آداب سخن گفتن

اسلام به پیروان خود اجازه نمی دهد که به هر صورتی سخن بگویند و در تعالیم اسلامی در مورد چگونگی سخن گفتن دستورات و توصیه هایی بیان شده است که می توان از آنها با عنوان آداب سخن گفتن یاد کرد.

آداب سخن گفتن در قرآن

قرآن زبان را به عنوان يكي از نعمت هايي كه به انسان داده شده است بر مي شمارد: «أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَينَينِ، وَلِسانًا وَ شَفَتَينِ». (سوره بلد/8ـ9)

برخي از آيات قرآن كه در آنها از در مورد سخن گفتن و آداب آن صحبت به ميان آمده است به شرح زير است:

• چه كسي گفتارش نيكوتر است از كسي كه به سوي خدا دعوت مي كند؟ «وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَي اللّهِ... ». (سوره فصلت/33)
• سلام كردن، بهترين شروع براي آغاز سخن با مؤمنان: «وَ إِذا جاءَك الَّذينَ يؤْمِنُونَ بِاياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيكمْ...». (سوره انعام/54)
• سلام، اولين سخن ملائكه هنگام قبض روح پاكان: «الَّذينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكةُ طَيبينَ يقُولُونَ سَلامٌ عَلَيكمْ...». (سوره نحل/32)
• آدمي زير زبانش پنهان است: «...فَلَمّا كلَّمَهُ قالَ إِنَّك الْيوْمَ لَدَينا مَكينٌ أَمينٌ». (سوره يوسف/54)
• پاكان، در سخن گفتن نيز به پاكي هدايت يافته اند: «وَ هُدُوا إِلَي الطَّيبِ مِنَ الْقَوْلِ...». (سوره حج/24)
• اكتفا كردن به سلام، بهترين جواب ابلهان: «...وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا». (سوره فرقان/63)
• كساني مورد شفاعت قرار مي گيرند كه گفتارشان مورد رضايت خداوند باشد: «يوْمَئِذٍ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِي لَهُ قَوْلاً». (سوره طه/109)
• محكم و مستدل حرف بزنيد: «يا ايهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوااللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَديدًا». (سوره احزاب/70)
• در نصيحت ديگران سخن گفتن با نرمي احتمال تأثيرش بيشتر است: «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَينًا لَعَلَّهُ يتَذَكرُ أَوْ يخْشي». (سوره طه/44)
• با پدر و مادر بزرگوارانه سخن بگوييد: «...وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كريمًا». (سوره اسراء/23)
• با مردم به نيكي سخن بگوييد: «...وَقُولُوا لِلنّاسِ حُسْنًا...». (سوره بقره/83)
• سخنان را بشنويد، اما به بهترينش عمل كنيد: «...فَبَشِّرْ عِبادِالَّذينَ يسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ...». (سوره زمر، 17ـ18)

آداب سخن گفتن در فرهنگ دین

در کتاب "آيين گفتگو در فرهنگ دين" آداب زیر برای سخن گفتن بیان شده است:

• 1. سخن حق بگویید و با سخن خود حق را برملا سازید.
• 2. از روی علم و آگاهی سخن گفته و هیچگاه بدون تأمل کافی حرف نزنید: به آثار و پیامدهای حرفهای خود توجه کنید.
• 3. شمرده، بدون عجله و با صدای ملایم حرف بزنید.
• 4. سنجیده و بجا سخن گویید (سنجیده گویی) و حرف بیهوده (لغو) نزنید.
• 5. سعی کنید تنها به هنگام ضرورت صحبت کنید. (کم گویی)
• 6. مختصر و مفید سخن گویید. (آفه الکلام الاطاله)
• 7. در نقل سخنان، امانت را رعایت کنید.
• 8. در مورد اموری که به شما مربوط نیست، حرفی نزنید.
• 9. هرگز به گناه تکلم نکنید. (دروغ، غیبت، تهمت، تمسخر، شایعه، افشای سر، هتک حرمت، عیب جویی، دشنام، تحقیر، سخنان نیش دار و اختلاف افکنی)
• 10. در وقت خشم و هیجان، در امور مهم سخن نگویید.
• 11. هرگز الفاظ و جملات زشت و ناپسند بر زبان جاری نکنید.
• 12. در سخن گفتن حیا را رعایت کنید.
• 13. سطح درک مخاطبان را رعایت کنید.
• 14. در بین صحبت دیگران، حرف نزنید. (شنونده خوبی باشید.)
• 15. بکوشید تا سخنان شما همراه با تشویق دیگران باشد.
• 16. با سخنان خود، خوبی ها را به اطرافیان تلقین کنید.
• 17. نکات مثبت شخصیت افراد را یادآوری کنید.
• 18. در نقل لطیفه ها و سخنان خنده دار افراط نکنید و اگر قصد شوخی دارید، مخاطب را از جدی نبودن سخن خود آگاه کنید.
• 19. بهتر است در وقت صحبت، چهره ای متبسم داشته باشید.
• 20. بهتر است در بیان نقاط ضعف دیگران از کنایه استفاده کنید.
• 21. هیچگاه بی دلیل کسی را با حرفهایتان نترسانید.
• 22. در محاورات، فرهنگ مخاطبین خود را در نظر بگیرید.
• 23. صادقانه و از روی محبت صحبت کنید.
• 24. در وقت سخن گفتن، به حرکات فک و لب خود دقت کنید.
• 25. حرکت دست و حالات چهره خود را با سخنانتان هماهنگ کنید.
• 26. وقتی با افراد بزرگتر از خود سخن می گویید، صدای خود را از صدای آنان بالاتر نبرید.
• 27. اشتیاق و آمادگی شنوندگان را برای شنیدن سخنانتان در نظر بگیرید.
• 28. شایسته است بدون آن که اظهار بزرگی کنید، سخناتان موجب هشدار و موعظه برای دیگران باشد.
• 29. سعی کنید سخنان شما، یاد خدا را در دل شنوندگان زنده کند و نیز سخنان خود را با نام خدا آغاز کنید.
• 30. از کلمات محترمانه بهره بگیرید. (عرض می کنم، خواهش می کنم، اختیار دارید و ضمیرهای جمع مانند: شما، ایشان و...)
• 31. حتی المقدور از سخنی که بار منفی دارد، خودداری کنید. (جملات تنفرآمیز، یأس آور، حاکی از شکایت و گله، انتقاد آمیز و سرزنش زا)
• 32. در غیر موارد لازم، از تکرار اظهارات خود بپرهیزید و در صورت نیاز، حرفتان را با بیانی رساتر تکرار کنید.
• 33. سعی کنید از جملات امری کمتر استفاده کنید و از زیاد بکاربردن ضمیر «من» بپرهیزید.
• 34. از آمیختن سخنان خود با اغراق و قسم زیاد خودداری کنید. در صورت نیاز، همراه با دلیل و برهان سخن گویید.
• 35. از بکارگیری کلمات و عبارات غیرمأنوس و ثقیل بپرهیزید.
• 36. سزاوار است سخنان شما، همیشه همراه با نقل کلام بزرگان دین و حکمت و حاوی نکات پندآموز باشد تا به رشد مخاطبان منجر شود.
• 37. دستور زبان فارسی را به خوبی فراگیرید و از بکار بردن الفاظ غربی بپرهیزید.
• 38. در استفاده از کلمات با معانی مشترک، فهم شنونده را در نظر داشته باشید.
• 39. تکیه کلامهای زاید را با تمرین از سخنانتان حذف کنید. (بله ـ راستش ـ خوب ـ و...)
• 40. از پرخاشگری بپرهیزید و با سخن نرم با دیگران گفتگو کنید.
• 41. پیوسته در نظر داشته باشید که سخنان شما، حاکی از شخصیت و میزان عقل شماست. «اللسان میزان الانسان»

نحوه سخن گفتن در روایات

• در کتاب مصباح الشریعه که به امام صادق علیه السلام منسوب است حدیث مفصل زیر درباه آداب سخن گفتن نقل شده است:

قال الصادق (ع): الكلام اظهار ما في القلب من الصفاء و الكدر و العلم و الجهل، و قال أمير المؤمنين (ع): المرء مخبوء تحت لسانه. فزن‌ كلامك‌ و أعرضه على العقل و المعرفة: فان كان للَّه و في اللَّه فتكلم به، و ان كان غير ذلك فالسكوت خير منه. و ليس على الجوارح عبادة أخف مؤنة و أفضل منزلة و أعظم قدرا عند اللَّه من كلام فيه رضى اللَّه عز و جل و لوجهه و نشر آلاء اللَّه و نعماته على عباده، ألا ترى أن اللَّه لم يجعل فيما بينه و بين رسله معنى يكشف ما اسر اليهم من مكنونات علمه و مخزونات وحيه غير الكلام، و كذلك بين الرسل و الامم، فثبت بهذا انه أفضل الوسائل و الطف العبادة.

ترجمه‌:

حضرت صادق (ع) فرمود: كلام ظاهر ساختن آن چيزيست كه در قلب باشد، از صفاء و كدورت و دانائى و نادانى. و امير المؤمنين (ع) فرموده است:

هر مردى پوشيده شده است در زير زبان خود. پس سخن خود را پيش از گفتن بيازماى و آن را با ميزان خرد و دانش بسنج. پس اگر براى خدا و در راه خداى‌ متعال است سخن بگوى، و اگر نه از سخن خوددارى كرده و ساكت باش، و بدان كه سكوت به خير و فائده تو است. و در ميان عبادات و طاعاتى كه از اعضاء و جوارح انسان سر مى‌زند، عبادتى كه چون سخن گفتن از جهت مايه سبكتر و از لحاظ منزلت سنگينتر و از نظر ارزش نزد خداوند متعال بيشتر و بالاتر باشد، پيدا نمى‌شود، البته آن كلامى كه در آن خشنودى و رضاى پروردگار بوده و براى او گفته شود، و يا به عنوان ذكر رحمت و نشر نعمتهاى او، و بيان صفات عظمت و جمال او باشد.

آيا نمى‌بينى كه خداوند متعال در ميان خود و رسولانش براى كشف اسرار و بيان حقائق و اظهار علوم مخزون خود، چيزى را غير از كلام قرار نداده است، و وحى و تفهيم مطالب به وسيله كلام صورت گرفته است، و همچنين است وسيله تفهيم و تفاهم در ميان انبياء و مردم كه غير از كلام نيست. پس ثابت مى‌شود كه: كلام بهترين وسيله فهم معارف و رسيدن به حقائق و علوم است، و از اين لحاظ آن را لطيفترين عبادات محسوب مى‌كنيم.

منابع

• آداب گفتگو با دیگران، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم السلام، بازیابی: 24 آبان ماه 1394.
• در آداب سخن گفتن‌، پژوهشکده باقرالعلوم.
• آداب سخن گفتن در قرآن، حجت الله رحمانی، نشریه سروش وحی، اردیبهشت 1384، شماره 16، در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 25 دی ماه 1392.
• آداب سخن گفتن در قرآن، زهرا کاشانی ها، مجله رشد آموزش قرآن، 1384 شماره 9، در دسترس در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بازیابی: 25 دی ماه 1392.
• مصباح الشريعة، ترجمه حسن مصطفوى، انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران، تهران، چاپ اول، 1360ش