تأویل

یکی از اصطلاحات علوم قرآنی است. طبق یک تعریف منظور از تأویل برداشت معنایی از متن است که بر خلاف ظاهر متن باشد. و طبق تعریف دیگر منظور از تأویل همان تفسیر قرآن است.

مفهوم شناسى تأويل

تأويل در لغت واژه تأويل از ماده «أول» به معناى بازگشت است و در باب تفعيل به معناى بازگشت دادن مى‌آيد.  راغب اصفهانى مى‌نويسد: «التأويل من الاول، اى: الرجوع الى الاصل...»تأويل چيزى برگرداندن آن به اصل و حقيقتش مى‌باشد. مقصود اين است كه گاه ظاهر یک عبارت يا كارى شبهه برانگيز مى‌باشد، تأويل براى برطرف كردن شبهه‌اى است كه در گفتار يا كردار پيدا شده و سبب پنهان شدن حقيقت معنى و هدف اصلى گشته، پس ضرورى است كه سخن يا عمل را تأويل كنيم تا مراد اصلى گوينده يا فاعل معلوم شود

كلمۀ «تأويل» در قرآن کریم 17 بار در معانی مختلف مانند: تعبیر خواب، عاقبت و نتیجه ی کار و... استعمال شده است که معنای «ارجاع و بازگشت» در تمام موارد، وجود دارد. به عنوان نمونه

• «وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا» با ترازوی راست بسنجید که آن بهتر است و در عاقبت نیکوتر، یعنی عذاب و معصیت ندارد. این آیه اشاره به عاقبت و نتیجه کار و بازگشت اثر آن کار به فرد دارد.

• «وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ » تو را تعبیر خواب آموزد. در این آیه شریفه و آیاتی دیگر از قرآن تأویل برای تعبیر خواب به کار رفته که بازگشت خواب به آن است.
• «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاّٰ تَأْوِيلَهُ. يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ...» آيا جز عاقبت و پايان آن را انتظار مى‌كشند. روزى [- قيامت] كه عاقبت و پايان آن بيايد، آنان كه پيش از اين، آن را فراموش كرده بودند، مى‌گويند: براستى و بحقّ فرستادگان پروردگارمان آمدند... در اين مورد كه از آيات معاد است نيز، كلمۀ «تأويل» به معناى بازگشت و سرانجام زندگى اين جهان مى‌باشد.
• «قٰالَ هٰذٰا فِرٰاقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مٰا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً». [بندۀ خدا] گفت: اين (زمان) هنگام جدايى ميان من و تو است؛ بزودى، تو را از تأويل [- باطن و نهان] چيزى كه توان صبر و شكيبايى بر آن را نداشتى، آگاه مى‌سازم. و در آيۀ دیگر از همين سوره آمده است: «ذٰلِكَ تَأْوِيلُ مٰا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً» (اين، تأويل [- آشكار ساختن] چيزى بود كه نتوانستى بر آن صبر كنى. در اين دو مورد نيز، حقيقت و واقعيّت قضيّه و داستان «سوراخ نمودن كشتى»، «كشتن كودك» و «ساختن ديوار بدون گرفتن اجرت» به عنوان تأويل قضاياى مبهم مزبور، ذكر شده است. نيز، اسرارى كه خضر عليه السّلام، در داستان مزبور، به عنوان تأويل براى حضرت موسى عليه السّلام، تشريح نموده است؛ در حقيقت باطن قضاياى ذكرشده و مآل و مرجع واقعى آنها محسوب مى‌گردد. بنابراين، استعمال كلمۀ تأويل در سورۀ كهف نيز، مانند ساير موارد مشابه ديگر بر طبق معناى لغوى بوده، در خصوص حقايق خارجى و حوادث عينى استعمال شده است كه در حقيقت، مرجع و مآل و عاقبت همان احاديث و رؤياها و مجهولات و تصوّرات ذهنى گوناگون مى‌باشد.

تأويل قرآن

در صدر اسلام در ميان اكثريت تسنن معروف بود كه قرآن كريم را در جايى كه دليل باشد مى‌توان از ظاهرش صرف كرده به معناى خلاف ظاهر حمل كرد و معمولاً معناى خلاف ظاهر «تأويل» ناميده مى‌شد و آنچه در قرآن كريم به نام «تأويل» ذكر شده به همين معنا تفسير مى‌گردد.

در كتاب مذهبى جماعت و همچنين در مناظره‌هاى مذاهب مختلفه - كه به تحرير درآمده - بسيار به چشم مى‌خورد كه در مسئله‌اى كه با اجماع علماى مذهب يا دليل ديگرى ثابت مى‌شود اگر با ظاهر آيه‌اى از آيات قرآنى مخالف باشد، آيه را تأويل نموده به معناى خلاف ظاهر حمل مى‌كنند و گاهى دو طرف متخاصم براى دو قول متقابل با آيات قرآنى احتجاج مى‌نمايند و هر كدام از دو طرف آيه، طرف ديگر را تأويل مى‌كند.

اين رويه كم و بيش به شيعه نيز سرايت نموده است و در برخى از كتب كلامى‌شان ديده مى‌شود. ولى آنچه پس از تدبر كافى در آيات قرآنى و احاديث اهل بيت بدست مى‌آيد اين است كه قرآن كريم در لهجه شيرين و بيان روشن و رساى خود، هرگز شيوه لغز و معما پيش نگرفته و مطلبى را جز با قالب لفظى خودش به مردم القا نكرده است و آنچه در قرآن كريم به نام «تأويل» ذكر شده است از قبيل مدلول لفظ نيست بلكه حقايق و واقعيت‌هايى است كه بالاتر از درك عامه بوده كه معارف اعتقادى و احكام عملى قرآن از آن‌ها سرچشمه مى‌گيرد.

آرى همه قرآن تأويل دارد و تأويل آن مستقيماً از راه تفكر قابل درك نيست و از راه لفظ نيز قابل بيان نمى‌باشد و تنها پيامبران و پاكان از اولياى خدا كه از آلايش‌هاى بشريت پاكند، مى‌توانند از راه مشاهده آن‌ها را بيابند. آرى، تأويل قرآن روز رستاخير براى همه مكشوف خواهد شد.

توضيح:

به خوبى مى‌دانيم آنچه بشر را وادار به سخن‌گويى و وضع لغت و استفاده از الفاظ نموده، همانا نيازمندي‌هاى اجتماعى مادى است. بشر در زندگى اجتماعى خود ناگزير است كه منويات و محتويات ضمير خود را به هم‌نوعان خود بفهماند و براى همين منظور از صدا و گوش استمداد جويد و گاهى كم و بيش از اشاره و چشم استفاده كند و از اينجاست كه در ميان شخص گنگ و نابينا هيچ‌گونه تفاهم برقرار نمى‌شود؛ زيرا آنچه نابينا به زبان مى‌گويد، گنگ نمى‌شنود و آنچه گنگ به اشاره مى‌فهماند نابينا نمى‌بيند و از اين روى در وضع لغات و نامگذارى اشياء تأمين نيازمندى مادى منظور بوده و براى چيزهايى و اوضاع و احوالى، لفظ ساخته شده كه مادى و در دسترس حس يا نزديك به محسوس مى‌باشد چنان كه مى‌بينيم در مواردى كه مخاطب ما يكى از حواس را فاقد است.

اگر بخواهيم از چيزهايى كه از راه همان حس مفقود درك مى‌شود، سخن بگوييم دست به يك نوع تمثيل و تشبيه مى‌زنيم مثلاً اگر بخواهيم به يك نابيناى مادرزاد از روشنايى و رنگ يا به كودكى كه به حد بلوغ نرسيده از لذت عمل جنسى توصيف كنيم، مقصود خود را با نوعى از مقايسه و تشبيه و آوردن مثل مناسب تأديه مى‌كنيم. بنابراين اگر فرض كنيم در جهان هستى، واقعيت‌هايى وجود دارد كه از ماده و آلايش ماده منزه است (و واقع امر هم همين است) و از گروه بشر در هر عصر يك يا چند تن انگشت شمار، استعداد درك و مشاهده آن‌ها را دارند، چنين چيزهايى از راه بيان لفظى و تفكر عادى قابل تفهيم و درك نخواهد بود و جز با تمثيل و تشبيه نمى‌توان به آن‌ها اشاره كرد.

خداى متعال در كتاب خود مى‌فرمايد: «ما اين كتاب را از قبيل لفظ، خواندنى و عربى قرار داديم شايد شما آن را تعقل كنيد و بفهميد و همانا اين كتاب نزد ما در لوح محفوظ كه اصل كتب آسمانى است، بسى بلندپايه و محكم اساس است». (فهم عادى به آن نمى‌رسد و در آن رخنه نمى‌كند.)

و نيز مى‌فرمايد: «تحقيقاً اين كتاب قرآنى است گرامى در كتابى كه از انظار عادى پنهان است، كسى به آن مس نمى‌كند مگر پاك شدگان» و همچنين در حق پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و اهل بيت وى مى‌فرمايد: «خداى متعال مى‌خواهد از شما اهل بيت هرگونه پليدى را ببرد و شما را پاك گرداند».

به دلالت اين آيات، قرآن كريم از مرحله‌اى سرچشمه مى‌گيرد كه افهام مردم از رسيدن به آنجا و نفوذكردن در آنجا زبون است، كسى را نمى‌رسد كه كمترين دركى در آنجا داشته باشد جز بندگانى كه خدا آنان را پاك گردانيده است و اهل بيت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم از آن پاكانند.

و در جاى ديگر مى‌فرمايد: «اينان كه ایمان به قرآن نمى‌آورند، تكذيب كردند چيزى را كه به علم او احاطه نيافته‌اند و هنوز تأويل آن براى آن‌ها مشهود نشده است».(يعنى روز قيامت كه حقايق اشياء بالعيان ديده مى‌شود.)

و باز در جاى ديگر مى‌فرمايد: «روزى كه تأويل قرآن (همه قرآن) مشهود مى‌شود، كسانى كه آن را فراموش كرده بودند به راستى و صدقِ دعوت نبوت، اعتراف خواهند كرد».

منابع

علامه شعرانی، نثر طوبی، ذیل واژه «اول»

علامه طباطبائی، شیعه در اسلام.