ابوالقاسم دانش آشتیانی

آیت الله ابوالقاسم دانش آشتیانی (۱۲۹۰ - ۱۳۸۰ ش)، از علمای مجاهد شیعه معاصر و از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی بود. این عالم ربانی مورد عنایت و اعتماد اکثر مراجع زمان خود بود و از جانب برخی از آنان وکالت داشت. مسئولیت کتابخانه مدرسه فیضیه و مسجد اعظم قم و امامت جمعه شهر آشتیان، از جمله فعالیتهای اجتماعی اوست.

نام کامل	ابوالقاسم دانش آشتیانی
زادروز	۱۲۹۰ شمسی
زادگاه	آشتیان
وفات	۱۳۸۰ شمسی
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه
اساتید	شیخ عبدالکریم حائری، آیت الله بروجردی، سید محمدحجت کوه‌کمری، سید محمدتقی خوانساری،...
شاگردان	شهید غلامرضا دانش آشتیانی، میرزا حسین دانش آشتیانی،...
آثار	تقریرات فقه و اصول، دو سرمایه نفیس، سقیفه، رمز نیکبختی،...

ولادت

ابوالقاسم دانش آشتیانی در سال ۱۳۲۹ ق. در آشتیان (استان مرکزی) پا به عرصه وجود گذاشت. پدرش آقا شیخ محمدتقی دانش از علمای بنام این خاندان است. ایشان در تهران از محضر آیت الله میرزا محمدحسن آشتیانی استفاده کرد و پس از کسب مقامات علمی، به موطن خود مراجعت نمود و در مسجد جامع آن شهر به امامت جماعت و تبلیغ و ارشاد مشغول شد.

تحصیل و اساتید

ابوالقاسم دانش حدود ۱۴ سال داشت که با مرحوم آیت الله گلپایگانی، که آن زمان از اساتید و فضلای جوان حوزه علمیه قم بود، آشنا شد و با پیشنهاد ایشان برای ادامه تحصیلات به حوزه علمیه قم رفت. او ابتدا در محضر آیت الله فیض قمی، به تحصیل و تهذیب مشغول گردید. همچنین در درس اساتید و دانشمندان بنام حوزه حاضر شد و از محضر ایشان کسب کمالات کرد.

با این که در آشتیان مقداری از ادبیات و منطق را خوانده بود، اما مجدداً این علوم را از اساتید آن روز، یعنی آیت الله آقا میرزا محمدعلی ادیب تهرانی و آیت الله آقا سید مهدی کشفی فراگرفت. سطوح متوسط را نیز از آیت الله آخوند ملا علی معصومی همدانی (م ۱۳۹۸ ق) همدانی آموخت.

رسائل، مکاسب و طهارت شیخ را از حضرات آیات: میرزا محمد فیض قمی (م ۱۳۷۰)، سید محمدحجت کوه‌کمره‌ای (م ۱۳۷۲ ق)، سید محمدتقی خوانساری (م ۱۳۷۱ ق) و سید احمد خوانساری (م ۱۴۰۵ ق) استفاده کرد. پس از اتمام دروس سطح، نزدیک به چهار سال در درس مؤسس حوزه علمیه آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (م ۱۳۵۵ ق) حاضر شد.

پس از ورود آیت الله بروجردی به حوزه علمیه قم و تشکیل محفل درس، آیت الله دانش به جمع شاگردان ایشان درآمد و تا آخر که آقای بروجردی درس می‌گفتند، به درس ایشان حاضر شد و از محضر وی بهره برد.

اجازات:

آیت الله دانش با جدّ و جهد در راه فراگیری علوم اهل بیت علیهم السلام به درجه عالیه اجتهاد نایل شد و اجازات متعددی از اساتید و بزرگان عصرش از جمله سید محمدتقی خوانساری اخذ نمود. آیت الله میرزا محمد فیض در اجازه‌نامه‌ای که برای ایشان نگاشته، آورده است: «از مبدأ تمییز الی کنون اشتغال به تحصیل داشته، در حوزه علمیه قم تکمیلات و ترقیات نموده، از درس تحقیق علمای اعاظم و فقهای اکابر استفاده می‌فرمودند. مدت‌هاست که در حوزه بحث احقر حاضر و یکی از فضلای حوزه بشمار می‌روند و با جدیتی کافی و همتی وافی لیلاً و نهاراً تحصیل و تکمیل نموده تا آن که بحمدالله تعالی نایل به مراد و بالغ به مرتبه اجتهاد شدند. فهنیئاً له تلک الدرجة العلیا والرتبة العظمی...».

همچنین مرجع بزرگ شیعه آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی (م ۱۳۶۵ ق) نیز برای آیت الله دانش اجازه اجتهادی صادر کرده‌اند که استاد حوزه علمیه نجف اشرف آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی در حاشیه، آن را تصدیق و گواهی کرده است. علاوه بر این، ایشان از همه اساتید مذکور و نیز از علامه آقا بزرگ تهرانی (م ۱۳۸۹ ق) اجازه نقل حدیث هم داشت.

آیت الله دانش در قم بعضی از کتب را درس می‌گفتند که از جمله شاگردان ایشان می توان به شهید دکتر غلامرضا دانش آشتیانی و مرحوم حاج میرزا حسین دانش آشتیانی، اشاره نمود.

آثار و تألیفات

از آیت الله دانش آشتیانی آثار مکتوب ذیل به یادگار مانده است:

1. تقریرات فقه و اصول بعضی از اساتیدشان؛
2. دو سرمایه نفیس: این رساله شرحی بر حدیث ثقلین است؛
3. سقیفه: که پیرامون مسئله جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. این کتاب ترجمه و تعلیق بر کتاب «السقیفه» از مرحوم آیت الله سید احمد روحانی است.
4. رمز نیکبختی: که درباره آثار و برکات ذکر شریف صلوات نگاشته شده و ترجمه و تعلیق بر رساله «سرّالسّعاده» آیت الله سید احمد روحانی است.
5. دو مجلد نشریه کتابخانه مسجد اعظم قم: که شامل ۲۴ ماهنامه است، به سردبیری و همت ایشان از اردیبهشت ۱۳۴۴ تا اسفند ۱۳۴۵ شمسی منتشر شد و در آن زمان و با امکانات محدود آن وقت، اثر بسیار مهمی بشمار می‌آید.
6. مقالات مختلف در زمینه‌های اخلاقی و اجتماعی که در نشریات مختلف به چاپ رسیده است. عناوین بعضی از این مقالات چنین است: نظری به صدر اسلام، مردان فضیلت، استفاده از حوادث، مشکل ازدواج، جهان زنده، مکتب پارسایی و پرهیزکاری، اهمیت تبلیغات و...

فعالیت‌های اجتماعی

آیت الله دانش آشتیانی بعد از درگذشت پدرش در سال ۱۳۵۸ ق. راهی آشتیان شد و عهده‌دار امور دینی و تبلیغی شهر شد و در ضمن، ارتباط خود را با حوزه علمیه قم حفظ کرد و رفت و آمد دائم داشت. در آشتیان با اقامه جماعت و تشکیل مجالس اهل بیت علیهم السلام و احیای موقوفات، تمام سعی و اهتمام خویش را صرف تبلیغ و ترویج دین در میان مردم کرد.

خدمات عمرانی:

از ثمرات همت عالی آن بزرگوار که به مدد مردان خیراندیش و علاقه‌مندان وی به انجام رسید، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• کمک و دستگیری از مستمندان و نیازمندان؛
• احیای موقوفات جهت اقامه مجالس دینی.
• تأسیس و بازسازی مساجد و حسینیه‌های متعدد؛
• تأسیس مصلای آشتیان که پس از درگذشت ایشان، از سوی مردم به «مصلای بزرگ آیت الله دانش» نام گرفته است؛
• تشکیل صندوق قرض الحسنه؛
• تشکیل کتابخانه‌های حضرت سیدالشهدا و حضرت صاحب الامر علیهم السلام در آشتیان؛
• احیا و نوسازی مدرسه علمیه آشتیان. این حوزه با قدمتی بیش از یک و نیم قرن پایگاه معنوی و دینی منطقه بوده و آیت الله دانش ده‌ها سال نقش محوری را در این مرکز داشته است.

وکالت مراجع:

از امور قابل توجه در مورد آیت الله دانش، اعتماد و اطمینان مراجع عصر به وی می‌باشد. وی از زمان مرجع بزرگ آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی قدس سره، وکالت بسیاری مراجع بزرگ را دارا بود و نماینده‌ای امین و امانت‌داری پرهیزکار در امور حسبیه زعمای شیعه بشمار می‌آمد. ایشان وکیل تام الاختیار آیت الله خویی بود و سال‌ها امور شهریه آن مرجع بزرگ را در قم، با درایت و دقت اداره می‌کرد.

آیت الله آقا سید عباس کاشانی برای نگارنده نقل کردند: «در ایام اقامت ما در نجف اشرف، بارها دیده بودم که آیت الله خویی به کسانی که از قم به خدمت ایشان می‌رسند و در امور مالی کاری داشتند، معمولاً می‌فرمود: «در قم به آقای دانش مراجعه کنید» و نام او را با احترام می‌برد. من آقای دانش را که این همه مورد اعتماد آیت الله خویی بود، نمی شناختم. تا این که روزی از آقا سید جمال، فرزند آیت الله خویی پرسیدم، ایشان گفت: آقا میرزا ابوالقاسم دانش از محترمین علمای قم است که پدرم با همه سخت‌گیری و دقت در صدور اجازه وکالت، با اصرار ایشان را وکیل تام‌الاختیار خود قرار داده‌اند».

مسئولیت کتابخانه فیضیه و مسجد اعظم:

آیت الله دانش آشتیانی، پس از حضور در درس آیت الله بروجردی، مورد توجه ایشان قرار گرفت و عهده دار امور مختلفی شد؛ از جمله، به نمایندگی از سوی آن زعیم عالیقدر، برای رسیدگی به مشکلات مردم به نقاط مختلف کشور اعزام گردید. و همچنین مأمور تهیه فهرست کاملی از کتب کتابخانه مدرسه فیضیه شد؛ که این دو وظیفه با آیت الله آقا مجتبی عراقی انجام گرفت.

پس از تأسیس کتابخانه مسجد اعظم به وسیله آیت الله بروجردی نیز، اداره این مرکز از سوی ایشان به آیت الله دانش واگذار شد. آیت الله دانش حدود ۴۰ سال مسئولیت این مرکز علمی و فرهنگی را به خوبی اداره کرد و تعداد کتب چاپی و خطی آن را به سطح یکی از بزرگترین کتابخانه‌های قم ارتقا داد.

حضور در صحنه‌های انقلاب اسلامی:

آیت الله دانش با امام خمینی نیز رابطه‌ای نزدیک و صمیمی داشت و غیر از این که وکیل و پرداخت شهریه ایشان بود، ارتباط زیادی با امام داشت. حضرت امام نیز اعتماد و وثوق بالایی به حضرت آیت الله دانش داشتند، که این مطلب از نامه‌هایی که از نجف اشرف برای مرحوم سید احمد خمینی فرستاده‌اند و اموری که به آقای دانش ارجاع داده‌اند، مشخص می‌شود.

آن فقید مجاهد در مبارزات علما و ملت ایران علیه نظام ستمشاهی با نشر اعلامیه‌های حضرت امام و کمک و مساعدت به کسانی که در صف مقدم مبارزه بودند، همراهی می‌کرد. در محرم سال ۱۳۵۷ ش. بر سر مزار یکی از شهدای انقلاب در آشتیان، در جمع هزاران تن از مردم منطقه، سخنرانی پرشوری ایراد کرد که هنوز طنین آن که وعده برچیده شدن حکومت شاه را می داد، در اذهان باقی مانده است.

در اوان پیروزی انقلاب اسلامی، آیت الله دانش برای احیای سنت دیرپای نماز جمعه، از سوی حضرت امام قدس سره به امامت جمعه آشتیان منصوب شد که در این سنگر نیز منشأ خدمات بسیاری بود. وی در جنگ تحمیلی نیز با وجود کهولت و بیماری، برای تقویت روحیه رزمندگان در مناطق جنگی حضور یافت.

ویژگی‌های اخلاقی

آیت الله دانش را باید از مصادیق مردان علم و عمل و تعهد و دیانت دانست، به طوری که در حوزه علمیه قم و نزد مردم به وارستگی، امانتداری و درستکاری شهره بود. اعتماد علمای بزرگ و عشق و علاقه مردمِ آشتیان به آن عالم جلیل، حاصل نزدیک به یک قرن مشی عالمانه و زندگی ساده و زاهدانه توأم با خدمت و فرار از هر گونه شهرت‌طلبی و مقام‌پرستی او بود.

ارادت به اهل بیت علیهم السلام:

او، در آستان مقدس اهل البیت خادمی با خلوص بود و در تعظیم نام و یادشان سعی وافری داشت. در تشکیل مجالس اعیاد و وفیات اهتمام می‌ورزید و در تمام مناسبت‌ها، حسب الامر ایشان، در آشتیان مراسم برگزار می‌شد و خودشان با وجود کهولت و مشقت، در این مجالس شرکت می‌کردند.

ساده زیستی:

طی ده‌ها سال، سطح زندگی او تغییر نکرد و به گواه همه کسانی که ایشان را از نزدیک می‌شناختند، همواره رویه‌ای قناعت منشانه و زاهدانه داشت؛ در حالی که می‌توانست زندگی مرفهی فراهم کند. حضرت امام بعد از پیروزی انقلاب و سفر به قم، شبی سرزده به دیدار آیت الله دانش می‌روند و زندگی ساده ایشان را، که پس از سال‌ها وکالت و مسئولیت در امور مالی حوزه، سطح زندگی‌شان تغییر نکرده بود، می‌ستایند. با این که در آشتیان یا قم اشتغالات زیادی داشتند و خدمات مختلفی را انجام می‌دادند، اما هیچ دفتر، منشی و یا راننده‌ای نداشت و شخصاً امور خود را اداره می‌کرد.

تواضع و فروتنی:

آیت الله دانش آشتیانی از مصادیق کسانی بود که علم را با حلم و تقوا و تواضع عجین کرده‌اند. با این که مقام علمی بالایی داشت و از روزگار جوانی به مرتبه اجتهاد و استنباط رسیده بود، هیچگاه اظهار نمی‌کرد و اگر ساعت‌ها در محضرش می‌نشستی، کلامی که نشانه اظهار شخصیت و خودستایی باشد، از ایشان شنیده نمی‌شد و معمولاً نظر دیگران را نقل می‌کرد.

مردمداری و بی‌ادعائی:

وی سال‌ها با مردم و در میان آن ها زندگی کرد و در غم و شادیشان شریک بود. اگر در دورترین نقطه شهر کسی از طبقات پایین اجتماع ایشان را دعوت می‌کرد، می‌پذیرفت و بدون تکلف در مجلس او حاضر می‌شد. با کودکان و جوانان بسیار صمیمی و با ملاطفت برخورد می‌کرد و با وجود کهولت، رابطه‌ای عاطفی و نزدیک با جوانان داشت.

وفات

مرحوم آیت الله دانش آشتیانی، سرانجام روز جمعه هشتم تیر ۱۳۸۰ شمسی (۱۴۲۲ ق)، در ۹۳ سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر پاکش پس از اقامه نماز به وسیله آیت الله صافی گلپایگانی، در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه سلام الله علیها در مسجد طباطبایی به خاک سپرده شد.

منابع

• مهدی سلیمانی آشتیانی، "حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی"، ستارگان حرم، جلد ۱۳، صفحه ۱۰-۲۷.