابل استخراج است.

تبیین امت مسلمه

اسلام دارای مراتبی است که از پایین‌ترین مرتبه یعنی تسلیم زبانی آغاز شده: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَٰکنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکمْ...» (حجرات/۴۹،۱۴) (بادیه نشینان گفتند: ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاورده‌اید؛ لیکن بگویید: اسلام آورده‌ایم و هنوز در دلهای شما ایمان داخل نشده است...)؛ و پس از آن به مرتبه تسلیم قلبی و سپس به مرتبه‌ای می‌رسد که شخص، خدا را در کارهای خود حاضر می‌بیند و نهایتاً به عالی‌ترین مرحله که در آن خود و دیگران را نمی‌بیند و فقط خدا را می‌بیند پایان می‌پذیرد.

ازاین‌رو «امت مسلمه» از گستره معنایی وسیعی برخوردار خواهد بود، گرچه این حقیقت را نمی‌توان نادیده گرفت که ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام) از بندگان مقرّب خدا بوده‌اند و مناسب نیست که خواسته آنان و دعایشان را در حد پایین‌ترین مرتبه و حتی مراتب متوسط تنزل داد، بر این اساس باید پذیرفت که آنچه به عنوان اسلام مورد دعای ایشان قرار گرفته، بالاترین مرتبه اسلام، یعنی همان عبودیت و تسلیم محض خدا شدن و وصول به توحید ناب است. آنچه این نوع نگرش را به مفهوم مُسلم و اسلام در آیه ۱۲۸ بقره و نیز به تعبیر «امت مسلمه» تقویت می‌کند، به‌کار رفتن دو واژه «مُسلِمَینِ» و «مُسلِمَة» همراه با «لَکَ» است که به استسلام و انقیاد و رضایتمندی محض در برابر قضا و قدر اشعار دارد و این همان حالتی است که انسان خویشتن را از روی خلوص وقف خدا می‌کند و همه تواضع و بندگی را در زبان و اعضا و جوارح خویش به‌کار می‌گیرد و به تعظیم ذات احدیت می‌پردازد.

افزون بر آنچه گفته شد، از جمله «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» که در آیات بعد آمده است می‌توان چنین استفاده کرد که امت مسلمه همان امت پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) است؛ ولی مراد از امت پیامبر اکرم، همه کسانی که آن حضرت به سوی آنها مبعوث شده یا به دین اسلام گرویده‌اند نیست، زیرا یقیناً بسیاری از پیروان این دین از ذریه ابراهیم (علیه السلام) نیستند. همچنین با عنایت به آن بخش از جملات آیات بعدی که بر منزّه بودن ذریه ابراهیم از گناه و شرک دلالت دارد، می‌توان به روشنی دریافت که مصداق واقعی «امت مسلمه» اهل بیت گرامی پیامبر اسلام هستند، زیرا تنها این گروه هستند که افزون بر آنکه از امت پیامبر اسلام و ذریه ابراهیم‌اند، از هرگونه شرک و ظلم مبرّایند. در روایات شیعه مفهوم امت مسلمه نیز به بالاترین مراتب اسلام تفسیر شده و مصداق امت مسلمه تنها گروهی اندک از پر فضیلت‌ترین مسلمانان امت پیامبر(صلی الله علیه وآله)، یعنی اهل بیت(علیهم السلام) معرفی شده‌اند.

در مواجهه با این رویکرد که برگرفته از روایات شیعه است، ممکن است چنین گفته شود که ظاهر این آیه و آیاتی که نظیر این آیه خصوصیاتی را درباره امت مطرح می‌کند، خطابی عام و شامل همه مسلمانان است. در پاسخ این سخن نیز گفته شده است که واژه امت محمّد(صلی الله علیه وآله) در معنای همه ایمان آورندگان به شریعت او پس از نزول قرآن رایج گردیده؛ اما پیش از آن هیچ تبادری از این واژه یا واژه امت مسلمه به معنای تمامی پیروان این آیین نبوده است، ازاین‌رو هیچ مانعی از این نیست که مراد از امت مسلمه در قرآن، گروه خاصی از امت نبی اکرم(صلی الله علیه وآله) یعنی اهل بیت(علیهم السلام) باشند.

به عقیده طبری و برخی دیگر از مفسران، اینکه در این دعا تنها گروهی از فرزندان ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام) در امت مسلمه جای گرفته‌اند، از آن‌روست که خداوند متعال پیش از این به ابراهیم(علیه السلام) اعلام کرده بود که از میان فرزندان تو تنها گروهی به مقام عهد الهی می‌رسند که از دسته ظالمان و بت‌پرستان نباشند و از همین‌رو امت مسلمه فقط آن گروه از فرزندان ابراهیم(علیه السلام) را شامل می‌شود که ستمی را مرتکب نشده باشند.

در احادیث تفسیری از سُدّی چنین نقل شده که این گروه از فرزندان ابراهیم، اعراب هستند. طبری ضمن نقل این سخن از سدی می‌گوید: این سخن خلاف ظاهر آیه و نیز واقعیات تاریخی است، زیرا این گروه یقیناً اهل طاعت و امتثال اوامر الهی و ولایت خداوند سبحان هستند و روشن است که چنین افرادی از ذریه ابراهیم(علیه السلام) هم در میان اعراب بوده‌اند و هم غیر عرب.

برخی از مفسران بر این عقیده‌اند که ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام) در بخش نخست دعایشان: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَینِ لَک» طالب ثبات و استمرار این وصف برای خود بوده‌اند؛ یعنی از خدا خواسته‌اند که چنان‌که در گذشته مُسلم بوده‌اند در آینده نیز بر آن وصف بمانند.

در تفسیر روح‌البیان این احتمال نیز مطرح شده است که آن دو برای عرصه‌های آزمونی که پیش روی داشتند (ذبح اسماعیل و افکنده شدن ابراهیم(علیه السلام) در آتش) تقاضای شکیبایی و به سلامت رهیدن از این عرصه را داشته‌اند.

منابع

• "امت مسلمه"، حسین دیبا، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.