نصاب‌ الصبیان (کتاب)

«نصاب‌ الصبیان» اثر برجسته‌ی ابونصر فراهی عالم قرن هفتم هجری، کتابی است که به صورت شعر، ترجمه فارسى بسیارى از لغات عربى را بیان نموده است. ۲۰۰ بیتی که ابونصر فراهی در نصاب الصبیان گرد آورده، از جمله ابیاتی است که قرنها در مکاتب و مدارس کشورهای اسلامی به عنوان کتاب درسی استفاده و تدریس می‌شده است.

نویسنده	ابونصر فراهی
موضوع	واژه نامه
زبان	فارسی - عربی
تعداد جلد	۱
تصحیح	علامه حسن ‌زاده آملی

معرفی کتاب

«نصاب الصبیان» همانگونه که از نام آن بر می‌آید، در اصل برای آموزش کودکان نوشته شده است، اما برای هر کسی که خواهان یادگیری عربی باشد مفید است.

مطالب مطرح شده در کتاب نصاب الصبیان، بطور اجمال عبارت است از:

ترجمه فارسى بسیارى از لغات عربى از قبیل: اله، الله، رحمان، دلیل، هادى، محمد، امین، صحابه، آل، سماء، ارض، غبرا، محل، مکان، معان، سقر، نار، جنت، آخرت... ضیاء، نور، سنا، فتى، خفیف... جید، ثوب، رزق، زاد، عرش... فریس، کمّ، سراویل... قریب، رکن، حمیم... فرخ، بیضه، تین... لحیه، اقرع، اشل... تراب، رغام، ثرى... ثمر، حب، تبن و...

سوره‌هاى مکى و مدنى، اسامى زنان پیامبر، اسامى اولاد پیامبر، اسامى ماه‌هاى رومى، اسامى ماه‌هاى فارسى، اسامى قراء سبعه و... .

نمونه‌اى از کار مؤلف:

به بحر تقارب، تقرب نماى‌ * بدین وزن، میزان طبع آزماى‌

فعولن فعولن فعولن فعول‌ * چو گفتى، بگو اى مه دل‌رباى‌

اله است و الله و رحمان خداى * دلیل است و هادى تو گو رهنماى‌

محمد، ستوده، امین، استوار * به قرآن ثنا گفت وى را خداى‌

صحابه است یاران و آل، اهل بیت‌ * که اسلام و دین شد از ایشان به‌پاى‌

سما، آسمان، ارض و غبرا، زمین * محل و مکان و معان است جاى‌

شرح و تصحیح کتاب

پس از «نصاب الصبیان» تقلیدهاى بسیارى از آن شده که از مشهورترین آنها «زهرة الادب» اثر شکرالله بن شهاب الدین احمد قاضی در لغت عربى به فارسى است.

همچنین بر نصاب الصبیان شروح بسیار نوشته شده، از جمله می توان شرح «ریاض الفتیان» ابن حسام در نیمه ی نخست سدۀ هشتم، شرح «رافع النصاب» از احمد بن الفقیه (۸۱۸ ق)، «کنز الفنون» از دانشمندی در هند در سدۀ یازدهم را نام برد.

در دوران معاصر نیز، استاد علامه حسن ‌زاده آملی، این کتاب را تصحیح نموده و همراه با چندین بیت اشعار ملحقه و اعراب کلمات مشکله و پانوشت‌هاى ارزنده، به امر علامه شعرانى، به چاپ رسانده است.

علامه شعرانى، در تقریظى که بر این تصحیح نگاشته است، مى‌گوید: «کتاب نصاب الصبیان که از زمان تألیف آن تاکنون بیش از هفت صد سال گذشته و هنوز رونق اولیه را از دست نداده است، پیوسته در مکاتب و مدارس از کتب درسى و تعلیمى بوده است و به سبب کثرت تداول، تصرف ناسخان بسیار در آن راه یافته و زیاده و نقصان در آن بسیار کرده اند، چنان‌که هیچ یک از نسخ مطبوعه از تحریفات خالى نیست، لذا جناب ادیب فاضل آقاى حسن‌زاده آملى که در بسیارى از علوم زحمت کشیده و مدت‌ها نزد این بنده ناچیز، به تحصیل پرداخته، به اصرار و ترغیب حقیر در نسخ آن، تجدید نظر کامل نمود و همه لغات فارسى و عربى آن را از مدارک معتبره آن، مانند قاموس و منتهى الارب و کنز اللغة و سامى و صحاح و برهان قاطع و جامع و غیر آنها تصحیح و معرب ساخت و چنان‌که هیچ کلمه بدون اطمینان به صحت آن ضبط نگردید و نیز آنچه از اشعار مرتبط با علم نجوم و قرائت و سیره نبویه بود، از کتب معتبره فن، مانند زیج بهادرخانى، اتقان و مجمع البیان و غیر آن تصحیح کرده و هر یک را که احتیاج به توضیح داشت، در ذیل صفحات توضیح داد و چون ملاحظه شد که در نسخ مطبوعه، بسیارى از اشعار اصلى کتاب را عمدا یا سهوا حذف کرده‌اند، سعى شد تا همه اشعار اصلى ثبت افتد و از اشعار الحاقى که متعلمان را مفید بود نیز با علامت مشخصه (م) نوشته گردید تا از همه جهت، این نسخه، سودمند باشد».

منابع

• انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۱، ص۱۹۰.
• "ابونصر فراهی"، سایت ایرانک، بازیابی: ۸ شهریور ۱۳۹۳.
• "ابونصر فراهی، بزرگ اما ناشناخته"، وبلاگ ابونصر، بازیابی: ۸ شهریور ۱۳۹۳.