محمد بن قولویه: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
وی از جمله محدثین و فقهای نامدار [[شیعه]] و از موثقین علماء به شمار می‌رود. | وی از جمله محدثین و فقهای نامدار [[شیعه]] و از موثقین علماء به شمار می‌رود. | ||
| − | == نام و خاندان== | + | ==نام و خاندان== |
| − | نامش محمد و کنیه‌اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وی از جمله محدثین و فقهای نامدار | + | نامش محمد و کنیه‌اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علماء به شمار می‌رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولویه<ref> لفظ ابن قولویه هنگامی که مطلق باشد؛ جعفر بن محمد بن قولویه است و ضبط آن، قولویه است. (ریحانةالادب، ج 8، ص 162)</ref> از شاگردان و راویان خاص سعد بن عبدالله اشعری قمی است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندان‌های دانش‌پرور و عالمان روزگار بودند. از آن سلاله پاک، خیرات فراوانی به جامعه [[شیعه|تشیع]] رسید و شیعیان از ایشان بهره‌های فراوانی بردند. |
| − | محمد بن قولویه در طول زندگی، برای جمع‌آوری [[احادیث]] اهل بیت علیهم‌السلام و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام، به سفرهای متعددی دست زد. در اثنای این مسافرت‌ها و هجرت‌های فی سبیل الله به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثی را از آنان استماع نمود.<ref> ریحانةالادب، میرزا محمدعلی مدرس، ج 8، ص 163.</ref> | + | محمد بن قولویه در طول زندگی، برای جمع‌آوری [[احادیث]] [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام، به سفرهای متعددی دست زد. در اثنای این مسافرت‌ها و هجرت‌های فی سبیل الله به ملاقات بزرگان [[اهل سنت]] نیز رفت و احادیثی را از آنان استماع نمود.<ref> ریحانةالادب، میرزا محمدعلی مدرس، ج 8، ص 163.</ref> |
==اساتید== | ==اساتید== | ||
از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعری قمی است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجری در خاندان بزرگ اشعری دیده به جهان گشود و از خود آثاری گران‌مایه و شاگردانی بزرگ به یادگار نهاد.<ref> مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 2، ص 138.</ref> | از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعری قمی است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجری در خاندان بزرگ اشعری دیده به جهان گشود و از خود آثاری گران‌مایه و شاگردانی بزرگ به یادگار نهاد.<ref> مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 2، ص 138.</ref> | ||
| − | مرحوم نجاشی از وی این گونه یاد می‌کند: ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابی‌خلف اشعری قمی، رئیس طائفه اشعری و فقیه سرشناس آنان است. وی احادیث فراوانی از عامه شنیده و در پی یافتن احادیث اهل بیت، سفرهایی نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده‌اند؛ می‌توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی را نام برد.<ref> رجال النجاشی، ص 177.</ref> | + | مرحوم [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] از وی این گونه یاد می‌کند: ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابی‌خلف اشعری قمی، رئیس طائفه اشعری و فقیه سرشناس آنان است. وی احادیث فراوانی از [[اهل سنت|عامه]] شنیده و در پی یافتن احادیث اهل بیت، سفرهایی نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده‌اند؛ می‌توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی را نام برد.<ref> رجال النجاشی، ص 177.</ref> |
از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر [[امام حسن عسکری]] علیه‌السلام است و علماء بزرگواری، در کتاب‌های مختلف به این مسئله اشاره نموده‌اند.<ref> رجال النجاشی، ص 126؛ وقایع الاّیام، ص 83؛ تحفة الاحباب، ص 121؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 76.</ref> سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثاری گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفی تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم: | از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر [[امام حسن عسکری]] علیه‌السلام است و علماء بزرگواری، در کتاب‌های مختلف به این مسئله اشاره نموده‌اند.<ref> رجال النجاشی، ص 126؛ وقایع الاّیام، ص 83؛ تحفة الاحباب، ص 121؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 76.</ref> سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثاری گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفی تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم: | ||
| − | * 1- کتاب الرحمة که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلوة، کتاب زکوة، کتاب صوم و کتاب حج)؛ | + | *1- کتاب الرحمة که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلوة، کتاب زکوة، کتاب صوم و کتاب حج)؛ |
| − | * 2- کتاب الضیاء (در امامت)؛ | + | *2- کتاب الضیاء (در امامت)؛ |
| − | * 3- کتاب مقالات امامیه.<ref> فهرست | + | *3- کتاب مقالات امامیه.<ref> فهرست شیخ طوسی، ص 75.</ref> |
| − | سعد نزد بسیاری از علماء و محدثین نیمه دوم سده سوم هجری، زانوی ادب بر زمین زد و از محضر آنان بهره‌های زیادی برد. وی از استادان [[شیعه]] و سنی نیز اجازاتی کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان می‌توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعه بودند؛ احمد بن حسین بن سعید | + | سعد نزد بسیاری از علماء و محدثین نیمه دوم سده سوم هجری، زانوی ادب بر زمین زد و از محضر آنان بهره‌های زیادی برد. وی از استادان [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] نیز اجازاتی کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان می‌توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعه بودند؛ [[احمد بن حسين بن سعيد اهوازي|احمد بن حسین بن سعید اهوازی]]، [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری|احمد بن محمد بن عیسی]]، [[احمد بن اسحاق اشعری|احمد بن اسحاق قمی]]، سهل بن یسع، [[عبدالله بن جعفر حمیری]] و [[محمد بن اسماعيل بن بزيع|محمد بن اسماعیل بن بزیع]] را نام برد.<ref> معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج 8، ص 80.</ref> |
| − | سعد شاگردان بزرگواری چون محمد بن قولویه، علی بن بابویه | + | سعد شاگردان بزرگواری چون محمد بن قولویه، [[علی بن بابویه قمی]]، محمد بن موسی بن المتوکل و... را تربیت نمود که هر کدام ستاره‌ای درخشان در آسمان تشیع گشتند.<ref> همان، ج 8، ص 81.</ref> در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سال‌های 299 تا 301 هجری دانسته‌اند. |
==شاگردان محمد بن قولویه== | ==شاگردان محمد بن قولویه== | ||
| − | شاگردان گرانمایه‌ای از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایی در رساندن [[احادیث]] ناب اهل بیت علیهم‌السلام به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند. در اینجا نگاهی کوتاه به زندگی دو تن از آنان خواهیم افکند. | + | شاگردان گرانمایه‌ای از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایی در رساندن [[احادیث]] ناب [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند. در اینجا نگاهی کوتاه به زندگی دو تن از آنان خواهیم افکند. |
'''<I>1- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشی:</I>''' | '''<I>1- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشی:</I>''' | ||
| − | + | شیخ [[ابوعمرو کشی]] از دانشمندان نامی نیمه اول سده چهارم هجری است که در شهر کش از شهرهای [[ماوراءالنهر]]، دیده به جهان گشود و بیشتر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده‌اند. [[احمد بن علی نجاشی|ابوالعباس نجاشی]] دانشمند رجالی، او را مورد اعتماد دانسته و درباره‌اش می‌گوید: او مصاحب [[محمد بن مسعود عیاشی|عیاشی]]<ref> محمد بن مسعود سمرقندی، معروف به عیاشی.</ref> بود و از وی استفاده‌های فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.<ref> رجال النجاشی، ص 372.</ref> | |
| − | + | وی در کتاب رجال خویش، بسیاری از اساتیدش را معرفی و روایاتی را نیز از آنان بیان کرده است. افرادی مثل محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، محمد بن قولویه، جعفر بن محمد بن قولویه، عثمان بن... کشی، سعد بن صباح کشی، احمد بن قرشی و... که از بزرگان و فقهای سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، محسوب می‌شدند.<ref> مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 3، ص 70.</ref> | |
از میان شاگردان رجالی این دانشمند عالی‌قدر به معرفی دو تن از برجسته‌ترین ایشان، هارون بن موسی تلعکبری و ابواحمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی، اکتفا می‌کنیم. | از میان شاگردان رجالی این دانشمند عالی‌قدر به معرفی دو تن از برجسته‌ترین ایشان، هارون بن موسی تلعکبری و ابواحمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی، اکتفا می‌کنیم. | ||
| سطر ۳۷: | سطر ۳۷: | ||
'''<I>2- جعفر بن محمد قولویه:</I>''' | '''<I>2- جعفر بن محمد قولویه:</I>''' | ||
| − | دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن قولویه است که در سال 224 هجری در شهر | + | دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش [[جعفر بن محمد قولويه|جعفر بن قولویه]] است که در سال 224 هجری در شهر سرّ من رای ([[سامرا]]) به دنیا آمد<ref> رجال النجاشی، ص 122.</ref> و در میان اهل [[علم رجال|رجال]]، گوی سبقت از پدر ربوده و آوازه‌اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار ابن قولویه خوانده می‌شود؛ از مفاخر فقها محدثین پیشین ماست و استاد [[شیخ مفید]] محسوب می‌گردد. او کتاب‌های بسیاری نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود. |
| − | [[ابن شهر آشوب]] در کتاب معالم العلماء درباره‌اش نوشته: جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از کلینی و ابن عقده نقل روایت کرده و کتاب‌های مداواة الحسد لحیاة الابد، الجمعه والجماعه، الفطره، کتاب الصرف و... از اوست.<ref> معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 30.</ref> | + | [[ابن شهر آشوب]] در کتاب [[معالم العلماء]] درباره‌اش نوشته: جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از [[شیخ کلینی|کلینی]] و [[ابن عقده]] نقل روایت کرده و کتاب‌های مداواة الحسد لحیاة الابد، الجمعه والجماعه، الفطره، کتاب الصرف و... از اوست.<ref> معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 30.</ref> |
| − | یکی از کتاب‌های معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذی | + | یکی از کتاب‌های معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذی قیمت [[كامل الزیارات|کامل الزیارات]] است. مرحوم [[علامه امینی]] در مقدمه خود در این کتاب، در مورد ارزش و اهمیت آن نوشته: کامل الزیارات از کتاب‌های قدیمی معروف است و [[شیخ طوسی]]، در کتاب [[تهذیب الأحكام|تهذیب]] و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده‌اند. [[شیخ حر عاملی]] آن را از مصادر کتابش، [[وسائل الشیعه]] قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.<ref> مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 3، ص 136.</ref> |
| − | کامل الزیارات داری 108 باب است که نویسنده، باب آغازین را به ثواب [[زیارت]] رسول اکرم صلی الله علیه و آله، [[امیرالمومنین]] علیه‌السلام و حسنین علیهم‌السلام اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابی است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آن چنان که تا نام کامل الزیارات آورده می‌شود؛ نام ابن قولویه در کنار آن ذکر می‌گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثی است که با اسناد معتبر، در آن گردآوری شده و به عنوان مأخذی قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است. | + | کامل الزیارات داری 108 باب است که نویسنده، باب آغازین را به ثواب [[زیارت]] [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] صلی الله علیه و آله، [[امیرالمومنین]] علیه‌السلام و حسنین علیهم‌السلام اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابی است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آن چنان که تا نام کامل الزیارات آورده می‌شود؛ نام ابن قولویه در کنار آن ذکر می‌گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثی است که با اسناد معتبر، در آن گردآوری شده و به عنوان مأخذی قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است. |
| − | از استادان جعفر بن محمد می‌توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقة الاسلام کلینی، علی بن بابویه و برادرش علی بن محمد بن قولویه اشاره کرد.<ref> معجم الرجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج 4، ص 329.</ref> جعفر بن محمد با تربیت شاگردانی مثل ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان | + | از استادان جعفر بن محمد می‌توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقة الاسلام کلینی، علی بن بابویه و برادرش علی بن محمد بن قولویه اشاره کرد.<ref> معجم الرجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج 4، ص 329.</ref> جعفر بن محمد با تربیت شاگردانی مثل ابوعبدالله [[شیخ مفید|محمد بن محمد بن نعمان المفید]]، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدول که بعدها از علماء و مفاخر [[اسلام]] گردیدند؛ برگ‌هایی زرین به دیباچه زندگی خود افزود.<ref> فهرست شیخ طوسی، ص 42.</ref> سرانجام چراغ حیات این راوی بزرگ در سال 368 یا 369 هجری رو به خاموشی نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پای [[امام موسی کاظم علیه السلام|حضرت موسی بن جعفر]] علیه‌السلام به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وی در کنار قبر شاگرد بزرگوارش [[شیخ مفید]] واقع شده است.<ref> همان.</ref> |
==وفات== | ==وفات== | ||
| − | محمد بن قولویه پس از سال‌ها تربیت شاگردان و مسافرت در پی بدست آوردن [[احادیث]] اهل بیت سرانجام در شهر [[قم]] - آخرین شهری که پذیرای آن محدث بزرگ بود - در سال 299 یا 301 هجری دعوت حق را لبیک گفت و دوستدارانش را با غمی سنگین تنها گذاشت. | + | محمد بن قولویه پس از سال‌ها تربیت شاگردان و مسافرت در پی بدست آوردن [[احادیث]] اهل بیت سرانجام در شهر [[قم]] - آخرین شهری که پذیرای آن [[محدث]] بزرگ بود - در سال 299 یا 301 هجری دعوت حق را لبیک گفت و دوستدارانش را با غمی سنگین تنها گذاشت. |
| − | هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل‌القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی مقابل مدرسه آیت الله گلپایگانی و نزدیک بقعه علی بن بابویه واقع شده و در کمال سادگی و به دور از هر گونه زرق و برقی زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است سادگی این مکان همواره به جذابیتی آرام‌بخش انسان را به سمت خود جذب می‌کند. بر سنگ قبر نیز این جملات با خطی زیبا نوشته شده است: هو الحی الذی لایموت، | + | هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل‌القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی مقابل مدرسه آیت الله گلپایگانی و نزدیک بقعه علی بن بابویه واقع شده و در کمال سادگی و به دور از هر گونه زرق و برقی زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است. سادگی این مکان همواره به جذابیتی آرام‌بخش انسان را به سمت خود جذب می‌کند. بر سنگ قبر نیز این جملات با خطی زیبا نوشته شده است: هو الحی الذی لایموت، قد ارتحل عن دارالغفلة والغرور الی عالم البهجة والسرور العطریف المعتمد و منبع العلم والحکم و مجمع الفضل والکرم الامام العالم والفاضل الفخام والمقتدی الانام والمرجع الخواص والعوام والراوی للاحادیث النبویه علی مبلّغها الف الف سلام و تحیه الجامع لمرتبة العلم والعمل والخادم لعلوم سیدالمرسلین شیخ محمد بن قولویه الجمال من اجله رواة اخبار ائمة الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانی به عالم جاودانی پیوست. |
==برخی از احادیث نقل شده توسط ابن قولویه== | ==برخی از احادیث نقل شده توسط ابن قولویه== | ||
| سطر ۵۸: | سطر ۵۸: | ||
'''وفای به عهد''' | '''وفای به عهد''' | ||
| − | + | «جعفر بن محمد بن قولویه عن ابیه و اخیه و علی بن الحسین و محمد بن الحسن کلهم عن احمد بن ادریس عن ابی عبدالله بن موسی عن الوشاء قال: سمعت الرضا علیه‌السلام یقول: ان لکل امام عهداً فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم...؛ جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه با چند واسطه از [[امام رضا]] علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: برای هر امامی در گردن دوستداران و پیروانش عهدی است که از وفای به عهد آنان زیارت قبر ائمه است».<ref> منتخب کامل الزیارات، ابن قولویه، ص 212؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 444، ح 2.</ref> | |
| − | |||
| − | جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه با چند واسطه از [[امام رضا]] علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: برای هر امامی در گردن دوستداران و | ||
'''ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام''' | '''ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام''' | ||
| − | جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل می‌کند که [[امام صادق]] علیه‌السلام در ضمن حدیثی فرمودند: «من زار قبر الحسین علیه‌السلام عارفاً بحقه کتب الله له ثواب الف حجة مقبولة و | + | جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل می‌کند که [[امام صادق]] علیه‌السلام در ضمن حدیثی فرمودند: «من زار قبر الحسین علیه‌السلام عارفاً بحقه کتب الله له ثواب الف حجة مقبولة و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخّر؛ هر کس قبر [[امام حسین علیه السلام|حسین بن علی]] را در حالی که عارف به حق امام است زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار [[حج]] قبول شده را برای او قرار می‌دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد».<ref> وسائل الشیعه، ج 14، ص 445، ح 1.</ref> |
'''تولد دوباره''' | '''تولد دوباره''' | ||
| − | جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین علیه‌السلام کان کیوم ولدته امه صفرا من الذنوب؛ هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین علیه‌السلام را زیارت کند؛ مثل آن روزی است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است».<ref> همان، ج 14، ص 485، ح 7.</ref> | + | جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین علیه‌السلام کان کیوم ولدته امه صفرا من الذنوب؛ هر کس در آب [[فرات]] غسل کند و قبر حسین علیه‌السلام را زیارت کند؛ مثل آن روزی است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است».<ref> همان، ج 14، ص 485، ح 7.</ref> |
خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را با ارواح پاک دیگر علماء و بزرگان درگذشته، محشور گرداند. | خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را با ارواح پاک دیگر علماء و بزرگان درگذشته، محشور گرداند. | ||
| − | ==پانویس == | + | ==پانویس== |
<references /> | <references /> | ||
[[رده: علمای قرن چهارم]] | [[رده: علمای قرن چهارم]] | ||
| − | == | + | ==منبع== |
| − | * ستارگان حرم شماره 1 | + | |
| + | *محمدرضا حیدریان، [[ستارگان حرم]]، شماره 1. | ||
نسخهٔ ۲۹ آوریل ۲۰۱۹، ساعت ۱۱:۵۲
وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علماء به شمار می‌رود.
محتویات
نام و خاندان
نامش محمد و کنیه‌اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علماء به شمار می‌رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولویه[۱] از شاگردان و راویان خاص سعد بن عبدالله اشعری قمی است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندان‌های دانش‌پرور و عالمان روزگار بودند. از آن سلاله پاک، خیرات فراوانی به جامعه تشیع رسید و شیعیان از ایشان بهره‌های فراوانی بردند.
محمد بن قولویه در طول زندگی، برای جمع‌آوری احادیث اهل بیت علیهم‌السلام و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن ائمه اطهار علیهم‌السلام، به سفرهای متعددی دست زد. در اثنای این مسافرت‌ها و هجرت‌های فی سبیل الله به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثی را از آنان استماع نمود.[۲]
اساتید
از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعری قمی است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجری در خاندان بزرگ اشعری دیده به جهان گشود و از خود آثاری گران‌مایه و شاگردانی بزرگ به یادگار نهاد.[۳]
مرحوم نجاشی از وی این گونه یاد می‌کند: ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابی‌خلف اشعری قمی، رئیس طائفه اشعری و فقیه سرشناس آنان است. وی احادیث فراوانی از عامه شنیده و در پی یافتن احادیث اهل بیت، سفرهایی نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده‌اند؛ می‌توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی را نام برد.[۴]
از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر امام حسن عسکری علیه‌السلام است و علماء بزرگواری، در کتاب‌های مختلف به این مسئله اشاره نموده‌اند.[۵] سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثاری گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفی تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم:
- 1- کتاب الرحمة که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلوة، کتاب زکوة، کتاب صوم و کتاب حج)؛
- 2- کتاب الضیاء (در امامت)؛
- 3- کتاب مقالات امامیه.[۶]
سعد نزد بسیاری از علماء و محدثین نیمه دوم سده سوم هجری، زانوی ادب بر زمین زد و از محضر آنان بهره‌های زیادی برد. وی از استادان شیعه و سنی نیز اجازاتی کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان می‌توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعه بودند؛ احمد بن حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن اسحاق قمی، سهل بن یسع، عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن اسماعیل بن بزیع را نام برد.[۷]
سعد شاگردان بزرگواری چون محمد بن قولویه، علی بن بابویه قمی، محمد بن موسی بن المتوکل و... را تربیت نمود که هر کدام ستاره‌ای درخشان در آسمان تشیع گشتند.[۸] در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سال‌های 299 تا 301 هجری دانسته‌اند.
شاگردان محمد بن قولویه
شاگردان گرانمایه‌ای از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایی در رساندن احادیث ناب اهل بیت علیهم‌السلام به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند. در اینجا نگاهی کوتاه به زندگی دو تن از آنان خواهیم افکند.
1- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشی:
شیخ ابوعمرو کشی از دانشمندان نامی نیمه اول سده چهارم هجری است که در شهر کش از شهرهای ماوراءالنهر، دیده به جهان گشود و بیشتر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده‌اند. ابوالعباس نجاشی دانشمند رجالی، او را مورد اعتماد دانسته و درباره‌اش می‌گوید: او مصاحب عیاشی[۹] بود و از وی استفاده‌های فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.[۱۰]
وی در کتاب رجال خویش، بسیاری از اساتیدش را معرفی و روایاتی را نیز از آنان بیان کرده است. افرادی مثل محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، محمد بن قولویه، جعفر بن محمد بن قولویه، عثمان بن... کشی، سعد بن صباح کشی، احمد بن قرشی و... که از بزرگان و فقهای سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، محسوب می‌شدند.[۱۱]
از میان شاگردان رجالی این دانشمند عالی‌قدر به معرفی دو تن از برجسته‌ترین ایشان، هارون بن موسی تلعکبری و ابواحمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی، اکتفا می‌کنیم.
2- جعفر بن محمد قولویه:
دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن قولویه است که در سال 224 هجری در شهر سرّ من رای (سامرا) به دنیا آمد[۱۲] و در میان اهل رجال، گوی سبقت از پدر ربوده و آوازه‌اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار ابن قولویه خوانده می‌شود؛ از مفاخر فقها محدثین پیشین ماست و استاد شیخ مفید محسوب می‌گردد. او کتاب‌های بسیاری نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود.
ابن شهر آشوب در کتاب معالم العلماء درباره‌اش نوشته: جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از کلینی و ابن عقده نقل روایت کرده و کتاب‌های مداواة الحسد لحیاة الابد، الجمعه والجماعه، الفطره، کتاب الصرف و... از اوست.[۱۳]
یکی از کتاب‌های معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذی قیمت کامل الزیارات است. مرحوم علامه امینی در مقدمه خود در این کتاب، در مورد ارزش و اهمیت آن نوشته: کامل الزیارات از کتاب‌های قدیمی معروف است و شیخ طوسی، در کتاب تهذیب و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده‌اند. شیخ حر عاملی آن را از مصادر کتابش، وسائل الشیعه قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.[۱۴]
کامل الزیارات داری 108 باب است که نویسنده، باب آغازین را به ثواب زیارت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، امیرالمومنین علیه‌السلام و حسنین علیهم‌السلام اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابی است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آن چنان که تا نام کامل الزیارات آورده می‌شود؛ نام ابن قولویه در کنار آن ذکر می‌گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثی است که با اسناد معتبر، در آن گردآوری شده و به عنوان مأخذی قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است.
از استادان جعفر بن محمد می‌توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقة الاسلام کلینی، علی بن بابویه و برادرش علی بن محمد بن قولویه اشاره کرد.[۱۵] جعفر بن محمد با تربیت شاگردانی مثل ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان المفید، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدول که بعدها از علماء و مفاخر اسلام گردیدند؛ برگ‌هایی زرین به دیباچه زندگی خود افزود.[۱۶] سرانجام چراغ حیات این راوی بزرگ در سال 368 یا 369 هجری رو به خاموشی نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پای حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وی در کنار قبر شاگرد بزرگوارش شیخ مفید واقع شده است.[۱۷]
وفات
محمد بن قولویه پس از سال‌ها تربیت شاگردان و مسافرت در پی بدست آوردن احادیث اهل بیت سرانجام در شهر قم - آخرین شهری که پذیرای آن محدث بزرگ بود - در سال 299 یا 301 هجری دعوت حق را لبیک گفت و دوستدارانش را با غمی سنگین تنها گذاشت.
هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل‌القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی مقابل مدرسه آیت الله گلپایگانی و نزدیک بقعه علی بن بابویه واقع شده و در کمال سادگی و به دور از هر گونه زرق و برقی زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است. سادگی این مکان همواره به جذابیتی آرام‌بخش انسان را به سمت خود جذب می‌کند. بر سنگ قبر نیز این جملات با خطی زیبا نوشته شده است: هو الحی الذی لایموت، قد ارتحل عن دارالغفلة والغرور الی عالم البهجة والسرور العطریف المعتمد و منبع العلم والحکم و مجمع الفضل والکرم الامام العالم والفاضل الفخام والمقتدی الانام والمرجع الخواص والعوام والراوی للاحادیث النبویه علی مبلّغها الف الف سلام و تحیه الجامع لمرتبة العلم والعمل والخادم لعلوم سیدالمرسلین شیخ محمد بن قولویه الجمال من اجله رواة اخبار ائمة الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانی به عالم جاودانی پیوست.
برخی از احادیث نقل شده توسط ابن قولویه
وفای به عهد
«جعفر بن محمد بن قولویه عن ابیه و اخیه و علی بن الحسین و محمد بن الحسن کلهم عن احمد بن ادریس عن ابی عبدالله بن موسی عن الوشاء قال: سمعت الرضا علیه‌السلام یقول: ان لکل امام عهداً فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم...؛ جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه با چند واسطه از امام رضا علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: برای هر امامی در گردن دوستداران و پیروانش عهدی است که از وفای به عهد آنان زیارت قبر ائمه است».[۱۸]
ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام
جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام در ضمن حدیثی فرمودند: «من زار قبر الحسین علیه‌السلام عارفاً بحقه کتب الله له ثواب الف حجة مقبولة و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخّر؛ هر کس قبر حسین بن علی را در حالی که عارف به حق امام است زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار حج قبول شده را برای او قرار می‌دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد».[۱۹]
تولد دوباره
جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین علیه‌السلام کان کیوم ولدته امه صفرا من الذنوب؛ هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین علیه‌السلام را زیارت کند؛ مثل آن روزی است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است».[۲۰]
خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را با ارواح پاک دیگر علماء و بزرگان درگذشته، محشور گرداند.
پانویس
- ↑ لفظ ابن قولویه هنگامی که مطلق باشد؛ جعفر بن محمد بن قولویه است و ضبط آن، قولویه است. (ریحانةالادب، ج 8، ص 162)
- ↑ ریحانةالادب، میرزا محمدعلی مدرس، ج 8، ص 163.
- ↑ مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 2، ص 138.
- ↑ رجال النجاشی، ص 177.
- ↑ رجال النجاشی، ص 126؛ وقایع الاّیام، ص 83؛ تحفة الاحباب، ص 121؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 76.
- ↑ فهرست شیخ طوسی، ص 75.
- ↑ معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج 8، ص 80.
- ↑ همان، ج 8، ص 81.
- ↑ محمد بن مسعود سمرقندی، معروف به عیاشی.
- ↑ رجال النجاشی، ص 372.
- ↑ مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 3، ص 70.
- ↑ رجال النجاشی، ص 122.
- ↑ معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 30.
- ↑ مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 3، ص 136.
- ↑ معجم الرجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج 4، ص 329.
- ↑ فهرست شیخ طوسی، ص 42.
- ↑ همان.
- ↑ منتخب کامل الزیارات، ابن قولویه، ص 212؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 444، ح 2.
- ↑ وسائل الشیعه، ج 14، ص 445، ح 1.
- ↑ همان، ج 14، ص 485، ح 7.
منبع
- محمدرضا حیدریان، ستارگان حرم، شماره 1.
