بانت سعاد: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی 'بانَت‌ْ سُعاد، يكى‌ از مشهورترين‌ قصايد عرب‌ (58 بيت‌، در بحر بسيط با قافية لا...' ایجاد کرد)
 
 
سطر ۱: سطر ۱:
بانَت‌ْ سُعاد، يكى‌ از مشهورترين‌ قصايد عرب‌ (58 بيت‌، در بحر بسيط با قافية لام‌) كه‌ احتمالاً در 7 يا 9ق‌/628 يا 630م‌، در مسجد مدينه‌، در مدح‌ پيامبر اكرم‌ (ص‌) خوانده‌ شد. سرايندة آن‌ كَعْب‌ بن‌ زُهَير، و نام‌ قصيده‌ دو كلمة آغازين‌ قصيده‌ است‌:  
+
«بانَت‌ْ سُعاد»، یکى‌ از مشهورترین‌ [[قصیده|قصاید]] عرب‌ شامل ۵۸ [[بیت (شعر)|بیت‌]]، در بحر بسیط با قافیة لام‌ است که‌ احتمالاً در سال ۷ یا ۹ قمری، در مسجد [[مدینه‌]]، در مدح‌ [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم‌]] (صلی الله علیه وآله) خوانده‌ شد. سراینده آن‌ کعْب‌ بن‌ زُهَیر، و نام‌ قصیده‌ دو کلمه آغازین‌ قصیده‌ است‌:  
{{بیت|بانت‌ سعاد فقلبى‌ اليوم‌ متبول‌|متيّم‌ اثرها لم‌ يفد مكبول‌}}
+
{{بیت|بانَتْ سُعادُ وَ قَلبی الیومَ مَتبولُ|مُتَیّمٌ اِثْرَها لَم یُفدَ مَکبولُ}} این‌ قصیده‌ را به‌ سبب‌ روایتى‌ که‌ ذکر خواهد شد، قصیده «بُرده‌» نیز مى‌خوانند.
اين‌ قصيده‌ را به‌ سبب‌ روايتى‌ كه‌ ذكر خواهد شد، قصيدة بُرده‌ نيز مى‌خوانند.
 
از آنجا كه‌ قصيدة بانت‌ سعاد در شمار مشهورترين‌ قصايد كهن‌ عرب‌ است‌، ناچار نخستين‌ سؤالى‌ كه‌ براي‌ پژوهشگران‌ مطرح‌ مى‌شود، همانا اعتبار تاريخى‌ و صحت‌ و اصالت‌ آن‌ است‌. نخستين‌ روايت‌ آن‌ به‌ ابن‌ اسحاق‌ برمى‌گردد كه‌ در گزارشهاي‌ ابن‌ هشام‌ (د 218ق‌/833م‌) به‌ نقل‌ از وي‌ آمده‌ است‌ <ref> 4/937 بب. </ref> با اينهمه‌، ابن‌ هشام‌ تصريح‌ مى‌كند كه‌ 7 بيت‌ از آن‌ را( ابيات‌ 21، 22، 23، 25، 34، 49، 51) از جايهاي‌ ديگر غير از آثار ابن‌ اسحاق‌ بر آن‌ افزوده‌ است‌ <ref> 4/942. </ref> ناقدان‌ مشهور شعر جاهلى‌، در اين‌ شعر به‌ چشم‌ اعتبار نگريسته‌اند. طه‌ حسين‌ كه‌ آثار جاهلى‌ را عموماً جعلى‌ مى‌پندارد، در مجموعة من‌ تاريخ‌ الادب‌ العربى‌ معارضة خاصى‌ با قصيدة كعب‌ ندارد و آن‌ را تصوير روشنى‌ از فضايل‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌) مى‌شمارد <ref> 1/406- 407؛ </ref> هرچند كه‌ وي‌ در جاي‌ جاي‌ مقاله‌، به‌ خلط و جابه‌جايى‌ و حذف‌ و اضافه‌اي‌ كه‌ در همة اشعار كهن‌ معمول‌ است‌، اشاره‌ مى‌كند<ref>  به‌خصوص‌، 1/413 </ref>و در جاي‌ ديگر <ref> «فى‌ الادب‌...»، 293 </ref>به‌ دستكاري‌ راويان‌ و ابيات‌ جعلى‌ در قصيده‌ تأكيد مى‌ورزد و دو امر را در آن‌ نادرست‌ مى‌داند: هجاي‌ انصار و داستان‌ برده‌ <ref> نك: دنبالة مقاله‌. </ref> بلاشر نيز كه‌ در امر جعل‌ شعر بسيار پژوهش‌ كرده‌ است‌، اين‌ قصيده‌ را برخلاف‌ انبوه‌ اشعار جاهلى‌، درست‌ و نسبتاً خالى‌ از جعل‌ مى‌داند و حتى‌ بر آن‌ است‌ كه‌ بانت‌ سعاد مى‌تواند به‌ صورت‌ معياري‌ براي‌ سنجش‌ ديگر اشعار جاهلى‌ تلقى‌ گردد .<ref> II/270 </ref>
 
اين‌ قصيده‌ نيز مانند بسياري‌ از قصايد جاهلى‌، داراي‌ «اخبار»، يا صحنه‌هاي‌ تاريخى‌ و بيشتر داستانى‌ و گاه‌ افسانه‌اي‌ است‌ كه‌ پيش‌درآمدي‌ براي‌ قصيده‌ به‌ شمار مى‌آيند و به‌ بخشهاي‌ گوناگون‌ آن‌، روح‌ و پويايى‌ داستانى‌ مى‌بخشند. در اين‌ شعر چون‌ اخبار همه‌ به‌ توانمندي‌ اسلام‌ و شخصيت‌ و فضايل‌ شخص‌ پيامبر(ص‌) مربوط است‌، لاجرم‌ نزد مسلمانان‌ اعتبار و شهرتى‌ بى‌مانند كسب‌ كرده‌ است‌.
 
دورترين‌ اثري‌ كه‌ در اين‌ اخبار مى‌توان‌ يافت‌، صرف‌نظر از روايات‌ شفاهى‌ همانا روايت‌ ابن‌ هشام‌ است‌ كه‌ از ابن‌ اسحاق‌ (د 151ق‌/768م‌) نقل‌ كرده‌، مواد روايت‌ به‌ اختصار چنين‌ است‌: كعب‌ و بُجَير، پسران‌ زهير بن‌ ابى‌ سُلمى‌ در شمار معارضان‌ اسلامند، بجير به‌ خدمت‌ حضرت‌ پيامبر(ص‌) مى‌شتابد و اسلام‌ مى‌آورد، اما كعب‌، شعري‌ براي‌ او مى‌فرستد و او را به‌ سبب‌ روي‌ برتافتن‌ از راه‌ و روش‌ نياكان‌ سرزنش‌ مى‌كند. اين‌ قطعة 5 بيتى‌ كه‌ حتى‌ از آغاز، يعنى‌ در روايت‌ ابن‌ هشام‌ <ref> 4/937-941 </ref> به‌ دو شكل‌ متفاوت‌ نقل‌ شده‌ است‌، تنها هجاي‌ بازمانده‌ از كعب‌ است‌ كه‌ به‌ اسلام‌ و پيامبر گرامى‌ آن‌ تعريضى‌ دارد. بجير شعر را به‌ پيامبر اكرم‌(ص‌) عرضه‌ مى‌كند و آن‌ حضرت‌ نيز خون‌ كعب‌ را مباح‌ مى‌سازد. بجير در قطعه‌ شعري‌ <ref> همانجا </ref> برادر را از خطر آگاه‌ مى‌سازد و اندرز مى‌دهد. وي‌ نيز با قصيدة مدحية خود (يا حتى‌ پيش‌ از سرودن‌ آن‌) به‌ پيامبر(ص‌) پناه‌ مى‌برد و زينهار مى‌طلبد و آنگاه‌ قصيدة بانت‌ سعاد را برمى‌خواند<ref>  همانجا. </ref>
 
اين‌ ماجرا كه‌ چارچوب‌ كلى‌ و شايد اصلى‌ داستان‌ است‌، در همة منابع‌ با اختلاف‌ در جزئيات‌ و الفاظ و عبارات‌ تكرار شده‌ است‌ ب<ref> راي‌ كهن‌ترين‌ آنها، نك: ابن‌ سلام‌، 1/99-103؛ </ref> <ref> سكّري‌، 3-6؛ </ref> <ref> ابن‌ قتيبه‌، 59 - 60، 67 - 68؛ </ref> <ref> ابوالفرج‌، 17/86 - 88؛ </ref> <ref> مرزبانى‌، 1/230-231؛ </ref> ولى‌ هنوز يكى‌ از مواد عمدة آن‌ باقى‌ مانده‌ است‌ كه‌ در اثر ابن‌ هشام‌ موجود نيست‌، اما در اثر ابن‌ سلام‌ (د 231ق‌/846م‌) كه‌ تنها 13 سال‌ پس‌ از ابن‌ هشام‌ درگذشته‌، آمده‌ است‌ <ref> 1/103. </ref> اين‌ نكته‌ همانا ماجراي‌ بُردة حضرت‌ پيامبر(ص‌) است‌ كه‌ بعدها نام‌ قصيده‌ نيز شد. روايت‌ ابن‌ سلام‌ از قول‌ ابان‌ پسر عثمان‌ بجلى‌ نقل‌ گرديده‌ است‌ و ابن‌ سلام‌ نيز هنگام‌ نقل‌ روايت‌، بر صحت‌ آن‌ تأكيدي‌ نمى‌ورزد. لفظ ابن‌ سلام‌ چنين‌ است‌ «كساه‌ النبى‌ (ص‌) بردة» (عبايى‌ بر او پوشاند). راويان‌ پس‌ از او، ترجيح‌ داده‌اند كه‌ «كساه‌ بردته‌» باشد تا اين‌ برده‌ حتماً از تن‌ مبارك‌ پيامبر(ص‌) بيرون‌ آمده‌ باشد و بعدها نيز معاويه‌ 20 هزار درهم‌ بابت‌ آن‌ به‌ زادگان‌ كعب‌ بپردازد (براي‌ تفصيل‌، نك: ه د، كعب‌ بن‌ زهير؛ نيز محمد، 24). شايد به‌ همين‌ دليلها باشد كه‌ گروهى‌، به‌ خصوص‌ طه‌ حسين‌ چنانكه‌ گذشت‌، در صحت‌ روايت‌ ترديد مى‌كنند. بستانى‌ بر اين‌ قضيه‌ بيشتر پا مى‌فشارد و مى‌گويد: كه‌ اگر اين‌ ماجرا حقيقت‌ داشت‌، لاجرم‌ ابن‌ اسحاق‌ و ابن‌ هشام‌ به‌ آن‌ اشاره‌ مى‌كردند <ref> ص‌ 84. </ref>
 
به‌هر حال‌، روايت‌ برده‌ 200 سال‌ پس‌ از وفات‌ پيامبر(ص‌) پديد آمد و خود برده‌ نيز بعدها، بنا به‌ روايت‌ ابن‌ اثير به‌ دست‌ خلفاي‌ عباسى‌ افتاد و همچنان‌ در اختيار ايشان‌ بود <ref> 2/276، </ref> تا اينكه‌ هلاكوخان‌ آن‌ را سوزاند، يا به‌ دجله‌ افكند. اما ماجراي‌ برده‌ به‌ اينجا خاتمه‌ نيافت‌، زيرا گروهى‌ ديگر پنداشتند كه‌ بردة واقعى‌ همچنان‌ باقى‌ ماند و چندي‌ در مصر بود، تا اينكه‌ سلاطين‌ عثمانى‌ آن‌ را به‌ آستانه‌ (استانبول‌) بردند و سپس‌ با نام‌ «الخرقة الشريفه‌» وضعيتى‌ خاص‌ يافت‌ و آيينهاي‌ مفصلى‌ به‌ سبب‌ آن‌ پديد آمد <ref> بستانى‌، 85 -86؛ I/1314 , 2 .(EIبلاشر </ref> موضوع‌ را چنين‌ حل‌ كرده‌ است‌ كه‌ پيامبر(ص‌) عباي‌ خود را در رفتاري‌ نمادين‌، بر سر كعب‌ گردانيد تا نشان‌ دهد كه‌ شاعر در حمايت‌ او قرار گرفته‌ است‌ .<ref> II/270 </ref> نكتة ديگري‌ كه‌ از روايت‌ِ ابن‌ هشام‌ برمى‌آيد آن‌ است‌ كه‌ ممكن‌ است‌ كعب‌، قصيدة خود را پس‌ از اسلام‌ آوردن‌ و زنهار گرفتن‌ سروده‌ باشد <ref> 4/942؛ </ref><ref>  نيز نك: ابوالفرج‌، 17/87. </ref> اگر اين‌ روايت‌ را باور كنيم‌، ناچار همة بخشهايى‌ كه‌ - در اين‌ داستان‌ - به‌ برده‌ مربوط است‌، جعلى‌ خواهد بود. جالب‌ توجه‌ آنكه‌ حتى‌ ابن‌ كثير (د 774ق‌/1373م‌) اين‌ داستان‌ را باور ندارد و مى‌نويسد: «اين‌ روايت‌ از آن‌ داستانهاي‌ بسيار مشهور است‌، ولى‌ من‌ آن‌ را در كتابهاي‌ معروف‌ با سلسله‌ سندي‌ قابل‌ قبول‌ نيافتم‌» <ref> 4/429 </ref>
 
دو امر ديگر كه‌ هر يك‌ از جهتى‌ اهميت‌ خاصى‌ مى‌يابند، به‌ ابيات‌ قصيده‌ پيوند خورده‌اند: يكى‌ آنكه‌ ظاهراً واكنش‌ شنوندگان‌ به‌ هنگام‌ شنيدن‌ سوز و گداز كعب‌ نسبت‌ به‌ سعاد، و سپس‌ وصف‌ طولانى‌ ماده‌ اشتر و صحرا، و حتى‌ گله‌ از دست‌ خبرچينان‌ و بدگويان‌ و اظهار پشيمانى‌ و نيز آغاز مدح‌، چيزي‌ جز سكوت‌ نبود؛ اما هنگامى‌ كه‌ در بيت‌ 51 (بيتى‌ كه‌ ناشرِ سيره‌ ميان‌ دو قلاب‌ افزوده‌، به‌ شمار نيامده‌ است‌) پيامبر(ص‌) را به‌ «شمشيري‌ از شمشيرهاي‌ خداوند تشبيه‌ مى‌كند كه‌ اينك‌ از نيام‌ بيرون‌ آمده‌ است‌ و مى‌توان‌ از آن‌ روشنايى‌ جست‌»، حضرت‌ (ص‌) نگاهى‌ پرمعنى‌ به‌ قريشيان‌ مى‌افكند كه‌ «هان‌، گوش‌ داريد» (اين‌ امر، در همة منابع‌ تكرار شده‌ است‌، مثلاً <ref> نك: ابن‌ سلام‌، 1/101-102؛ </ref> <ref> ابوالفرج‌، 17/88؛ </ref><ref>  مرزبانى‌، 1/231؛ </ref><ref>  سبكى‌، 1/121 بب. </ref>
 
دومين‌ نكته‌، واكنش‌ قريشيان‌ به‌ ابيات‌ 52 به‌ بعد است‌ كه‌ در آنها «گروهى‌ از قريش‌» را به‌ دلاوري‌ و بزرگ‌ منشى‌ مى‌ستايد كه‌ فرمان‌ مهاجرت‌ را به‌ گوش‌ جان‌ شنيدند. معنى‌ ستايش‌ از مهاجران‌ آن‌ است‌ كه‌ شاعر، انصار را فرو گذاشته‌ است‌. اين‌ امر اعتراض‌ مسلمانان‌ را برانگيخت‌ و حتى‌ اين‌ سخن‌ را به‌ حضرت‌ رسول‌(ص‌) نسبت‌ داده‌اند كه‌ «بهتر بود ذكري‌ هم‌ از انصار مى‌شد» <ref> ابن‌ هشام‌، 4/943 </ref>. در بيت‌ 57 سخن‌ از مردانى‌ مى‌رود كه‌ متكبرانه‌، چون‌ اشتران‌ سپيدموي‌ گام‌ برمى‌دارند. اين‌ بيت‌ كه‌ در ميان‌ مدايح‌ مهاجران‌ قرار گرفته‌، از نظر بسياري‌ از شارحان‌<ref> مثلاً ابن‌ سلام‌، 1/102 </ref> تعريضى‌ به‌ انصار تلقى‌ شده‌ است‌.
 
بُعد هنري‌ اين‌ قصيده‌ پيوسته‌ موردبحث‌ قرار گرفته‌ است‌. قصيدة كعب‌، شهرت‌ و تأثير شگفت‌آور خود را مديون‌ چيست‌؟ شروح‌ و به‌خصوص‌ تقليدهاي‌ بى‌شمار از سر چه‌ مايه‌اي‌ برخاسته‌ است‌؟ گفته‌اند: حماد بن‌ ميسره‌ 900 قصيده‌ حفظ بود كه‌ همه‌ با «بانت‌ سعاد» آغاز مى‌شدند <ref> آقابزرگ‌، 3/14، </ref> حماد راويه‌ نيز ادعا مى‌كرد كه‌ 700 قصيده‌ با همين‌ سرآغاز براي‌ وليد خوانده‌ است‌ <ref> نك: ابوالفرج‌، 6/92 </ref>.
 
قصيده‌ آشكارا به‌ 5 بخش‌ متمايز قابل‌ تجزيه‌ است‌: 12 بيت‌ اول‌ همان‌ «نسيب‌» معمول‌ است‌ كه‌ در آن‌ معشوقى‌ خيالى‌ و نام‌ آشنا آهنگ‌ سفر دارد. شاعر از درد جدايى‌ مى‌گريد و از بى‌وفايى‌ يار گله‌ مى‌كند؛ 21 بيت‌ بعد (بيتهاي‌ 13 تا 33) وصف‌ ناقة شاعر است‌. پس‌ از آن‌ شاعر به‌ واقعيات‌ باز مى‌گردد و در 4 بيت‌ (بيتهاي‌ 34-37) ترس‌ و پريشان‌حالى‌ خود را پس‌ از تهديد پيامبر(ص‌) وصف‌ مى‌كند. 13 بيت‌ (بيتهاي‌ 39 تا 51) شامل‌ مدح‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌)، اظهار پشيمانى‌ و عذرخواهى‌ است‌. 7 بيت‌ آخر نيز مدح‌ مهاجران‌ است‌.
 
در سراسر قصيده‌، تنها چيزي‌ كه‌ تا حدي‌ تازه‌ و زاييدة ذوق‌ هنري‌ كعب‌ به‌ شمار مى‌آيد، اظهار ترس‌ و بيان‌ بى‌پناهى‌ و گله‌ از دشمنان‌ و به‌خصوص‌ سخن‌چينان‌ است‌، هرچند كه‌ موضوع‌ اين‌ سخن‌چينان‌ اندكى‌ غريب‌ مى‌نمايد، زيرا كعب‌ چندين‌ سال‌ بود كه‌ به‌ گروه‌ دشمنان‌ پيوسته‌ بود و گستاخانه‌ اسلام‌ و حضرت‌ پيامبر(ص‌) را هجو مى‌گفت‌. پس‌ ديگر سخن‌ چين‌ چه‌ مى‌توانست‌ بكند؟
 
طه‌ حسين‌ در ارزيابى‌ هنري‌ شعر نسبتاً محتاطانه‌ سخن‌ مى‌گويد: تغزل‌ زيبا و دل‌انگيز است‌، اما هيچ‌ چيز تازه‌اي‌ در آن‌ نمى‌توان‌ يافت‌. آن‌ معشوق‌ خيالى‌ آهو چشم‌ كه‌ هجران‌ مى‌گزيند و جفا مى‌ورزد و هر روز به‌ رنگى‌ در مى‌آيد، با معشوقة زهير، پدر كعب‌ هيچ‌ تفاوت‌ ندارد <ref> من‌تاريخ‌...، 1/413 </ref> و پوزش‌خواهى‌ او از حضرت‌ رسول‌ (ص‌) به‌ عذرخواهى‌ نابغه‌ از نعمان‌ بن‌ منذر سخت‌ شبيه‌ است‌<ref>  همان‌، 1/414- 416. </ref> بستانى‌ در ارزيابى‌ خود فاش‌تر سخن‌ مى‌گويد و در اين‌ قصيده‌ جز بخش‌ عذرخواهى‌ هيچ‌ تازگى‌ قابل‌ ذكري‌ نمى‌يابد: «سعاد»ها در شعر جاهليان‌ متعددند و جدايى‌ و پيمان‌ شكنيشان‌، امري‌ معروف‌ است‌. حتى‌ بخش‌ مدح‌ هم‌ خالى‌ از تقليد نيست‌ و اثر نابغه‌ بر آن‌ آشكار است‌. تشبيه‌ ممدوح‌ به‌ شير قوي‌ پنجه‌ را همة شاعران‌ مى‌دانستند. ملاحظه‌ مى‌شود كه‌ پيامبر(ص‌) و ديگر شنوندگان‌ در برابر هيچ‌ يك‌ از ابيات‌ (جز بيت‌ ياد شده‌) واكنشى‌ كه‌ دليل‌ بر تأثير شعر در دلهاشان‌ باشد، از خود نشان‌ ندادند. از سوي‌ ديگر، چرا بايد در اين‌ مدحيه‌ كه‌ در آن‌ شرايط خاص‌ تدوين‌ شده‌، 12 بيت‌ به‌ معشوق‌ و حدود 20 بيت‌ به‌ ناقه‌ اختصاص‌ يابد و سهم‌ مدح‌ تنها 13 بيت‌ باشد كه‌ در 5 بيتش‌ به‌ وصف‌ شير پرداخته‌ شده‌ است‌ <ref> نك: ص‌ 95 بب. </ref>
 
اينگونه‌ انتقادهاي‌ هنرشناسانة سدة 20م‌، هيچ‌گاه‌ در طول‌ تاريخ‌ گذشته‌ پديد نيامده‌ بود. قالب‌ داستانى‌ شعر - با آنكه‌ برخى‌ از مواد اصلى‌ آن‌ ممكن‌ است‌ واقعيت‌ نداشته‌ باشد - در اندك‌ مدت‌ بافتى‌ چنان‌ استوار و واقعى‌ يافت‌ كه‌ ديگر هيچ‌ نقدي‌ نتوانست‌ در بدنة آن‌ نفوذ كند. آنگاه‌ حكايت‌ و شعر، به‌ گونه‌اي‌ تفكيك‌ناپذير در هم‌ مندمج‌ شدند و به‌ يمن‌ مدح‌ پيامبر(ص‌) كه‌ نقطة مركزي‌ روايت‌ را تشكيل‌ مى‌داد، حتى‌ رنگى‌ تقدس‌آميز يافتند. رستگاري‌ كعب‌ِ كافر، الگويى‌ دل‌آويز شد و بسياري‌ كسان‌ آرزو كردند كه‌ پس‌ از گناه‌ به‌ درجة نيك‌بختى‌ كعب‌ برسند. به‌ همين‌ سبب‌، ملاحظه‌ مى‌شود كه‌ روح‌ معنايى‌ همة قصايد تقليدي‌، ديگر هيچ‌ بويى‌ از فضاي‌ عصر جاهلى‌ ندارد، بلكه‌ بر همة آنها روح‌ دينى‌ حاكم‌ است‌. اين‌ قصايد كه‌ شمارشان‌ بسيار است‌، پيوسته‌ نامهايى‌ پر معنى‌ دارند و غالباً معارضه‌اند، مانند «المورد العذب‌ فى‌ معارضة قصيدة كعب‌» از ابوحيان‌ غرناطى‌ و «ذخر المعاد فى‌ معارضة بانت‌ سعاد» از بوصيري‌ كه‌ در شمار مشهورترين‌ معارضه‌هاست‌ <ref> محمد، 214؛ </ref> نيز <ref> نك: II/235 ، GAS, </ref> اما پيوسته‌ اين‌ مقلدان‌ در لابه‌لاي‌ شعر خود از اقدام‌ به‌ معارضة «برده‌» عذر خواسته‌اند و به‌ فضل‌ كعب‌ بر ديگران‌ اعتراف‌ كرده‌اند<ref>  محمد، 215-219. </ref> مشروح‌ قصيده‌ با شرح‌ ابوالعباس‌ احول‌ (نك: همو، 81) و بى‌درنگ‌ پس‌ از او سكري‌ (د 275ق‌/888م‌) آغاز مى‌شود. در سدة بعد، ابن‌ دريد (د 321ق‌/933م‌)، نفطويه‌ (د 323ق‌) و ابن‌ انباري‌ (د 328ق‌) و ابن‌ خالويه‌ (د 370ق‌/980م‌) آن‌ را شرح‌ مى‌كنند. در سده‌هاي‌ 9 و 10ق‌/15 و 16م‌ شروح‌ سخت‌ گسترش‌ مى‌يابند تا سرانجام‌، حدود 48 شرح‌ پديد مى‌آيد كه‌ بروكلمان‌ 28 تاي‌ آنها را معرفى‌ كرده‌ است‌<ref>  I/33; GAL, I/69 S, </ref> و سزگين‌ بقيه‌ را برمى‌شمارد <ref> II/231-234 .GAS, </ref> در اين‌ ميان‌، دو شرح‌ به‌ زبان‌ تركى‌: يكى‌ از ايوب‌ صبري‌ و ديگري‌ از لالا عبدالرحمان‌، و يك‌ شرح‌ به‌ زبان‌ اردو از سيد مظاهر حسن‌ امروهى‌ ثبت‌ شده‌ است‌ <ref> S، GAL, همانجا؛ II/234 .GAS, </ref>
 
دو شرح‌ نيز به‌ فارسى‌ موجود است‌: يكى‌ از آن‌ِ عبدالحافظ محمدناظر سرور العباد لكهنوي‌ است‌ (همانجاها) و ديگري‌ از آن‌ محمدجعفر ،<ref>  GAS همانجا </ref>. علاوه‌ بر اين‌، سزگين‌ حدود 16 تخميس‌، 4 نظير و يك‌ تشطير نيز براي‌ اين‌ قصيده‌ برشمرده‌است‌ <ref> II/234-ٹِ‘ُû .235 </ref>
 
ابراهيم‌ محمد 24 شرح‌ را كه‌ تقريباً همه‌ خطيند، موردمطالعه‌ و مقايسه‌ قرار داده‌، و آنها را به‌ 4 نوع‌ تقسيم‌ كرده‌ است‌: 1. شروح‌ لغوي‌ (5 شرح‌) كه‌ دو شرح‌ احول‌ و سكري‌ را در برمى‌گيرد؛ 2. شروح‌ نحوي‌ (4 شرح‌) كه‌ يكى‌ از آنها را ابن‌ هشام‌ تأليف‌ كرده‌ است‌؛ 3. شروح‌ ادبى‌ (13 شرح‌) كه‌ معروف‌ترين‌ آنها از آن‌ سيوطى‌ است‌ و بسياري‌ نيز متأخرند؛ 4. شروح‌ صوفيانه‌ (2 شرح‌) كه‌ در نوع‌ خود بى‌نظيرند و نشان‌ از تأثير و تحول‌ شگرف‌ِ قصيدة بانت‌ سعاد دارند <ref> ص‌ 77 بب. </ref>
 
ترجمة فارسى‌ برخى‌ از ابيات‌ اين‌ قصيده‌ را در تاريخ‌ ادبيات‌ زبان‌ عربى‌ِ حنّا فاخوري‌ ترجمة عبدالمحمد آيتى‌<ref>  ص‌ 173-176 </ref> مى‌توان‌ يافت‌.
 
==پانویس ==
 
<references />
 
  
== مآخذ ==
+
از آنجا که‌ قصیده بانت‌ سعاد در شمار مشهورترین‌ قصاید کهن‌ عرب‌ است‌، ناچار نخستین‌ سؤالى‌ که‌ برای‌ پژوهشگران‌ مطرح‌ مى‌شود، همانا اعتبار تاریخى‌ و صحت‌ و اصالت‌ آن‌ است‌. نخستین‌ روایت‌ آن‌ به‌ [[ابن اسحاق|ابن‌ اسحاق‌]] برمى‌گردد که‌ در گزارشهای‌ [[ابن هشام حمیری|ابن‌ هشام‌]] (د ۲۱۸ ق‌) به‌ نقل‌ از وی‌ آمده‌ است‌. با اینهمه‌، ابن‌ هشام‌ تصریح‌ مى‌کند که‌ ۷ بیت‌ از آن‌ را (ابیات‌ ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۵، ۳۴، ۴۹، ۵۱) از جاهای‌ دیگر غیر از آثار ابن‌ اسحاق‌ بر آن‌ افزوده‌ است‌. ناقدان‌ مشهور شعر [[جاهلیت|جاهلى‌]]، در این‌ [[شعر]] به‌ چشم‌ اعتبار نگریسته‌اند. طه‌ حسین‌ که‌ آثار جاهلى‌ را عموماً جعلى‌ مى‌پندارد، در مجموعه من‌ تاریخ‌ الادب‌ العربى‌ معارضه خاصى‌ با قصیده کعب‌ ندارد و آن‌ را تصویر روشنى‌ از فضایل‌ [[حضرت رسول|حضرت‌ رسول‌]] (ص‌) مى‌شمارد. هرچند که‌ وی‌ در جای‌ جای‌ مقاله‌، به‌ خلط و جابه‌جایى‌ و حذف‌ و اضافه‌ای‌ که‌ در همه اشعار کهن‌ معمول‌ است‌، اشاره‌ مى‌کند و در جای‌ دیگر به‌ دستکاری‌ راویان‌ و ابیات‌ جعلى‌ در قصیده‌ تأکید مى‌ورزد. [[بلاشر]] نیز که‌ در امر جعل‌ شعر بسیار پژوهش‌ کرده‌ است‌، این‌ قصیده‌ را برخلاف‌ انبوه‌ اشعار جاهلى‌، درست‌ و نسبتاً خالى‌ از جعل‌ مى‌داند و حتى‌ بر آن‌ است‌ که‌ «بانت‌ سعاد» مى‌تواند به‌ صورت‌ معیاری‌ برای‌ سنجش‌ دیگر اشعار جاهلى‌ تلقى‌ گردد.
  
آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ سلام‌ جمحى‌، محمد، طبقات‌ فحول‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ محمود محمدشاكر، قاهره‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، الشعر و الشعراء، ليدن‌، 1902م‌؛ ابن‌ كثير، اسماعيل‌، البداية و النهاية، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، سيرة النبى‌ (ص‌)، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، 1391ق‌/1971م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، الاغانى‌، به‌ كوشش‌ على‌محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1993م‌؛ بستانى‌، فؤاد افرام‌، كعب‌ بن‌ زهير، بيروت‌، 1984م‌؛ حسين‌، طه‌، «فى‌ الادب‌ الجاهلى‌»، المجموعة الكاملة، بيروت‌، 1986م‌، ج‌ 5؛ همو، من‌ تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1981م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ سكري‌، حسن‌، شرح‌ ديوان‌ كعب‌ بن‌ زهير، قاهره‌، 1369ق‌/ 1950م‌؛ فاخوري‌، حنا، تاريخ‌ ادبيات‌ زبان‌ عربى‌، ترجمة عبدالمحمد آيتى‌، تهران‌، 1361ش‌؛ محمد، ابراهيم‌، قصيدة بانت‌ سعاد لكعب‌ بن‌ زهير و اثرها فى‌ التراث‌ العربى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ مرزبانى‌، محمد، معجم‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1379ق‌/1960م‌؛ نيز:
+
این‌ قصیده‌ نیز مانند بسیاری‌ از قصاید جاهلى‌، دارای‌ «اخبار»، یا صحنه‌های‌ تاریخى‌ و بیشتر داستانى‌ و گاه‌ افسانه‌ای‌ است‌ که‌ پیش‌درآمدی‌ برای‌ قصیده‌ به‌ شمار مى‌آیند و به‌ بخشهای‌ گوناگون‌ آن‌، روح‌ و پویایى‌ داستانى‌ مى‌بخشند. در این‌ شعر چون‌ اخبار همه‌ به‌ توانمندی‌ [[اسلام‌]] و شخصیت‌ و فضایل‌ شخص‌ پیامبر(ص‌) مربوط است‌، لاجرم‌ نزد مسلمانان‌ اعتبار و شهرتى‌ بى‌مانند کسب‌ کرده‌ است‌.
Blach I re, R., Histoire de la litt E rature arabe, Paris, 1964; EI 2 ; GAL ; GAL, S; GAS.
 
  
 +
دورترین‌ اثری‌ که‌ در این‌ اخبار مى‌توان‌ یافت‌، صرف‌نظر از روایات‌ شفاهى‌ همانا روایت‌ ابن‌ هشام‌ است‌ که‌ از ابن‌ اسحاق‌ (د ۱۵۱ ق‌) نقل‌ کرده‌، مواد روایت‌ به‌ اختصار چنین‌ است‌: کعب‌ و بُجَیر، پسران‌ زهیر بن‌ ابى‌ سُلمى‌ در شمار معارضان‌ اسلامند، بجیر به‌ خدمت‌ حضرت‌ پیامبر(ص‌) مى‌شتابد و اسلام‌ مى‌آورد، اما کعب‌، شعری‌ برای‌ او مى‌فرستد و او را به‌ سبب‌ روی‌ برتافتن‌ از راه‌ و روش‌ نیاکان‌ سرزنش‌ مى‌کند. این‌ قطعه ۵ بیتى‌ که‌ حتى‌ از آغاز، یعنى‌ در روایت‌ ابن‌ هشام‌ به‌ دو شکل‌ متفاوت‌ نقل‌ شده‌ است‌، تنها هجای‌ بازمانده‌ از کعب‌ است‌ که‌ به‌ اسلام‌ و پیامبر گرامى‌ آن‌ تعریضى‌ دارد. بجیر شعر را به‌ پیامبر اکرم‌(ص‌) عرضه‌ مى‌کند و آن‌ حضرت‌ نیز خون‌ کعب‌ را مباح‌ مى‌سازد. بجیر در قطعه‌ شعری‌ برادر را از خطر آگاه‌ مى‌سازد و اندرز مى‌دهد. وی‌ نیز با قصیده مدحیه خود (یا حتى‌ پیش‌ از سرودن‌ آن‌) به‌ پیامبر(ص‌) پناه‌ مى‌برد و زینهار مى‌طلبد و آنگاه‌ قصیده بانت‌ سعاد را برمى‌خواند.
  
 +
این‌ ماجرا که‌ چارچوب‌ کلى‌ و شاید اصلى‌ داستان‌ است‌، در همه منابع‌ با اختلاف‌ در جزئیات‌ و الفاظ و عبارات‌ تکرار شده‌ است‌.  ولى‌ هنوز یکى‌ از مواد عمده آن‌ باقى‌ مانده‌ است‌ که‌ در اثر ابن‌ هشام‌ موجود نیست‌، اما در اثر ابن‌ سلام‌ (د ۲۳۱ ق) که‌ تنها ۱۳ سال‌ پس‌ از ابن‌ هشام‌ درگذشته‌، آمده‌ است‌. این‌ نکته‌ همانا ماجرای‌ بُردة حضرت‌ پیامبر(ص‌) است‌ که‌ بعدها نام‌ قصیده‌ نیز شد. روایت‌ ابن‌ سلام‌ از قول‌ ابان‌ پسر عثمان‌ بجلى‌ نقل‌ گردیده‌ است‌ و ابن‌ سلام‌ نیز هنگام‌ نقل‌ روایت‌، بر صحت‌ آن‌ تأکیدی‌ نمى‌ورزد. لفظ ابن‌ سلام‌ چنین‌ است‌ «کساه‌ النبى‌ (ص‌) بُردة» (عبایى‌ بر او پوشاند). راویان‌ پس‌ از او، ترجیح‌ داده‌اند که‌ «کساه‌ بردته‌» باشد تا این‌ برده‌ حتماً از تن‌ مبارک‌ پیامبر(ص‌) بیرون‌ آمده‌ باشد و بعدها نیز معاویه‌ ۲۰ هزار درهم‌ بابت‌ آن‌ به‌ زادگان‌ کعب‌ بپردازد. شاید به‌ همین‌ دلیلها باشد که‌ گروهى‌، به‌ خصوص‌ طه‌ حسین‌ چنانکه‌ گذشت‌، در صحت‌ روایت‌ تردید مى‌کنند. بستانى‌ بر این‌ قضیه‌ بیشتر پا مى‌فشارد و مى‌گوید: که‌ اگر این‌ ماجرا حقیقت‌ داشت‌، لاجرم‌ ابن‌ اسحاق‌ و ابن‌ هشام‌ به‌ آن‌ اشاره‌ مى‌کردند.
 +
 +
به‌هر حال‌، روایت‌ برده‌ ۲۰۰ سال‌ پس‌ از وفات‌ پیامبر(ص‌) پدید آمد و خود برده‌ نیز بعدها، بنا به‌ روایت‌ ابن‌ اثیر به‌ دست‌ خلفای‌ عباسى‌ افتاد و همچنان‌ در اختیار ایشان‌ بود تا اینکه‌ هلاکوخان‌ آن‌ را سوزاند، یا به‌ دجله‌ افکند. اما ماجرای‌ برده‌ به‌ اینجا خاتمه‌ نیافت‌، زیرا گروهى‌ دیگر پنداشتند که‌ بردة واقعى‌ همچنان‌ باقى‌ ماند و چندی‌ در [[مصر]] بود، تا اینکه‌ سلاطین‌ عثمانى‌ آن‌ را به‌ آستانه‌ (استانبول‌) بردند و سپس‌ با نام‌ «الخرقة الشریفه‌» وضعیتى‌ خاص‌ یافت‌ و آیینهای‌ مفصلى‌ به‌ سبب‌ آن‌ پدید آمد. بلاشر موضوع‌ را چنین‌ حل‌ کرده‌ است‌ که‌ پیامبر(ص‌) عبای‌ خود را در رفتاری‌ نمادین‌، بر سر کعب‌ گردانید تا نشان‌ دهد که‌ شاعر در حمایت‌ او قرار گرفته‌ است‌.
 +
 +
نکته دیگری‌ که‌ از روایت‌ِ ابن‌ هشام‌ برمى‌آید آن‌ است‌ که‌ ممکن‌ است‌ کعب‌، قصیده خود را پس‌ از اسلام‌ آوردن‌ و زنهار گرفتن‌ سروده‌ باشد. اگر این‌ روایت‌ را باور کنیم‌، ناچار همه بخشهایى‌ که‌ - در این‌ داستان‌ - به‌ برده‌ مربوط است‌، جعلى‌ خواهد بود. جالب‌ توجه‌ آنکه‌ حتى‌ ابن‌ کثیر (د ۷۷۴ ق‌) این‌ داستان‌ را باور ندارد و مى‌نویسد: «این‌ روایت‌ از آن‌ داستانهای‌ بسیار مشهور است‌، ولى‌ من‌ آن‌ را در کتابهای‌ معروف‌ با سلسله‌ سندی‌ قابل‌ قبول‌ نیافتم‌».
 +
 +
دو امر دیگر که‌ هر یک‌ از جهتى‌ اهمیت‌ خاصى‌ مى‌یابند، به‌ ابیات‌ قصیده‌ پیوند خورده‌اند: یکى‌ آنکه‌ ظاهراً واکنش‌ شنوندگان‌ به‌ هنگام‌ شنیدن‌ سوز و گداز کعب‌ نسبت‌ به‌ سعاد، و سپس‌ وصف‌ طولانى‌ ماده‌ اشتر و صحرا، و حتى‌ گله‌ از دست‌ خبرچینان‌ و بدگویان‌ و اظهار پشیمانى‌ و نیز آغاز مدح‌، چیزی‌ جز سکوت‌ نبود؛ اما هنگامى‌ که‌ در بیت‌ ۵۱ (بیتى‌ که‌ ناشرِ سیره‌ میان‌ دو قلاب‌ افزوده‌، به‌ شمار نیامده‌ است‌) پیامبر(ص‌) را به‌ «شمشیری‌ از شمشیرهای‌ خداوند تشبیه‌ مى‌کند که‌ اینک‌ از نیام‌ بیرون‌ آمده‌ است‌ و مى‌توان‌ از آن‌ روشنایى‌ جست‌»، حضرت‌ (ص‌) نگاهى‌ پرمعنى‌ به‌ [[قریش|قریشیان‌]] مى‌افکند که‌ «هان‌، گوش‌ دارید» (این‌ امر، در همه منابع‌ تکرار شده‌ است‌.
 +
 +
دومین‌ نکته‌، واکنش‌ قریشیان‌ به‌ ابیات‌ ۵۲ به‌ بعد است‌ که‌ در آنها «گروهى‌ از قریش‌» را به‌ دلاوری‌ و بزرگ‌ منشى‌ مى‌ستاید که‌ فرمان‌ مهاجرت‌ را به‌ گوش‌ جان‌ شنیدند. معنى‌ ستایش‌ از [[مهاجران|مهاجران‌]] آن‌ است‌ که‌ شاعر، [[انصار]] را فرو گذاشته‌ است‌. این‌ امر اعتراض‌ مسلمانان‌ را برانگیخت‌ و حتى‌ این‌ سخن‌ را به‌ حضرت‌ رسول‌(ص‌) نسبت‌ داده‌اند که‌ «بهتر بود ذکری‌ هم‌ از انصار مى‌شد». در بیت‌ ۵۷ سخن‌ از مردانى‌ مى‌رود که‌ متکبرانه‌، چون‌ اشتران‌ سپیدموی‌ گام‌ برمى‌دارند. این‌ بیت‌ که‌ در میان‌ مدایح‌ مهاجران‌ قرار گرفته‌، از نظر بسیاری‌ از شارحان‌ تعریضى‌ به‌ انصار تلقى‌ شده‌ است‌.
 +
 +
بُعد هنری‌ این‌ قصیده‌ پیوسته‌ موردبحث‌ قرار گرفته‌ است‌. قصیده کعب‌، شهرت‌ و تأثیر شگفت‌آور خود را مدیون‌ چیست‌؟ شروح‌ و به‌خصوص‌ تقلیدهای‌ بى‌شمار از سر چه‌ مایه‌ای‌ برخاسته‌ است‌؟ گفته‌اند: حماد بن‌ میسره‌ ۹۰۰ قصیده‌ حفظ بود که‌ همه‌ با «بانت‌ سعاد» آغاز مى‌شدند. حماد راویه‌ نیز ادعا مى‌کرد که‌ ۷۰۰ قصیده‌ با همین‌ سرآغاز برای‌ ولید خوانده‌ است.
 +
 +
قصیده‌ آشکارا به‌ ۵ بخش‌ متمایز قابل‌ تجزیه‌ است‌: ۱۲ بیت‌ اول‌ همان‌ «نسیب‌» معمول‌ است‌ که‌ در آن‌ معشوقى‌ خیالى‌ و نام‌ آشنا آهنگ‌ سفر دارد. شاعر از درد جدایى‌ مى‌گرید و از بى‌وفایى‌ یار گله‌ مى‌کند؛ ۲۱ بیت‌ بعد (بیتهای‌ ۱۳ تا ۳۳) وصف‌ ناقة شاعر است‌. پس‌ از آن‌ شاعر به‌ واقعیات‌ باز مى‌گردد و در ۴ بیت‌ (بیتهای‌ ۳۴-۳۷) ترس‌ و پریشان‌حالى‌ خود را پس‌ از تهدید پیامبر(ص‌) وصف‌ مى‌کند. ۱۳ بیت‌ (بیتهای‌ ۳۹ تا ۵۱) شامل‌ مدح‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌)، اظهار پشیمانى‌ و عذرخواهى‌ است‌. ۷ بیت‌ آخر نیز مدح‌ مهاجران‌ است‌.
 +
 +
در سراسر قصیده‌، تنها چیزی‌ که‌ تا حدی‌ تازه‌ و زاییده ذوق‌ هنری‌ کعب‌ به‌ شمار مى‌آید، اظهار ترس‌ و بیان‌ بى‌پناهى‌ و گله‌ از دشمنان‌ و به‌خصوص‌ سخن‌چینان‌ است‌، هرچند که‌ موضوع‌ این‌ سخن‌چینان‌ اندکى‌ غریب‌ مى‌نماید، زیرا کعب‌ چندین‌ سال‌ بود که‌ به‌ گروه‌ دشمنان‌ پیوسته‌ بود و گستاخانه‌ اسلام‌ و حضرت‌ پیامبر(ص‌) را هجو مى‌گفت‌. پس‌ دیگر سخن‌ چین‌ چه‌ مى‌توانست‌ بکند؟
 +
 +
طه‌ حسین‌ در ارزیابى‌ هنری‌ شعر نسبتاً محتاطانه‌ سخن‌ مى‌گوید: تغزل‌ زیبا و دل‌انگیز است‌، اما هیچ‌ چیز تازه‌ای‌ در آن‌ نمى‌توان‌ یافت‌. آن‌ معشوق‌ خیالى‌ آهو چشم‌ که‌ هجران‌ مى‌گزیند و جفا مى‌ورزد و هر روز به‌ رنگى‌ در مى‌آید، با معشوقه زهیر، پدر کعب‌ هیچ‌ تفاوت‌ ندارد و پوزش‌خواهى‌ او از حضرت‌ رسول‌ (ص‌) به‌ عذرخواهى‌ نابغه‌ از نعمان‌ بن‌ منذر سخت‌ شبیه‌ است‌. بستانى‌ در ارزیابى‌ خود فاش‌تر سخن‌ مى‌گوید و در این‌ قصیده‌ جز بخش‌ عذرخواهى‌ هیچ‌ تازگى‌ قابل‌ ذکری‌ نمى‌یابد: «سعاد»ها در شعر جاهلیان‌ متعددند و جدایى‌ و پیمان‌ شکنیشان‌، امری‌ معروف‌ است‌. حتى‌ بخش‌ مدح‌ هم‌ خالى‌ از تقلید نیست‌ و اثر نابغه‌ بر آن‌ آشکار است‌. تشبیه‌ ممدوح‌ به‌ شیر قوی‌ پنجه‌ را همه شاعران‌ مى‌دانستند. ملاحظه‌ مى‌شود که‌ پیامبر(ص‌) و دیگر شنوندگان‌ در برابر هیچ‌ یک‌ از ابیات‌ (جز بیت‌ یاد شده‌) واکنشى‌ که‌ دلیل‌ بر تأثیر شعر در دلهاشان‌ باشد، از خود نشان‌ ندادند. از سوی‌ دیگر، چرا باید در این‌ مدحیه‌ که‌ در آن‌ شرایط خاص‌ تدوین‌ شده‌، ۱۲ بیت‌ به‌ معشوق‌ و حدود ۲۰ بیت‌ به‌ ناقه‌ اختصاص‌ یابد و سهم‌ مدح‌ تنها ۱۳ بیت‌ باشد که‌ در ۵ بیتش‌ به‌ وصف‌ شیر پرداخته‌ شده‌ است‌؟
 +
 +
اینگونه‌ انتقادهای‌ هنرشناسانه سده ۲۰م‌، هیچ‌گاه‌ در طول‌ تاریخ‌ گذشته‌ پدید نیامده‌ بود. قالب‌ داستانى‌ شعر - با آنکه‌ برخى‌ از مواد اصلى‌ آن‌ ممکن‌ است‌ واقعیت‌ نداشته‌ باشد - در اندک‌ مدت‌ بافتى‌ چنان‌ استوار و واقعى‌ یافت‌ که‌ دیگر هیچ‌ نقدی‌ نتوانست‌ در بدنة آن‌ نفوذ کند. آنگاه‌ حکایت‌ و شعر، به‌ گونه‌ای‌ تفکیک‌ناپذیر در هم‌ مندمج‌ شدند و به‌ یمن‌ مدح‌ پیامبر(ص‌) که‌ نقطة مرکزی‌ روایت‌ را تشکیل‌ مى‌داد، حتى‌ رنگى‌ تقدس‌آمیز یافتند. رستگاری‌ کعب‌ِ کافر، الگویى‌ دل‌آویز شد و بسیاری‌ کسان‌ آرزو کردند که‌ پس‌ از گناه‌ به‌ درجة نیک‌بختى‌ کعب‌ برسند. به‌ همین‌ سبب‌، ملاحظه‌ مى‌شود که‌ روح‌ معنایى‌ همة قصاید تقلیدی‌، دیگر هیچ‌ بویى‌ از فضای‌ عصر جاهلى‌ ندارد، بلکه‌ بر همة آنها روح‌ دینى‌ حاکم‌ است‌. این‌ قصاید که‌ شمارشان‌ بسیار است‌، پیوسته‌ نامهایى‌ پر معنى‌ دارند و غالباً معارضه‌اند، مانند «المورد العذب‌ فى‌ معارضة قصیدة کعب‌» از [[ابوحیان اندلسی|ابوحیان‌ غرناطى‌]] و «ذخر المعاد فى‌ معارضة بانت‌ سعاد» از بوصیری‌ که‌ در شمار مشهورترین‌ معارضه‌هاست‌. اما پیوسته‌ این‌ مقلدان‌ در لابه‌لای‌ شعر خود از اقدام‌ به‌ معارضه «برده‌» عذر خواسته‌اند و به‌ فضل‌ کعب‌ بر دیگران‌ اعتراف‌ کرده‌اند.
 +
 +
مشروح‌ قصیده‌ با شرح‌ ابوالعباس‌ احول‌ و بى‌درنگ‌ پس‌ از او سکری‌ (د ۲۷۵ ق) آغاز مى‌شود. در سده بعد، ابن‌ درید (د ۳۲۱ ق)، نفطویه‌ (د ۳۲۳ ق‌) و ابن‌ انباری‌ (د ۳۲۸ ق‌) و ابن‌ خالویه‌ (د ۳۷۰ ق‌) آن‌ را شرح‌ مى‌کنند. در سده‌های‌ ۹ و ۱۰ قمری شروح‌ سخت‌ گسترش‌ مى‌یابند تا سرانجام‌، حدود ۴۸ شرح‌ پدید مى‌آید که‌ بروکلمان‌ ۲۸ تای‌ آنها را معرفى‌ کرده‌ است‌ و در این‌ میان‌، دو شرح‌ به‌ زبان‌ ترکى‌: یکى‌ از ایوب‌ صبری‌ و دیگری‌ از لالا عبدالرحمان‌، و یک‌ شرح‌ به‌ زبان‌ اردو از سید مظاهر حسن‌ امروهى‌ ثبت‌ شده‌ است‌.
 +
دو شرح‌ نیز به‌ فارسى‌ موجود است‌: یکى‌ از آن‌ِ عبدالحافظ محمدناظر سرور العباد لکهنوی‌ است‌ و دیگری‌ از آن‌ محمدجعفر. علاوه‌ بر این‌، سزگین‌ حدود ۱۶ تخمیس‌، ۴ نظیر و یک‌ تشطیر نیز برای‌ این‌ قصیده‌ برشمرده‌ است‌.
 +
 +
ابراهیم‌ محمد ۲۴ شرح‌ را که‌ تقریباً همه‌ خطیند، مورد مطالعه‌ و مقایسه‌ قرار داده‌، و آنها را به‌ ۴ نوع‌ تقسیم‌ کرده‌ است‌: ۱. شروح‌ لغوی‌ (۵ شرح‌) که‌ دو شرح‌ احول‌ و سکری‌ را در برمى‌گیرد؛ ۲. شروح‌ نحوی‌ (۴ شرح‌) که‌ یکى‌ از آنها را ابن‌ هشام‌ تألیف‌ کرده‌ است‌؛ ۳. شروح‌ ادبى‌ (۱۳ شرح‌) که‌ معروف‌ترین‌ آنها از آن‌ [[جلال الدین سیوطی|سیوطى‌]] است‌ و بسیاری‌ نیز متأخرند؛ ۴. شروح‌ صوفیانه‌ (۲ شرح‌) که‌ در نوع‌ خود بى‌نظیرند و نشان‌ از تأثیر و تحول‌ شگرف‌ِ قصیده بانت‌ سعاد دارند.
 +
 +
همچنین ترجمه فارسى‌ برخى‌ از ابیات‌ این‌ قصیده‌ را در تاریخ‌ ادبیات‌ زبان‌ عربى‌ِ حنّا فاخوری‌ ترجمه عبدالمحمد آیتى‌ مى‌توان‌ یافت‌.
 
==منابع==
 
==منابع==
*دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد11، صفحه4421، مدخل "بانت سعاد" ازآذرتاش‌ آذرنوش‌، در دسترس در[http://lib.eshia.ir/23022/11/4421 کتابخانه مدرسه فقاهت]  بازیابی: 6آذر ماه 1392.
 
  
 +
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/228237/%D8%A8%D8%A7%D9%86%D8%AA-%D8%B3%D8%B9%D8%A7%D8%AF دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۴۲۱، مدخل "بانت سعاد" از آذرتاش‌ آذرنوش‌].
  
 +
[[رده: شعر]]
 
[[رده: شعرای عرب]]
 
[[رده: شعرای عرب]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۳۱

«بانَت‌ْ سُعاد»، یکى‌ از مشهورترین‌ قصاید عرب‌ شامل ۵۸ بیت‌، در بحر بسیط با قافیة لام‌ است که‌ احتمالاً در سال ۷ یا ۹ قمری، در مسجد مدینه‌، در مدح‌ پیامبر اکرم‌ (صلی الله علیه وآله) خوانده‌ شد. سراینده آن‌ کعْب‌ بن‌ زُهَیر، و نام‌ قصیده‌ دو کلمه آغازین‌ قصیده‌ است‌:

بانَتْ سُعادُ وَ قَلبی الیومَ مَتبولُ مُتَیّمٌ اِثْرَها لَم یُفدَ مَکبولُ

این‌ قصیده‌ را به‌ سبب‌ روایتى‌ که‌ ذکر خواهد شد، قصیده «بُرده‌» نیز مى‌خوانند.

از آنجا که‌ قصیده بانت‌ سعاد در شمار مشهورترین‌ قصاید کهن‌ عرب‌ است‌، ناچار نخستین‌ سؤالى‌ که‌ برای‌ پژوهشگران‌ مطرح‌ مى‌شود، همانا اعتبار تاریخى‌ و صحت‌ و اصالت‌ آن‌ است‌. نخستین‌ روایت‌ آن‌ به‌ ابن‌ اسحاق‌ برمى‌گردد که‌ در گزارشهای‌ ابن‌ هشام‌ (د ۲۱۸ ق‌) به‌ نقل‌ از وی‌ آمده‌ است‌. با اینهمه‌، ابن‌ هشام‌ تصریح‌ مى‌کند که‌ ۷ بیت‌ از آن‌ را (ابیات‌ ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۵، ۳۴، ۴۹، ۵۱) از جاهای‌ دیگر غیر از آثار ابن‌ اسحاق‌ بر آن‌ افزوده‌ است‌. ناقدان‌ مشهور شعر جاهلى‌، در این‌ شعر به‌ چشم‌ اعتبار نگریسته‌اند. طه‌ حسین‌ که‌ آثار جاهلى‌ را عموماً جعلى‌ مى‌پندارد، در مجموعه من‌ تاریخ‌ الادب‌ العربى‌ معارضه خاصى‌ با قصیده کعب‌ ندارد و آن‌ را تصویر روشنى‌ از فضایل‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌) مى‌شمارد. هرچند که‌ وی‌ در جای‌ جای‌ مقاله‌، به‌ خلط و جابه‌جایى‌ و حذف‌ و اضافه‌ای‌ که‌ در همه اشعار کهن‌ معمول‌ است‌، اشاره‌ مى‌کند و در جای‌ دیگر به‌ دستکاری‌ راویان‌ و ابیات‌ جعلى‌ در قصیده‌ تأکید مى‌ورزد. بلاشر نیز که‌ در امر جعل‌ شعر بسیار پژوهش‌ کرده‌ است‌، این‌ قصیده‌ را برخلاف‌ انبوه‌ اشعار جاهلى‌، درست‌ و نسبتاً خالى‌ از جعل‌ مى‌داند و حتى‌ بر آن‌ است‌ که‌ «بانت‌ سعاد» مى‌تواند به‌ صورت‌ معیاری‌ برای‌ سنجش‌ دیگر اشعار جاهلى‌ تلقى‌ گردد.

این‌ قصیده‌ نیز مانند بسیاری‌ از قصاید جاهلى‌، دارای‌ «اخبار»، یا صحنه‌های‌ تاریخى‌ و بیشتر داستانى‌ و گاه‌ افسانه‌ای‌ است‌ که‌ پیش‌درآمدی‌ برای‌ قصیده‌ به‌ شمار مى‌آیند و به‌ بخشهای‌ گوناگون‌ آن‌، روح‌ و پویایى‌ داستانى‌ مى‌بخشند. در این‌ شعر چون‌ اخبار همه‌ به‌ توانمندی‌ اسلام‌ و شخصیت‌ و فضایل‌ شخص‌ پیامبر(ص‌) مربوط است‌، لاجرم‌ نزد مسلمانان‌ اعتبار و شهرتى‌ بى‌مانند کسب‌ کرده‌ است‌.

دورترین‌ اثری‌ که‌ در این‌ اخبار مى‌توان‌ یافت‌، صرف‌نظر از روایات‌ شفاهى‌ همانا روایت‌ ابن‌ هشام‌ است‌ که‌ از ابن‌ اسحاق‌ (د ۱۵۱ ق‌) نقل‌ کرده‌، مواد روایت‌ به‌ اختصار چنین‌ است‌: کعب‌ و بُجَیر، پسران‌ زهیر بن‌ ابى‌ سُلمى‌ در شمار معارضان‌ اسلامند، بجیر به‌ خدمت‌ حضرت‌ پیامبر(ص‌) مى‌شتابد و اسلام‌ مى‌آورد، اما کعب‌، شعری‌ برای‌ او مى‌فرستد و او را به‌ سبب‌ روی‌ برتافتن‌ از راه‌ و روش‌ نیاکان‌ سرزنش‌ مى‌کند. این‌ قطعه ۵ بیتى‌ که‌ حتى‌ از آغاز، یعنى‌ در روایت‌ ابن‌ هشام‌ به‌ دو شکل‌ متفاوت‌ نقل‌ شده‌ است‌، تنها هجای‌ بازمانده‌ از کعب‌ است‌ که‌ به‌ اسلام‌ و پیامبر گرامى‌ آن‌ تعریضى‌ دارد. بجیر شعر را به‌ پیامبر اکرم‌(ص‌) عرضه‌ مى‌کند و آن‌ حضرت‌ نیز خون‌ کعب‌ را مباح‌ مى‌سازد. بجیر در قطعه‌ شعری‌ برادر را از خطر آگاه‌ مى‌سازد و اندرز مى‌دهد. وی‌ نیز با قصیده مدحیه خود (یا حتى‌ پیش‌ از سرودن‌ آن‌) به‌ پیامبر(ص‌) پناه‌ مى‌برد و زینهار مى‌طلبد و آنگاه‌ قصیده بانت‌ سعاد را برمى‌خواند.

این‌ ماجرا که‌ چارچوب‌ کلى‌ و شاید اصلى‌ داستان‌ است‌، در همه منابع‌ با اختلاف‌ در جزئیات‌ و الفاظ و عبارات‌ تکرار شده‌ است‌. ولى‌ هنوز یکى‌ از مواد عمده آن‌ باقى‌ مانده‌ است‌ که‌ در اثر ابن‌ هشام‌ موجود نیست‌، اما در اثر ابن‌ سلام‌ (د ۲۳۱ ق) که‌ تنها ۱۳ سال‌ پس‌ از ابن‌ هشام‌ درگذشته‌، آمده‌ است‌. این‌ نکته‌ همانا ماجرای‌ بُردة حضرت‌ پیامبر(ص‌) است‌ که‌ بعدها نام‌ قصیده‌ نیز شد. روایت‌ ابن‌ سلام‌ از قول‌ ابان‌ پسر عثمان‌ بجلى‌ نقل‌ گردیده‌ است‌ و ابن‌ سلام‌ نیز هنگام‌ نقل‌ روایت‌، بر صحت‌ آن‌ تأکیدی‌ نمى‌ورزد. لفظ ابن‌ سلام‌ چنین‌ است‌ «کساه‌ النبى‌ (ص‌) بُردة» (عبایى‌ بر او پوشاند). راویان‌ پس‌ از او، ترجیح‌ داده‌اند که‌ «کساه‌ بردته‌» باشد تا این‌ برده‌ حتماً از تن‌ مبارک‌ پیامبر(ص‌) بیرون‌ آمده‌ باشد و بعدها نیز معاویه‌ ۲۰ هزار درهم‌ بابت‌ آن‌ به‌ زادگان‌ کعب‌ بپردازد. شاید به‌ همین‌ دلیلها باشد که‌ گروهى‌، به‌ خصوص‌ طه‌ حسین‌ چنانکه‌ گذشت‌، در صحت‌ روایت‌ تردید مى‌کنند. بستانى‌ بر این‌ قضیه‌ بیشتر پا مى‌فشارد و مى‌گوید: که‌ اگر این‌ ماجرا حقیقت‌ داشت‌، لاجرم‌ ابن‌ اسحاق‌ و ابن‌ هشام‌ به‌ آن‌ اشاره‌ مى‌کردند.

به‌هر حال‌، روایت‌ برده‌ ۲۰۰ سال‌ پس‌ از وفات‌ پیامبر(ص‌) پدید آمد و خود برده‌ نیز بعدها، بنا به‌ روایت‌ ابن‌ اثیر به‌ دست‌ خلفای‌ عباسى‌ افتاد و همچنان‌ در اختیار ایشان‌ بود تا اینکه‌ هلاکوخان‌ آن‌ را سوزاند، یا به‌ دجله‌ افکند. اما ماجرای‌ برده‌ به‌ اینجا خاتمه‌ نیافت‌، زیرا گروهى‌ دیگر پنداشتند که‌ بردة واقعى‌ همچنان‌ باقى‌ ماند و چندی‌ در مصر بود، تا اینکه‌ سلاطین‌ عثمانى‌ آن‌ را به‌ آستانه‌ (استانبول‌) بردند و سپس‌ با نام‌ «الخرقة الشریفه‌» وضعیتى‌ خاص‌ یافت‌ و آیینهای‌ مفصلى‌ به‌ سبب‌ آن‌ پدید آمد. بلاشر موضوع‌ را چنین‌ حل‌ کرده‌ است‌ که‌ پیامبر(ص‌) عبای‌ خود را در رفتاری‌ نمادین‌، بر سر کعب‌ گردانید تا نشان‌ دهد که‌ شاعر در حمایت‌ او قرار گرفته‌ است‌.

نکته دیگری‌ که‌ از روایت‌ِ ابن‌ هشام‌ برمى‌آید آن‌ است‌ که‌ ممکن‌ است‌ کعب‌، قصیده خود را پس‌ از اسلام‌ آوردن‌ و زنهار گرفتن‌ سروده‌ باشد. اگر این‌ روایت‌ را باور کنیم‌، ناچار همه بخشهایى‌ که‌ - در این‌ داستان‌ - به‌ برده‌ مربوط است‌، جعلى‌ خواهد بود. جالب‌ توجه‌ آنکه‌ حتى‌ ابن‌ کثیر (د ۷۷۴ ق‌) این‌ داستان‌ را باور ندارد و مى‌نویسد: «این‌ روایت‌ از آن‌ داستانهای‌ بسیار مشهور است‌، ولى‌ من‌ آن‌ را در کتابهای‌ معروف‌ با سلسله‌ سندی‌ قابل‌ قبول‌ نیافتم‌».

دو امر دیگر که‌ هر یک‌ از جهتى‌ اهمیت‌ خاصى‌ مى‌یابند، به‌ ابیات‌ قصیده‌ پیوند خورده‌اند: یکى‌ آنکه‌ ظاهراً واکنش‌ شنوندگان‌ به‌ هنگام‌ شنیدن‌ سوز و گداز کعب‌ نسبت‌ به‌ سعاد، و سپس‌ وصف‌ طولانى‌ ماده‌ اشتر و صحرا، و حتى‌ گله‌ از دست‌ خبرچینان‌ و بدگویان‌ و اظهار پشیمانى‌ و نیز آغاز مدح‌، چیزی‌ جز سکوت‌ نبود؛ اما هنگامى‌ که‌ در بیت‌ ۵۱ (بیتى‌ که‌ ناشرِ سیره‌ میان‌ دو قلاب‌ افزوده‌، به‌ شمار نیامده‌ است‌) پیامبر(ص‌) را به‌ «شمشیری‌ از شمشیرهای‌ خداوند تشبیه‌ مى‌کند که‌ اینک‌ از نیام‌ بیرون‌ آمده‌ است‌ و مى‌توان‌ از آن‌ روشنایى‌ جست‌»، حضرت‌ (ص‌) نگاهى‌ پرمعنى‌ به‌ قریشیان‌ مى‌افکند که‌ «هان‌، گوش‌ دارید» (این‌ امر، در همه منابع‌ تکرار شده‌ است‌.

دومین‌ نکته‌، واکنش‌ قریشیان‌ به‌ ابیات‌ ۵۲ به‌ بعد است‌ که‌ در آنها «گروهى‌ از قریش‌» را به‌ دلاوری‌ و بزرگ‌ منشى‌ مى‌ستاید که‌ فرمان‌ مهاجرت‌ را به‌ گوش‌ جان‌ شنیدند. معنى‌ ستایش‌ از مهاجران‌ آن‌ است‌ که‌ شاعر، انصار را فرو گذاشته‌ است‌. این‌ امر اعتراض‌ مسلمانان‌ را برانگیخت‌ و حتى‌ این‌ سخن‌ را به‌ حضرت‌ رسول‌(ص‌) نسبت‌ داده‌اند که‌ «بهتر بود ذکری‌ هم‌ از انصار مى‌شد». در بیت‌ ۵۷ سخن‌ از مردانى‌ مى‌رود که‌ متکبرانه‌، چون‌ اشتران‌ سپیدموی‌ گام‌ برمى‌دارند. این‌ بیت‌ که‌ در میان‌ مدایح‌ مهاجران‌ قرار گرفته‌، از نظر بسیاری‌ از شارحان‌ تعریضى‌ به‌ انصار تلقى‌ شده‌ است‌.

بُعد هنری‌ این‌ قصیده‌ پیوسته‌ موردبحث‌ قرار گرفته‌ است‌. قصیده کعب‌، شهرت‌ و تأثیر شگفت‌آور خود را مدیون‌ چیست‌؟ شروح‌ و به‌خصوص‌ تقلیدهای‌ بى‌شمار از سر چه‌ مایه‌ای‌ برخاسته‌ است‌؟ گفته‌اند: حماد بن‌ میسره‌ ۹۰۰ قصیده‌ حفظ بود که‌ همه‌ با «بانت‌ سعاد» آغاز مى‌شدند. حماد راویه‌ نیز ادعا مى‌کرد که‌ ۷۰۰ قصیده‌ با همین‌ سرآغاز برای‌ ولید خوانده‌ است.

قصیده‌ آشکارا به‌ ۵ بخش‌ متمایز قابل‌ تجزیه‌ است‌: ۱۲ بیت‌ اول‌ همان‌ «نسیب‌» معمول‌ است‌ که‌ در آن‌ معشوقى‌ خیالى‌ و نام‌ آشنا آهنگ‌ سفر دارد. شاعر از درد جدایى‌ مى‌گرید و از بى‌وفایى‌ یار گله‌ مى‌کند؛ ۲۱ بیت‌ بعد (بیتهای‌ ۱۳ تا ۳۳) وصف‌ ناقة شاعر است‌. پس‌ از آن‌ شاعر به‌ واقعیات‌ باز مى‌گردد و در ۴ بیت‌ (بیتهای‌ ۳۴-۳۷) ترس‌ و پریشان‌حالى‌ خود را پس‌ از تهدید پیامبر(ص‌) وصف‌ مى‌کند. ۱۳ بیت‌ (بیتهای‌ ۳۹ تا ۵۱) شامل‌ مدح‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌)، اظهار پشیمانى‌ و عذرخواهى‌ است‌. ۷ بیت‌ آخر نیز مدح‌ مهاجران‌ است‌.

در سراسر قصیده‌، تنها چیزی‌ که‌ تا حدی‌ تازه‌ و زاییده ذوق‌ هنری‌ کعب‌ به‌ شمار مى‌آید، اظهار ترس‌ و بیان‌ بى‌پناهى‌ و گله‌ از دشمنان‌ و به‌خصوص‌ سخن‌چینان‌ است‌، هرچند که‌ موضوع‌ این‌ سخن‌چینان‌ اندکى‌ غریب‌ مى‌نماید، زیرا کعب‌ چندین‌ سال‌ بود که‌ به‌ گروه‌ دشمنان‌ پیوسته‌ بود و گستاخانه‌ اسلام‌ و حضرت‌ پیامبر(ص‌) را هجو مى‌گفت‌. پس‌ دیگر سخن‌ چین‌ چه‌ مى‌توانست‌ بکند؟

طه‌ حسین‌ در ارزیابى‌ هنری‌ شعر نسبتاً محتاطانه‌ سخن‌ مى‌گوید: تغزل‌ زیبا و دل‌انگیز است‌، اما هیچ‌ چیز تازه‌ای‌ در آن‌ نمى‌توان‌ یافت‌. آن‌ معشوق‌ خیالى‌ آهو چشم‌ که‌ هجران‌ مى‌گزیند و جفا مى‌ورزد و هر روز به‌ رنگى‌ در مى‌آید، با معشوقه زهیر، پدر کعب‌ هیچ‌ تفاوت‌ ندارد و پوزش‌خواهى‌ او از حضرت‌ رسول‌ (ص‌) به‌ عذرخواهى‌ نابغه‌ از نعمان‌ بن‌ منذر سخت‌ شبیه‌ است‌. بستانى‌ در ارزیابى‌ خود فاش‌تر سخن‌ مى‌گوید و در این‌ قصیده‌ جز بخش‌ عذرخواهى‌ هیچ‌ تازگى‌ قابل‌ ذکری‌ نمى‌یابد: «سعاد»ها در شعر جاهلیان‌ متعددند و جدایى‌ و پیمان‌ شکنیشان‌، امری‌ معروف‌ است‌. حتى‌ بخش‌ مدح‌ هم‌ خالى‌ از تقلید نیست‌ و اثر نابغه‌ بر آن‌ آشکار است‌. تشبیه‌ ممدوح‌ به‌ شیر قوی‌ پنجه‌ را همه شاعران‌ مى‌دانستند. ملاحظه‌ مى‌شود که‌ پیامبر(ص‌) و دیگر شنوندگان‌ در برابر هیچ‌ یک‌ از ابیات‌ (جز بیت‌ یاد شده‌) واکنشى‌ که‌ دلیل‌ بر تأثیر شعر در دلهاشان‌ باشد، از خود نشان‌ ندادند. از سوی‌ دیگر، چرا باید در این‌ مدحیه‌ که‌ در آن‌ شرایط خاص‌ تدوین‌ شده‌، ۱۲ بیت‌ به‌ معشوق‌ و حدود ۲۰ بیت‌ به‌ ناقه‌ اختصاص‌ یابد و سهم‌ مدح‌ تنها ۱۳ بیت‌ باشد که‌ در ۵ بیتش‌ به‌ وصف‌ شیر پرداخته‌ شده‌ است‌؟

اینگونه‌ انتقادهای‌ هنرشناسانه سده ۲۰م‌، هیچ‌گاه‌ در طول‌ تاریخ‌ گذشته‌ پدید نیامده‌ بود. قالب‌ داستانى‌ شعر - با آنکه‌ برخى‌ از مواد اصلى‌ آن‌ ممکن‌ است‌ واقعیت‌ نداشته‌ باشد - در اندک‌ مدت‌ بافتى‌ چنان‌ استوار و واقعى‌ یافت‌ که‌ دیگر هیچ‌ نقدی‌ نتوانست‌ در بدنة آن‌ نفوذ کند. آنگاه‌ حکایت‌ و شعر، به‌ گونه‌ای‌ تفکیک‌ناپذیر در هم‌ مندمج‌ شدند و به‌ یمن‌ مدح‌ پیامبر(ص‌) که‌ نقطة مرکزی‌ روایت‌ را تشکیل‌ مى‌داد، حتى‌ رنگى‌ تقدس‌آمیز یافتند. رستگاری‌ کعب‌ِ کافر، الگویى‌ دل‌آویز شد و بسیاری‌ کسان‌ آرزو کردند که‌ پس‌ از گناه‌ به‌ درجة نیک‌بختى‌ کعب‌ برسند. به‌ همین‌ سبب‌، ملاحظه‌ مى‌شود که‌ روح‌ معنایى‌ همة قصاید تقلیدی‌، دیگر هیچ‌ بویى‌ از فضای‌ عصر جاهلى‌ ندارد، بلکه‌ بر همة آنها روح‌ دینى‌ حاکم‌ است‌. این‌ قصاید که‌ شمارشان‌ بسیار است‌، پیوسته‌ نامهایى‌ پر معنى‌ دارند و غالباً معارضه‌اند، مانند «المورد العذب‌ فى‌ معارضة قصیدة کعب‌» از ابوحیان‌ غرناطى‌ و «ذخر المعاد فى‌ معارضة بانت‌ سعاد» از بوصیری‌ که‌ در شمار مشهورترین‌ معارضه‌هاست‌. اما پیوسته‌ این‌ مقلدان‌ در لابه‌لای‌ شعر خود از اقدام‌ به‌ معارضه «برده‌» عذر خواسته‌اند و به‌ فضل‌ کعب‌ بر دیگران‌ اعتراف‌ کرده‌اند.

مشروح‌ قصیده‌ با شرح‌ ابوالعباس‌ احول‌ و بى‌درنگ‌ پس‌ از او سکری‌ (د ۲۷۵ ق) آغاز مى‌شود. در سده بعد، ابن‌ درید (د ۳۲۱ ق)، نفطویه‌ (د ۳۲۳ ق‌) و ابن‌ انباری‌ (د ۳۲۸ ق‌) و ابن‌ خالویه‌ (د ۳۷۰ ق‌) آن‌ را شرح‌ مى‌کنند. در سده‌های‌ ۹ و ۱۰ قمری شروح‌ سخت‌ گسترش‌ مى‌یابند تا سرانجام‌، حدود ۴۸ شرح‌ پدید مى‌آید که‌ بروکلمان‌ ۲۸ تای‌ آنها را معرفى‌ کرده‌ است‌ و در این‌ میان‌، دو شرح‌ به‌ زبان‌ ترکى‌: یکى‌ از ایوب‌ صبری‌ و دیگری‌ از لالا عبدالرحمان‌، و یک‌ شرح‌ به‌ زبان‌ اردو از سید مظاهر حسن‌ امروهى‌ ثبت‌ شده‌ است‌. دو شرح‌ نیز به‌ فارسى‌ موجود است‌: یکى‌ از آن‌ِ عبدالحافظ محمدناظر سرور العباد لکهنوی‌ است‌ و دیگری‌ از آن‌ محمدجعفر. علاوه‌ بر این‌، سزگین‌ حدود ۱۶ تخمیس‌، ۴ نظیر و یک‌ تشطیر نیز برای‌ این‌ قصیده‌ برشمرده‌ است‌.

ابراهیم‌ محمد ۲۴ شرح‌ را که‌ تقریباً همه‌ خطیند، مورد مطالعه‌ و مقایسه‌ قرار داده‌، و آنها را به‌ ۴ نوع‌ تقسیم‌ کرده‌ است‌: ۱. شروح‌ لغوی‌ (۵ شرح‌) که‌ دو شرح‌ احول‌ و سکری‌ را در برمى‌گیرد؛ ۲. شروح‌ نحوی‌ (۴ شرح‌) که‌ یکى‌ از آنها را ابن‌ هشام‌ تألیف‌ کرده‌ است‌؛ ۳. شروح‌ ادبى‌ (۱۳ شرح‌) که‌ معروف‌ترین‌ آنها از آن‌ سیوطى‌ است‌ و بسیاری‌ نیز متأخرند؛ ۴. شروح‌ صوفیانه‌ (۲ شرح‌) که‌ در نوع‌ خود بى‌نظیرند و نشان‌ از تأثیر و تحول‌ شگرف‌ِ قصیده بانت‌ سعاد دارند.

همچنین ترجمه فارسى‌ برخى‌ از ابیات‌ این‌ قصیده‌ را در تاریخ‌ ادبیات‌ زبان‌ عربى‌ِ حنّا فاخوری‌ ترجمه عبدالمحمد آیتى‌ مى‌توان‌ یافت‌.

منابع