بنى جذيمه: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | {{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | ||
| + | «بنی جَذیمة» از قبایل عدنانی در جنوب [[مکه]] بوده که کتب سیره و تاریخ، به اعزام «[[سریه خالد بن ولید]]» پس از [[فتح مکه]] به سوی این قبیله در [[ماه شوال|شوال]] سال هشتم هجری اشاره می‌کنند. برخی مفسران، [[شأن نزول]] بعضی آیات [[قرآن]] را درباره بنی‌جذیمه دانسته‌اند. | ||
| − | + | ==بنی‌جذیمه در عصر جاهلی== | |
| − | + | محل سکونت بنی‌جَذیمة در جنوب [[مکه]] به فاصله یک شب راه، در ناحیه [[یلملم|یَلَمْلَم]]<ref>الطبقات، ج۲، ص۱۱۲.</ref> در مکانی به نام غُمَیْصاء بود.<ref>الطبقات ج۷، ص۲۷۸؛ معجم البلدان، ج۴، ص۲۱۴.</ref> غمیصاء نام آبی از آبهای بنی‌جذیمه بود<ref>المنمق، ص۲۰۹.</ref> که به مرور نام سرزمین محل سکونت آنان گشت. قبایل دیگری نیز وجود دارد که با بنی جذیمه تنها در نام اشتراک دارند زیرا شماری از آنان از قبایل [[یمن|یمنی]] و قحطانی اند؛ مانند بنی جذیمة بن‌سعد.<ref>نسب معد و الیمن الکبیر، ج۱، ص۲۹۳؛ معجم قبائل العرب، ج۱، ص۱۷۶.</ref> نام این قبیله در برخی منابع به ویژه کتب [[تفسیر قرآن|تفسیری]] به جای جذیمه، خزیمه آمده که اشتباه است. این اشتباه افزون بر یکسانی در صورت نوشتاری قدیم این دو کلمه، می‌تواند ناشی از اشتباه شدن جذیمه با جد اعلای خود «خزیمة بن مدرکه» بوده باشد. | |
| − | |||
| − | محل سکونت بنی‌جَذیمة در جنوب [[مکه]] به فاصله یک شب راه، در ناحیه [[یلملم|یَلَمْلَم]]<ref>الطبقات، | ||
از بنی‌جذیمه در رخدادهای دوران [[جاهلیت|جاهلی]] جز یک مورد یاد نشده است. گفته شده است که سه‌تن [[قریش|قرشی]] به نامهای فاکه بن مغیره (عموی [[خالد بن ولید]])، عوف بن عبدمناف (پدر [[عبدالرحمن بن عوف]]) و عفان بن ابی العاص (پدر [[عثمان بن عفان|عثمان]]) برای تجارت به [[یمن]] رفتند و در بازگشت، اموال مردی از بنی جذیمه را که در یمن درگذشته بود برای سپردن به وارثان وی همراه خود آوردند. پیش از آنکه اموال به دست ورثه میت برسد، یکی از بنی جذیمه مدعی آن مال شد و همراه مردانی از بنی جذیمه به جنگ مردان قرشی برخاست. | از بنی‌جذیمه در رخدادهای دوران [[جاهلیت|جاهلی]] جز یک مورد یاد نشده است. گفته شده است که سه‌تن [[قریش|قرشی]] به نامهای فاکه بن مغیره (عموی [[خالد بن ولید]])، عوف بن عبدمناف (پدر [[عبدالرحمن بن عوف]]) و عفان بن ابی العاص (پدر [[عثمان بن عفان|عثمان]]) برای تجارت به [[یمن]] رفتند و در بازگشت، اموال مردی از بنی جذیمه را که در یمن درگذشته بود برای سپردن به وارثان وی همراه خود آوردند. پیش از آنکه اموال به دست ورثه میت برسد، یکی از بنی جذیمه مدعی آن مال شد و همراه مردانی از بنی جذیمه به جنگ مردان قرشی برخاست. | ||
| − | در این درگیری عوف بن عبدمناف و فاکه بن مغیره کشته شدند و اموالشان بدست بنی‌جذیمه تصاحب شد. [[قریش]] در پی این حادثه آماده جنگ با بنی‌جذیمه شد؛ اما بزرگان بنی جذیمه این رخداد را تصمیمی اتخاذ شده از سوی سران خود ندانسته، به قریش اعلام کردند که خسارتهای وارد شده را جبران می‌کنند. در پی این اعلام نظر، اوضاع به حالت عادی برگشته، صلح میان ایشان برقرار شد<ref>السیرة‌النبویه، | + | در این درگیری عوف بن عبدمناف و فاکه بن مغیره کشته شدند و اموالشان بدست بنی‌جذیمه تصاحب شد. [[قریش]] در پی این حادثه آماده جنگ با بنی‌جذیمه شد؛ اما بزرگان بنی جذیمه این رخداد را تصمیمی اتخاذ شده از سوی سران خود ندانسته، به قریش اعلام کردند که خسارتهای وارد شده را جبران می‌کنند. در پی این اعلام نظر، اوضاع به حالت عادی برگشته، صلح میان ایشان برقرار شد<ref>السیرة‌النبویه، ج۴، ص۴۳۱؛ المنمق، ص۱۴۳؛ انساب الاشراف، ج۱۱، ص۱۳۶.</ref>، هر چند صاحبان خون به دریافت غرامت راضی نشدند و ولید بن مغیره (پدر خالد بن ولید) در بستر مرگ وصیت کرد که انتقام خون برادرش فاکه بن مغیره از بنی جذیمه گرفته شود.<ref>المنمق، ص۱۹۲.</ref> |
==بنی‌جذیمه در عصر رسول خدا== | ==بنی‌جذیمه در عصر رسول خدا== | ||
| − | از این قبیله هیچ یادی پیش از [[فتح مکه]] در کتب تاریخ و سیره نیست. نزدیکی آنان به [[مکه]] که کانون دشمنی با [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بود و دوری جغرافیایی از [[مدینه]] که پایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در دوره مدنی بود، موجب شد تا رسول خدا در این مدت هیچ‌گاه به سوی ایشان لشکری گسیل ندارد؛ اما کتب سیره و تاریخ به اتفاق پس از فتح مکه به اعزام [[سریه خالد بن ولید]] به سوی بنی جذیمه در [[ماه شوال|شوال]] سال هشتم هجری اشاره می‌کنند. این [[سریه]] که همراه با کشتار بود به نام «یوم غُمَیصاء»<ref>الطبقات، | + | از این قبیله هیچ یادی پیش از [[فتح مکه]] در کتب تاریخ و سیره نیست. نزدیکی آنان به [[مکه]] که کانون دشمنی با [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بود و دوری جغرافیایی از [[مدینه]] که پایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در دوره مدنی بود، موجب شد تا رسول خدا در این مدت هیچ‌گاه به سوی ایشان لشکری گسیل ندارد؛ اما کتب سیره و تاریخ به اتفاق پس از فتح مکه به اعزام [[سریه خالد بن ولید]] به سوی بنی جذیمه در [[ماه شوال|شوال]] سال هشتم هجری اشاره می‌کنند. این [[سریه]] که همراه با کشتار بود به نام «یوم غُمَیصاء»<ref>الطبقات، ج۲، ص۱۱۲.</ref> شناخته می‌شود. |
| − | رسول خدا پس از فتح مکه برای فراخوانی قبایل بیابان نشین اطراف مکه دسته‌هایی را برای دعوت گسیل داشت. یکی از این قبایل بنی جذیمه بود که [[خالد بن ولید]] مأمور فراخوانی آنان شد. هنگامی که خالد نزد آنان رسید، آنان که با سلاح بیرون آمده بودند، اعلام کردند [[اسلام]] را پیش از این پذیرفته، [[مسجد|مساجد]] بنا کرده و [[اذان]] می‌گویند.<ref>المغازی، | + | رسول خدا پس از فتح مکه برای فراخوانی قبایل بیابان نشین اطراف مکه دسته‌هایی را برای دعوت گسیل داشت. یکی از این قبایل بنی جذیمه بود که [[خالد بن ولید]] مأمور فراخوانی آنان شد. هنگامی که خالد نزد آنان رسید، آنان که با سلاح بیرون آمده بودند، اعلام کردند [[اسلام]] را پیش از این پذیرفته، [[مسجد|مساجد]] بنا کرده و [[اذان]] می‌گویند.<ref>المغازی، ج۳، ص۸۷۵.</ref> بنی‌جذیمه پس از اطمینان از آنکه خالد با آنان به خشونت رفتار نخواهد کرد، سلاحها را بر زمین نهاده، تسلیم شدند؛ اما خالد به رغم اعتراض برخی از لشکریان مانند ابن عمر و سالم مولی حذیفه تنها به سبب کینه‌های دوران [[جاهلیت|جاهلی]] (و احتمالاً وصیت پدرش) حدود ۳۰ نفر از آنان را کشت.<ref>همان، ص۸۸۴؛ المنمق، ص۲۰۹.</ref> |
| − | در برابر دستور خالد مبنی بر قتل بنی جذیمه، [[مهاجران]] و [[انصار]] حاضر در لشکر، فرمان وی را گردن ننهادند و به قتل عام بنی جذیمه نپرداختند. تنها [[بنی سلیم]] که همراه لشکر خالد بودند و از بنی جذیمه کینه و دشمنی دیرین به دل داشتند،<ref>تاریخ یعقوبی، | + | در برابر دستور خالد مبنی بر قتل بنی جذیمه، [[مهاجران]] و [[انصار]] حاضر در لشکر، فرمان وی را گردن ننهادند و به قتل عام بنی جذیمه نپرداختند. تنها [[بنی سلیم]] که همراه لشکر خالد بودند و از بنی جذیمه کینه و دشمنی دیرین به دل داشتند،<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۱؛ معجم ما استعجم، ج۳، ص۲۵۸.</ref> از دستور وی در کشتن اسیران اطاعت کردند.<ref>الطبقات، ج۲، ص۱۱۲.</ref> |
| − | چون این خبر به [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله رسید، از اقدام خالد [[تبرّی]] جست و [[امام علی علیه السلام|امیرمؤمنان علی]] علیه السلام را بر اساس خوابی که پیش از این دیده بود<ref>السیرة‌النبویه، | + | چون این خبر به [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله رسید، از اقدام خالد [[تبرّی]] جست و [[امام علی علیه السلام|امیرمؤمنان علی]] علیه السلام را بر اساس خوابی که پیش از این دیده بود<ref>السیرة‌النبویه، ج۴، ص۴۲۹.</ref> برای جبران کار ناپسند خالد به سوی بنی جذیمه فرستاد. امام علی علیه السلام این مأموریت را به خوبی انجام داد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را خرسند کرد.<ref>المغازی، ج۳، ص۸۸۲.</ref> |
| − | خالد که در پی این رخداد موقعیت خود را نزد [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله متزلزل می‌دید، به بهانه‌های گوناگون، خود را در معرض دید پیامبر صلی الله علیه و آله قرار می‌داد تا با وی هم صحبت شود؛ اما آن حضرت از او روی بر می‌گرداند.<ref>المغازی، | + | خالد که در پی این رخداد موقعیت خود را نزد [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله متزلزل می‌دید، به بهانه‌های گوناگون، خود را در معرض دید پیامبر صلی الله علیه و آله قرار می‌داد تا با وی هم صحبت شود؛ اما آن حضرت از او روی بر می‌گرداند.<ref>المغازی، ج۳، ص۸۸۳.</ref> |
| − | خالد این عمل خود را با خواندن آیاتی از [[سوره توبه]]: {{متن قرآن|«قَاتِلُوهُمْ | + | خالد این عمل خود را با خواندن آیاتی از [[سوره توبه]]: {{متن قرآن|«قَاتِلُوهُمْ یعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیدِیکمْ وَیخْزِهِمْ وَینْصُرْکمْ عَلَیهِمْ وَیشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ * وَیذْهِبْ غَیظَ قُلُوبِهِمْ وَیتُوبُ اللَّهُ عَلَىٰ مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ»}} (سوره توبه، ۱۴-۱۵) که به کشتن کافران سفارش می‌کرد، نزد رسول خدا توجیه کرد<ref>الاغانی، ج۷، ص۳۰۷.</ref> و گفت که دیگران وی را بر این کشتار ترغیب کرده‌اند؛<ref>سبل الهدی، ج۶، ص۲۰۳.</ref> چنان که برخی برای توجیه اقدام خالد چنین گفته‌اند که چون بنی‌جذیمه در پرسش از این که اسلام آورده‌اند یا نه؟ به جای تعبیر «أسلمنا» از واژه «صبأنا» (خروج از دینی به دین دیگر)<ref>النهایه، ج۳، ص۳؛ لسان العرب، ج۱، ص۱۰۸.</ref> که مشرکان در حق پیامبر بکار می‌بردند و صراحت در پذیرفتن اسلام نداشت، استفاده کردند. خالد متوجه منظور آنان نشده و ایشان را کشت.<ref>صحیح البخاری، ج۵، ص۱۲۵؛ النهایه، ج۳، ص۳.</ref> |
| − | از این عمل خالد حتی نزدیکان وی نیز تبری جستند؛ از جمله عبدالرحمن بن عوف وی را سرزنش کرد که در اسلام بر مرام [[جاهلیت]] عمل کرده است؛ اما خالد اقدام خود را برای خونخواهی پدر عبدالرحمن قلمداد کرد.<ref>المغازی، | + | از این عمل خالد حتی نزدیکان وی نیز تبری جستند؛ از جمله عبدالرحمن بن عوف وی را سرزنش کرد که در اسلام بر مرام [[جاهلیت]] عمل کرده است؛ اما خالد اقدام خود را برای خونخواهی پدر عبدالرحمن قلمداد کرد.<ref>المغازی، ج۳، ص۸۸۰.</ref> [[عمار یاسر|عمار]] نیز به سختی خالد را سرزنش کرد.<ref>المغازی، ج۳، ص۸۸۱.</ref> |
صرفنظر از اقدام ناصواب خالد در کشتار جذیمیان، بیشتر منابع به ساختن مساجد و اذان گفتن بنی جذیمه اشاره کرده‌اند که این امر با توجه به مناسباتی که با [[قریش]] داشتند بعید به نظر می‌رسد، به ویژه با در نظر گرفتن این موضوع که تا پیش از [[فتح مکه]]، بنی‌جذیمه در [[صلح حدیبیه]] از جمله قبایلی بودند که با قریش همراهی کرده، با آنان همپیمان شدند. اعزام خالد به سوی ایشان در کمتر از یک ماه پس از فتح مکه صورت گرفت، از این رو مسجد سازی به صورت گسترده که اقدامی فرهنگی و نماد اسلام بود، برای جا افتادن نیاز به فرصت بیشتری داشت. ضمن آنکه فرستادن [[سریه]] تبلیغی از طرف پیامبر به سوی بنی‌جذیمه نشان از همه‌گیر نشدن اسلام در میان ایشان بود. | صرفنظر از اقدام ناصواب خالد در کشتار جذیمیان، بیشتر منابع به ساختن مساجد و اذان گفتن بنی جذیمه اشاره کرده‌اند که این امر با توجه به مناسباتی که با [[قریش]] داشتند بعید به نظر می‌رسد، به ویژه با در نظر گرفتن این موضوع که تا پیش از [[فتح مکه]]، بنی‌جذیمه در [[صلح حدیبیه]] از جمله قبایلی بودند که با قریش همراهی کرده، با آنان همپیمان شدند. اعزام خالد به سوی ایشان در کمتر از یک ماه پس از فتح مکه صورت گرفت، از این رو مسجد سازی به صورت گسترده که اقدامی فرهنگی و نماد اسلام بود، برای جا افتادن نیاز به فرصت بیشتری داشت. ضمن آنکه فرستادن [[سریه]] تبلیغی از طرف پیامبر به سوی بنی‌جذیمه نشان از همه‌گیر نشدن اسلام در میان ایشان بود. | ||
| − | == | + | ==بنی‌جذیمه در شأن نزول== |
| − | مفسران آیه | + | مفسران آیه ۹۰ [[سوره نساء]] و آیات آغازین [[سوره توبه]] را درباره سه تیره کنانی بنی‌ضمره، [[بنی مدلج|بنی‌مدلج]] و بنی‌جذیمه دانسته‌اند؛ اما در این که بنی‌جذیمه مصداق این آیات باشند، تردید است. |
| − | خداوند در آیه 89 | + | خداوند در [[آیه 89 سوره نساء|آیه ۸۹ سوره نساء]] مسلمانان را از دوستی با [[کفر|کافران]] و [[منافقان]] منع کرده و آنان را به پیکار با آن دسته از کافرانی که بر ضد مسلمانان اقدام می‌کنند، فراخوانده است؛ آنگاه در آیه ۹۰ سوره نساء، نبرد با قبایل و افرادی را که با [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله پیمان عدم تعرض داشته‌اند منع کرده و آنان را از حکم پیشین استثنا کرده است: {{متن قرآن|«إِلَّا الَّذِینَ یصِلُونَ إِلَىٰ قَوْمٍ بَینَکمْ وَبَینَهُمْ مِیثَاقٌ أَوْ جَاءُوکمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یقَاتِلُوکمْ أَوْ یقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ»}}؛ مگر آنان که به گروهی پیوندند که میان شما و ایشان پیمانی هست یا در حالی نزد شما آیند که سینه‌هاشان از اینکه با شما یا با قوم خود پیکار کنند به تنگ آمده است. |
| − | مطابق قول عکرمه این آیه مربوط به بنی‌جذیمه است<ref>جامع‌البیان، | + | مطابق قول عکرمه این [[آیه]] مربوط به بنی‌جذیمه است<ref>جامع‌البیان، مج۴، ج۵، ص۲۶۸؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۳، ص۱۰۲۷؛ تفسیر جلالین، ص۲۶۳.</ref>؛ اما مقاتل این آیه را مربوط به پیمان [[خزاعه]] و بنی جذیمه و بنی مدلج و هلال بن عُویمِر و سُراقة بن مالک دانسته است<ref>تفسیر مقاتل، ج۱، ص۳۹۶.</ref>؛ همچنین ادامه آیه را که به تنگی عرصه برای برخی قبایل اشاره دارد (حَصِرَت صُدورُهُم)، مربوط به بنی‌جذیمه دانسته است. |
| − | مفسران در تفسیر و توضیح آیاتی مانند آیه یاد شده که از سویی می‌تواند مصادیق متعددی داشته باشد و از سوی دیگر گزارشهای تاریخی کافی برای انصراف آیه به موردی خاص وجود ندارد، دست به تعمیم زده و هر آنچه از رخدادهای تاریخی دوره پیامبر را که می‌توانست این آیه آن را پوشش دهد به عنوان توضیح و مصداق آیه آورده‌اند؛ اما در گزارشهای کتب تاریخ و سیره درباره بنی | + | مفسران در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و توضیح آیاتی مانند آیه یاد شده که از سویی می‌تواند مصادیق متعددی داشته باشد و از سوی دیگر گزارشهای تاریخی کافی برای انصراف آیه به موردی خاص وجود ندارد، دست به تعمیم زده و هر آنچه از رخدادهای تاریخی دوره پیامبر را که می‌توانست این آیه آن را پوشش دهد به عنوان توضیح و مصداق آیه آورده‌اند؛ اما در گزارشهای کتب تاریخ و سیره درباره بنی جذیمه، گزارشی که با آن بتوان پیوندی میان بنی‌جذیمه و این آیه برقرار کرد، یافت نمی‌شود و احتمالا چون این آیه درباره قبایل کنانی دیگری مانند بنی‌ضمره و بنی‌مدلج دانسته شده به قبیله بنی جذیمه که از جمله قبایل کنانی است نیز تسری داده شده است. افزون بر این، موقعیت جغرافیایی بنی‌جذیمه که در جنوب [[مکه]] سکونت داشت با موقعیت جغرافیایی دو قبیله کنانی دیگر (بنی‌ضمره و بنی‌مدلج) که جایگاهشان به [[مدینه]] نزدیک‌تر بود تا به مکه، و این که بنی‌جذیمه به جهت فاصله مکانی از تیررس پیامبر دور بود، نمی‌توانست جذیمیان را در موقعیتی قرار دهد که به پناه آوردن به پیامبر یا قبایل کنانی همتای خود وادار شوند. |
| − | + | همچنین مفسران، آیات ۱، ۴ و ۷ [[سوره توبه]] را که به پیمانهای مشرکان با [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله اشاره می‌کند، درباره قبایلی چون بنی‌جذیمه دانسته‌اند. آیات یاد شده پیمانهای رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشرکان را ملغی اعلام کرده، تنها کسانی را که بر پیمان پایبند بوده‌اند استثنا می‌کند. | |
| − | مفسران در این زمینه نیز با مراجعه به گزارشهای | + | مفسران در این زمینه نیز با مراجعه به گزارشهای تاریخی، به مصداق یابی پرداخته و از جمله قبایلی را که در [[صلح حدیبیه]] با [[قریش]] همراه شدند ولی مانند قریش پیمان نشکستند، بنی‌جذیمه دانسته و ادامه آیات را که مسلمانان را به تعهد بر پیمان تا پایان زمان آن سفارش می‌کند، درباره این قبایل دانسته‌اند. |
| − | |||
| − | |||
| + | پذیرش سخن مفسران در این زمینه دشوار است، زیرا سه قبیله کنانیِ بنی‌مدلج، بنی‌ضمره و بنی جذیمه که مفسران آنان را مصداق آیات آغازین سوره توبه می‌دانند، پیش از نزول این آیات [[اسلام]] آورده و در جرگه مسلمانان بودند و باید از قواعد جدید پیروی می‌کردند. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | + | *دائرةالمعارف قرآن کریم، "بنی جذیمه"، منصور داداش‌نژاد، ج۶، ص۱۵۸. | |
| − | *بنی | ||
| − | |||
[[رده:شخصیت‌های شان نزول آیات قرآن]] | [[رده:شخصیت‌های شان نزول آیات قرآن]] | ||
[[رده:قبایل]] | [[رده:قبایل]] | ||
| − | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۲ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۱۳
«بنی جَذیمة» از قبایل عدنانی در جنوب مکه بوده که کتب سیره و تاریخ، به اعزام «سریه خالد بن ولید» پس از فتح مکه به سوی این قبیله در شوال سال هشتم هجری اشاره می‌کنند. برخی مفسران، شأن نزول بعضی آیات قرآن را درباره بنی‌جذیمه دانسته‌اند.
محتویات
بنی‌جذیمه در عصر جاهلی
محل سکونت بنی‌جَذیمة در جنوب مکه به فاصله یک شب راه، در ناحیه یَلَمْلَم[۱] در مکانی به نام غُمَیْصاء بود.[۲] غمیصاء نام آبی از آبهای بنی‌جذیمه بود[۳] که به مرور نام سرزمین محل سکونت آنان گشت. قبایل دیگری نیز وجود دارد که با بنی جذیمه تنها در نام اشتراک دارند زیرا شماری از آنان از قبایل یمنی و قحطانی اند؛ مانند بنی جذیمة بن‌سعد.[۴] نام این قبیله در برخی منابع به ویژه کتب تفسیری به جای جذیمه، خزیمه آمده که اشتباه است. این اشتباه افزون بر یکسانی در صورت نوشتاری قدیم این دو کلمه، می‌تواند ناشی از اشتباه شدن جذیمه با جد اعلای خود «خزیمة بن مدرکه» بوده باشد.
از بنی‌جذیمه در رخدادهای دوران جاهلی جز یک مورد یاد نشده است. گفته شده است که سه‌تن قرشی به نامهای فاکه بن مغیره (عموی خالد بن ولید)، عوف بن عبدمناف (پدر عبدالرحمن بن عوف) و عفان بن ابی العاص (پدر عثمان) برای تجارت به یمن رفتند و در بازگشت، اموال مردی از بنی جذیمه را که در یمن درگذشته بود برای سپردن به وارثان وی همراه خود آوردند. پیش از آنکه اموال به دست ورثه میت برسد، یکی از بنی جذیمه مدعی آن مال شد و همراه مردانی از بنی جذیمه به جنگ مردان قرشی برخاست.
در این درگیری عوف بن عبدمناف و فاکه بن مغیره کشته شدند و اموالشان بدست بنی‌جذیمه تصاحب شد. قریش در پی این حادثه آماده جنگ با بنی‌جذیمه شد؛ اما بزرگان بنی جذیمه این رخداد را تصمیمی اتخاذ شده از سوی سران خود ندانسته، به قریش اعلام کردند که خسارتهای وارد شده را جبران می‌کنند. در پی این اعلام نظر، اوضاع به حالت عادی برگشته، صلح میان ایشان برقرار شد[۵]، هر چند صاحبان خون به دریافت غرامت راضی نشدند و ولید بن مغیره (پدر خالد بن ولید) در بستر مرگ وصیت کرد که انتقام خون برادرش فاکه بن مغیره از بنی جذیمه گرفته شود.[۶]
بنی‌جذیمه در عصر رسول خدا
از این قبیله هیچ یادی پیش از فتح مکه در کتب تاریخ و سیره نیست. نزدیکی آنان به مکه که کانون دشمنی با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و دوری جغرافیایی از مدینه که پایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در دوره مدنی بود، موجب شد تا رسول خدا در این مدت هیچ‌گاه به سوی ایشان لشکری گسیل ندارد؛ اما کتب سیره و تاریخ به اتفاق پس از فتح مکه به اعزام سریه خالد بن ولید به سوی بنی جذیمه در شوال سال هشتم هجری اشاره می‌کنند. این سریه که همراه با کشتار بود به نام «یوم غُمَیصاء»[۷] شناخته می‌شود.
رسول خدا پس از فتح مکه برای فراخوانی قبایل بیابان نشین اطراف مکه دسته‌هایی را برای دعوت گسیل داشت. یکی از این قبایل بنی جذیمه بود که خالد بن ولید مأمور فراخوانی آنان شد. هنگامی که خالد نزد آنان رسید، آنان که با سلاح بیرون آمده بودند، اعلام کردند اسلام را پیش از این پذیرفته، مساجد بنا کرده و اذان می‌گویند.[۸] بنی‌جذیمه پس از اطمینان از آنکه خالد با آنان به خشونت رفتار نخواهد کرد، سلاحها را بر زمین نهاده، تسلیم شدند؛ اما خالد به رغم اعتراض برخی از لشکریان مانند ابن عمر و سالم مولی حذیفه تنها به سبب کینه‌های دوران جاهلی (و احتمالاً وصیت پدرش) حدود ۳۰ نفر از آنان را کشت.[۹]
در برابر دستور خالد مبنی بر قتل بنی جذیمه، مهاجران و انصار حاضر در لشکر، فرمان وی را گردن ننهادند و به قتل عام بنی جذیمه نپرداختند. تنها بنی سلیم که همراه لشکر خالد بودند و از بنی جذیمه کینه و دشمنی دیرین به دل داشتند،[۱۰] از دستور وی در کشتن اسیران اطاعت کردند.[۱۱]
چون این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، از اقدام خالد تبرّی جست و امیرمؤمنان علی علیه السلام را بر اساس خوابی که پیش از این دیده بود[۱۲] برای جبران کار ناپسند خالد به سوی بنی جذیمه فرستاد. امام علی علیه السلام این مأموریت را به خوبی انجام داد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را خرسند کرد.[۱۳]
خالد که در پی این رخداد موقعیت خود را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله متزلزل می‌دید، به بهانه‌های گوناگون، خود را در معرض دید پیامبر صلی الله علیه و آله قرار می‌داد تا با وی هم صحبت شود؛ اما آن حضرت از او روی بر می‌گرداند.[۱۴]
خالد این عمل خود را با خواندن آیاتی از سوره توبه: «قَاتِلُوهُمْ یعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیدِیکمْ وَیخْزِهِمْ وَینْصُرْکمْ عَلَیهِمْ وَیشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ * وَیذْهِبْ غَیظَ قُلُوبِهِمْ وَیتُوبُ اللَّهُ عَلَىٰ مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ» (سوره توبه، ۱۴-۱۵) که به کشتن کافران سفارش می‌کرد، نزد رسول خدا توجیه کرد[۱۵] و گفت که دیگران وی را بر این کشتار ترغیب کرده‌اند؛[۱۶] چنان که برخی برای توجیه اقدام خالد چنین گفته‌اند که چون بنی‌جذیمه در پرسش از این که اسلام آورده‌اند یا نه؟ به جای تعبیر «أسلمنا» از واژه «صبأنا» (خروج از دینی به دین دیگر)[۱۷] که مشرکان در حق پیامبر بکار می‌بردند و صراحت در پذیرفتن اسلام نداشت، استفاده کردند. خالد متوجه منظور آنان نشده و ایشان را کشت.[۱۸]
از این عمل خالد حتی نزدیکان وی نیز تبری جستند؛ از جمله عبدالرحمن بن عوف وی را سرزنش کرد که در اسلام بر مرام جاهلیت عمل کرده است؛ اما خالد اقدام خود را برای خونخواهی پدر عبدالرحمن قلمداد کرد.[۱۹] عمار نیز به سختی خالد را سرزنش کرد.[۲۰]
صرفنظر از اقدام ناصواب خالد در کشتار جذیمیان، بیشتر منابع به ساختن مساجد و اذان گفتن بنی جذیمه اشاره کرده‌اند که این امر با توجه به مناسباتی که با قریش داشتند بعید به نظر می‌رسد، به ویژه با در نظر گرفتن این موضوع که تا پیش از فتح مکه، بنی‌جذیمه در صلح حدیبیه از جمله قبایلی بودند که با قریش همراهی کرده، با آنان همپیمان شدند. اعزام خالد به سوی ایشان در کمتر از یک ماه پس از فتح مکه صورت گرفت، از این رو مسجد سازی به صورت گسترده که اقدامی فرهنگی و نماد اسلام بود، برای جا افتادن نیاز به فرصت بیشتری داشت. ضمن آنکه فرستادن سریه تبلیغی از طرف پیامبر به سوی بنی‌جذیمه نشان از همه‌گیر نشدن اسلام در میان ایشان بود.
بنی‌جذیمه در شأن نزول
مفسران آیه ۹۰ سوره نساء و آیات آغازین سوره توبه را درباره سه تیره کنانی بنی‌ضمره، بنی‌مدلج و بنی‌جذیمه دانسته‌اند؛ اما در این که بنی‌جذیمه مصداق این آیات باشند، تردید است.
خداوند در آیه ۸۹ سوره نساء مسلمانان را از دوستی با کافران و منافقان منع کرده و آنان را به پیکار با آن دسته از کافرانی که بر ضد مسلمانان اقدام می‌کنند، فراخوانده است؛ آنگاه در آیه ۹۰ سوره نساء، نبرد با قبایل و افرادی را که با پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان عدم تعرض داشته‌اند منع کرده و آنان را از حکم پیشین استثنا کرده است: «إِلَّا الَّذِینَ یصِلُونَ إِلَىٰ قَوْمٍ بَینَکمْ وَبَینَهُمْ مِیثَاقٌ أَوْ جَاءُوکمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یقَاتِلُوکمْ أَوْ یقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ»؛ مگر آنان که به گروهی پیوندند که میان شما و ایشان پیمانی هست یا در حالی نزد شما آیند که سینه‌هاشان از اینکه با شما یا با قوم خود پیکار کنند به تنگ آمده است.
مطابق قول عکرمه این آیه مربوط به بنی‌جذیمه است[۲۱]؛ اما مقاتل این آیه را مربوط به پیمان خزاعه و بنی جذیمه و بنی مدلج و هلال بن عُویمِر و سُراقة بن مالک دانسته است[۲۲]؛ همچنین ادامه آیه را که به تنگی عرصه برای برخی قبایل اشاره دارد (حَصِرَت صُدورُهُم)، مربوط به بنی‌جذیمه دانسته است.
مفسران در تفسیر و توضیح آیاتی مانند آیه یاد شده که از سویی می‌تواند مصادیق متعددی داشته باشد و از سوی دیگر گزارشهای تاریخی کافی برای انصراف آیه به موردی خاص وجود ندارد، دست به تعمیم زده و هر آنچه از رخدادهای تاریخی دوره پیامبر را که می‌توانست این آیه آن را پوشش دهد به عنوان توضیح و مصداق آیه آورده‌اند؛ اما در گزارشهای کتب تاریخ و سیره درباره بنی جذیمه، گزارشی که با آن بتوان پیوندی میان بنی‌جذیمه و این آیه برقرار کرد، یافت نمی‌شود و احتمالا چون این آیه درباره قبایل کنانی دیگری مانند بنی‌ضمره و بنی‌مدلج دانسته شده به قبیله بنی جذیمه که از جمله قبایل کنانی است نیز تسری داده شده است. افزون بر این، موقعیت جغرافیایی بنی‌جذیمه که در جنوب مکه سکونت داشت با موقعیت جغرافیایی دو قبیله کنانی دیگر (بنی‌ضمره و بنی‌مدلج) که جایگاهشان به مدینه نزدیک‌تر بود تا به مکه، و این که بنی‌جذیمه به جهت فاصله مکانی از تیررس پیامبر دور بود، نمی‌توانست جذیمیان را در موقعیتی قرار دهد که به پناه آوردن به پیامبر یا قبایل کنانی همتای خود وادار شوند.
همچنین مفسران، آیات ۱، ۴ و ۷ سوره توبه را که به پیمانهای مشرکان با رسول خدا صلی الله علیه و آله اشاره می‌کند، درباره قبایلی چون بنی‌جذیمه دانسته‌اند. آیات یاد شده پیمانهای رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشرکان را ملغی اعلام کرده، تنها کسانی را که بر پیمان پایبند بوده‌اند استثنا می‌کند.
مفسران در این زمینه نیز با مراجعه به گزارشهای تاریخی، به مصداق یابی پرداخته و از جمله قبایلی را که در صلح حدیبیه با قریش همراه شدند ولی مانند قریش پیمان نشکستند، بنی‌جذیمه دانسته و ادامه آیات را که مسلمانان را به تعهد بر پیمان تا پایان زمان آن سفارش می‌کند، درباره این قبایل دانسته‌اند.
پذیرش سخن مفسران در این زمینه دشوار است، زیرا سه قبیله کنانیِ بنی‌مدلج، بنی‌ضمره و بنی جذیمه که مفسران آنان را مصداق آیات آغازین سوره توبه می‌دانند، پیش از نزول این آیات اسلام آورده و در جرگه مسلمانان بودند و باید از قواعد جدید پیروی می‌کردند.
پانویس
- ↑ الطبقات، ج۲، ص۱۱۲.
- ↑ الطبقات ج۷، ص۲۷۸؛ معجم البلدان، ج۴، ص۲۱۴.
- ↑ المنمق، ص۲۰۹.
- ↑ نسب معد و الیمن الکبیر، ج۱، ص۲۹۳؛ معجم قبائل العرب، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ السیرة‌النبویه، ج۴، ص۴۳۱؛ المنمق، ص۱۴۳؛ انساب الاشراف، ج۱۱، ص۱۳۶.
- ↑ المنمق، ص۱۹۲.
- ↑ الطبقات، ج۲، ص۱۱۲.
- ↑ المغازی، ج۳، ص۸۷۵.
- ↑ همان، ص۸۸۴؛ المنمق، ص۲۰۹.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۱؛ معجم ما استعجم، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ الطبقات، ج۲، ص۱۱۲.
- ↑ السیرة‌النبویه، ج۴، ص۴۲۹.
- ↑ المغازی، ج۳، ص۸۸۲.
- ↑ المغازی، ج۳، ص۸۸۳.
- ↑ الاغانی، ج۷، ص۳۰۷.
- ↑ سبل الهدی، ج۶، ص۲۰۳.
- ↑ النهایه، ج۳، ص۳؛ لسان العرب، ج۱، ص۱۰۸.
- ↑ صحیح البخاری، ج۵، ص۱۲۵؛ النهایه، ج۳، ص۳.
- ↑ المغازی، ج۳، ص۸۸۰.
- ↑ المغازی، ج۳، ص۸۸۱.
- ↑ جامع‌البیان، مج۴، ج۵، ص۲۶۸؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۳، ص۱۰۲۷؛ تفسیر جلالین، ص۲۶۳.
- ↑ تفسیر مقاتل، ج۱، ص۳۹۶.
منابع
- دائرةالمعارف قرآن کریم، "بنی جذیمه"، منصور داداش‌نژاد، ج۶، ص۱۵۸.
