مهدی حائری تهرانی

تولد و تحصيلات

خانواده حائرى تهرانى در سال 1304 ش (1344 ق) مصادف با ولادت امام صادق علیه السلام در كربلا، صاحب فرزندى شدند و او را مهدى نام نهادند. اين كودك تحت تربيت پدرش بود و نزد او مقدمات علوم را فراگرفت. سال هاى بعد در قم و تهران، تحصيلات خود را ادامه داد، تا اين كه در سن 15 سالگى، پدر را از دست داد؛ ولى اين غم سنگين، در عزم و اراده او براى ادامه تحصيل علوم اسلامى خللى وارد نياورد.

در تهران از محضر اساتيدى همچون: آيت الله محمدحسين زاهد، آيت الله سيد صدرالدين جزايرى، آيت الله ميرزا محمدباقر آشتيانى و آيت الله ميرزا مهدى آشتيانى استفاده كرد. ضمناً وى در طول اين سال ها، با ورود به دانشكده الهيات و معارف اسلامى، موفق به اخذ ليسانس شد و بعدها در همين رشته دكترا گرفت.(4)

پدر

پدر مرحوم حائرى، آيت الله شيخ عباس حائرى تهرانى است. او در سال 1298 ق، در تهران به دنيا آمد. پدر شيخ عباس كه از مردانِ خيرانديش و علاقه مند به روحانيت بود، او را تشويق كرد تا وارد سلك حوزويان شود.

وى دروس مقدمات علوم اسلامى را در مدرسه مروى تهران آموخت. بعدها براى ادامه تحصيل به نجف اشرف رفت و از محضر حضرات آيات: ميرزا محمدتقى شيرازى، سيد اسماعيل صدر، سيد محمد فيروزآبادى، سيد حسن صدر و آقا ضياء عراقى استفاده كرد و از همه اين بزرگان، اجازه اجتهاد دريافت داشت.(2) وى سپس به قم رفت و مورد توجه و احترام آيت الله عبدالكريم حائرى بود و در تأسيس حوزه قم با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم همكارى كرد.

ايشان پس از چندى به تقاضاى عده اى از بازاريان و متدينان تهران و با اجازه آيت الله حائرى يزدى به تهران رفت و در مقابل «امامزاده زيد» بازار تهران در مسجدى كه به نام ايشان احداث شده بود، مشغول تدريس، تبليغ و اقامه نماز جماعت شد. در تهران به طور منظم براى طبقات مختلف مردم جلساتى تشكيل مى داد و در تقويت مبانى اعتقادى و مذهبى مردم، بخصوص جوانان، به جد مى كوشيد؛ حتى در دوران خفقان رضاخان - كه مانع تشكيل مجالس حضرت سيدالشهداء علیه السلام مى شدند. - او در سحرهاى محرم، جلسات روضه برقرار مى كرد.

آن بزرگوار در ذی القعده 1360 ق (برابر با شهريور 1320 ش)، در اوج اختناق دوران پهلوى به رحمت ايزدى پيوست و على رغم ممنوعيت هرگونه اجتماع، بازار تهران تعطيل شد و پيكر پاكش از منزل تا حرم حضرت عبدالعظيم حسنى علیه السلام، باشكوه خاصى تشييع و در آن حرم ملكوتى به امانت سپرده شد. بعدها طبق وصيت ايشان به كربلا منتقل گرديد و در جوار مرقد حضرت سيدالشهداء علیه السلام كنار درب قاضى الحاجات، در مقبره خصوصى دفن گرديد.(3)

از وى آثارى همچون: «الجواب الصائب عن شبهة ايمان ابى طالب»، «موائد الكريم لزوار عبدالعظيم»، «شرح زيارت عاشورا»، «شرح زيارت جامعه كبيره»، «اسرار الصلاة» و... به جاى مانده است.(5)

هجرت به قم و نجف

حاج آقا مهدى حائرى در سال 1327 ش، براى طى مدارج علمى و استفاده از محضر علماى حوزه علميه قم، عازم اين شهر مقدس شد و از درس اين بزرگان بهره برد:

• 1. استاد الفقهاء مرحوم آيت الله العظمى بروجردى.

• 2. مرحوم آيت الله العظمى گلپايگانى.

• 3. مرحوم آيت الله العظمى مرعشى نجفى.

• 4. مرحوم آيت الله العظمى حاج شيخ مرتضى حائرى.

• 5. مرحوم آيت الله العظمى اراكى.

• 6. مرحوم آيت الله علامه طباطبايى.

• 7. امام خمينى رحمة الله علیه.

ايشان همچنين در درس خصوصى تفسير و فلسفه علامه طباطبايى، كه براى جمع معدودى از فضلا تشكيل شده بود، شركت داشت.

حاج آقا مهدى در سال 1335 ش، براى زيارت بارگاه اميرمؤمنان امام على علیه السلام و ساير امامان معصوم به عراق مسافرت كرد. در حوزه علميه نجف اشرف، از حضرات آيات عظام: سيد جمال گلپايگانى و سيد عبدالهادى شيرازى اجازه اجتهاد دريافت نمود و از علامه حاج آقا بزرگ تهرانى نيز اجازه نقل روايت گرفت.(6) ايشان پس از چندى به قم بازگشت و مشغول مباحث علمى و خدمات اجتماعى شد.

فعاليت سياسى

مرحوم حائرى تنها به مباحث علمى بسنده نكرد، بلكه در كنار بسيارى از فضلاى آن دو حوزه، به فعاليت هاى سياسى و مبارزه با رژيم ستم شاهى هم مى پرداخت؛ چنان كه خود نوشته اند، جلساتى درباره «مبانى حكومت در اسلام و ريشه هاى انقلاب» تشكيل دادند و همچنين در چاپ و تكثير اطلاعيه هاى حضرت امام نقش داشتند. در اين جلسات كه معمولاً شب هاى جمعه در منزل آقاى حائرى در قم برگزار مى شد، فضلايى چون: شهيد ربانى شيرازى، شهيد بهشتى، شهيد قدوسى و... شركت مى كردند.(7)

همچنين مرحوم حائرى، با امضاى بيانيه ها و نامه هايى، كه در سال هاى اوليه نهضت اسلامى، فضلاى حوزه منتشر مى كردند، همراهى خويش را با حركت ملت قهرمان ايران نشان مى داد. نمونه هاى زير، بخشى از فعاليت هاى سياسى ايشان را نشان مى دهد:

• امضاى نامه اى خطاب به مرحوم آيت الله طالقانى و تقدير از مبارزات ايشان در تاريخ 1342/6/7.(8)

• امضاى نامه اى خطاب به منصور، نخست وزير وقت، جهت آزادى امام و جمعى از علما در اسفند 1342.(9)

• بيانيه اى در اعتراض به بازداشت امام در تاريخ 1343/7/8.(10)

• ارسال نامه به مراجع تقليد در مورد وظيفه مبلغان و وعاظ نسبت به برخورد دولت وقت با امام امت، در دى ماه 1343.(11)

• و همچنين صدور بيانيه اى در اعتراض به اهانت روزنامه اطلاعات به امام خمينى.(12)

ايشان در سال 1355 ش، به دعوت جمعى از مردم متدين تهران، در مسجد ارك و سال هاى بعد، در مسجدالغدير - در خيابان ميرداماد - به فعاليت پرداخت؛ ظهرها در مسجد ارك و شب ها در مسجد الغدير اقامه جماعت مى نمود.

تنديس خدمت

يكى از چهره هاى خدمتگذار حوزه هاى علميه كه عمر كوتاه ولى پربركت خود را وقف خدمت به مردم، حل مشكلات نيازمندان و تأسيس مراكز خيريه نمود، آيت الله مهدى حائرى تهرانى است. آن بزرگوار مصداق بارز اين حديث پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله است كه فرمود: «احبّ عباداللّه الى اللّه انفعهم لعباده؛(1) محبوب ترين بندگان خدا نزد او، نافع ترين ايشان براى بندگانش است».

همه افرادى كه ايشان را مى شناسند، عشق وافر و تلاش پيوسته او را براى خدمت به مردم مى ستايند. در اين نوشتار، با زندگى آن فقيد آشنا مى شويم.

خدمات اجتماعى

آن چه حاج آقا مهدى حائرى تهرانى را از ديگران متمايز مى كند، دامنه وسيع فعاليت ايشان در امور خير و بنيان گذارى مؤسسات خدماتى و فرهنگى و تأسيس اماكن و مراكز دينى است. چنان كه دوستان و هم دوره هاى آن مرحوم گفته اند: «وى از همان اوايل جوانى و زمان تحصيل، در اغلب كارهاى اجتماعى و خداپسندانه شركت داشت.» در اين نوشتار به رئوس كارهايى كه با همت او انجام شد، اشاره مى كنيم:(13)

تأسيس و تكميل كتابخانه :

او در تأسيس كتابخانه مدرسه حجتيه قم - با دستور مرحوم آيت الله حجت - و تهيه بالغ بر 20 هزار جلد كتاب براى آن كتابخانه شركت داشت. و نيز در تأسيس كتابخانه هاى بنياد فرهنگى امام مهدی علیه السلام(*)، كتابخانه اى در كنار دبيرستان دين و دانش قم، كتابخانه تخصصى حضرت ولى عصر علیه السلام (با همكارى مسجد جمكران در خيابان آذر قم)، كتابخانه حائرى تهرانى در مدرسه علميه حضرت بقية الله علیه السلام در مشهد، كتابخانه بنياد فرهنگى امام مهدى علیه السلام در مشهد و چهارده كتابخانه كوچك در روستاهاى اطراف شيراز و... زحمات فراوانى كشيد.

فعاليت در امور مدارس علوم دينى :

آيت الله حائرى در تأسيس مدرسه فاطميه قم، تجديد بناى مدرسه رضويه قم، تأسيس مدرسه امام مهدى علیه السلام، مدرسه امام باقر علیه السلام و مدرسه بقية الله علیه السلام در مشهد مقدس و تجديد بناى مدرسه حاج شيخ فضل الله نورى در تهران و... حضور چشمگيرى داشت.

تأسيس مراكز آموزشى و فرهنگى :

آن مرحوم، بنيان گذار دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد شمال تهران بود، كه داراى ساختمانى بسيار بزرگ با امكانات مختلف است و خود، رياست اين دانشكده را تا آخر عمر بر عهده داشت. از فعاليت هاى ديگر ايشان در اين زمينه، موارد ذيل است:

احداث مجتمع فرهنگى - آموزشى «آيين روشن»، چندين مدرسه غيرانتفاعى، مؤسسه دين و دانش، بنياد فرهنگى امام مهدى علیه السلام، بنياد فرهنگى امام رضا علیه السلام، همكارى در تأسيس مدرسه دين و دانش قم و همچنين تأسيس انتشارات دارالفكر، دارالعلم، هجرت و انتشارات دينى كه با همكارى ديگران انجام گرفت. آيت الله حائرى، در تأسيس مؤسسه «در راه حق» نيز همكارى داشت و بخشى از هزينه هاى اين مركز به وسيله ايشان، از سوى حضرت آيت الله العظمى خويى، تأمين مى شد.

احداث مساجد:

آقاى حائرى، از ساخت مسجد نيز غافل نبود ولذا در احداث مسجد حضرت امام سجاد علیه السلام در تهران، مسجد ولى اللّه الاعظم علیه السلام در ميدان آرژانتين تهران، مسجدى در شهرك غرب و... نيز حضور و فعاليت داشت.

تأسيس مراكز خيريه

آقاى حائرى براى حل مشكلات نيازمندان و محرومان اهتمام زيادى مى ورزيد و در اين راستا مراكز متعددى را تأسيس، اداره و يا تأمين كرد كه برخى از مراكز عبارتند از: تأسيس بيمارستان امام سجاد علیه السلام در شهرك كاروانِ تهران، احداث 500 واحد مسكونى براى استفاده افراد محروم در شرق تهران، ايجاد مركز خيريه مسجد الغدير، مؤسسه خيريه امام سجاد علیه السلام و بنياد حمايت از بيماران جزامى در مسجد ارك، بنياد ازدواج كوثر در مشهد، صندوق هاى قرض الحسنه متعدد و...

البته روشن است كه همه اين خدمات به مدد و توفيق الهى، و با همت و مساعدت مردان نيك انديش و متدين، مخصوصاً دوستان و علاقه مندانش در مسجدالغدير و ارك انجام مى شد كه جا دارد از همه آنان تقدير و تجليل شود.

تأليفات و آثار

حاج آقا مهدى حائرى، اگر چه عمده نيروى خود را صرف امور اجتماعى و رفاهى كرد، ولى از تأليف كتاب هايى كه مفيد براى عوام و خواص بود، غفلت نمى كرد. آثار آن بزرگوار به شرح ذيل است:(14)

• 1. «تاريخ علوم قرآن».

• 2. «تاريخ فقه».

• 3. «تاريخ اديان».

• 4. «تاريخ و سير كتابخانه»

• 5. .«تاريخ فلسفه».

• 6. يك دوره فقه براى تربيت معلم و مبلغ تهران.

• 7. يك دوره اصول لفظيه و عقليه براى تربيت معلم و مبلغ تهران.

• 8. يك دوره فلسفه و حكمت نظرى و عملى براى تربيت معلم و مبلغ تهران.

• 9. يك دوره درس اخلاق نظرى و عملى.

• 10. يك دوره درس علوم قرآنی.

• 11. «بنيادهاى اخلاق اسلامى» كه همواره با اخلاق مرحوم شبر چاپ شده است.

• 12. «شخصيت انسان از نظر قرآن و عترت».

• 13. «اصول عقايد و آفريدگار جهان».

• 14. «راز خوشبختى».

• 15. «پندهاى معصومين علیهم السلام».

• 16. «منتخب ادعيه و زيارات».

• 17. «بشارات غيبى».

• 18. «اخلاق از نظر قرآن».

• 19. تقريرات دروس مرحوم آيت الله العظمى بروجردى، امام خمينى و علامه طباطبايى و همچنين مقالات متعدد در مجلات مكتب اسلام، مكتب تشيع و معارف جعفرى، از ديگر آثار مرحوم حائرى است.

گفتنى است كه اكثر كتاب هاى ايشان را بنياد فرهنگى امام مهدی علیه السلام، به چاپ رسانده است.

وفات

سرانجام آيت الله حائرى تهرانى پس از سال ها تلاش خستگى ناپذير و خدمت به جامعه اسلامى و به جاى گذاشتن ده ها مركز و بنياد دينى و فرهنگى و رسيدگى مستمر به فقرا و ايتام، در اثر سكته قلبى، روز جمعه 30 دى ماه 1379 (برابر با 24 شوال 1421) در تهران دار فانى را وداع كرد و به جوار رحمت الهى شتافت. پيكر او در ميان حزن و اندوه جمع كثيرى از علاقه مندان و مردم متدين و علماى تهران تشييع شد.

حضرت آيت الله آقا سيد رضى شيرازى دامت بركاته، نوه ميرزاى بزرگ شيرازى از علماى بزرگ تهران، كه سابقه دوستى طولانى با مرحوم حائرى داشت، طبق وصيت او، بر جنازه وى در مسجد الغدير، نماز گزارد و عصر همان روز جنازه ايشان را به قم انتقال دادند. در قم نيز با حضور علما و بزرگان و بعضى مراجع معظم، پس از تشيع باشكوهى از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام و طواف حرم ملكوتى كريمه اهل بيت حضرت معصومه سلام الله علیها، در قبرستان شيخان به خاك سپرده شد.

جالب توجه است كه زمان خاكسپارى ايشان، عصر روز 25 شوال، مصادف با سالروز شهادت رئيس مذهب، حضرت امام صادق علیه السلام بود و ولادتش، همزمان با روز ولادت حضرت صادق علیه السلام بود.

از منظر ديگران

همه كسانى كه آن مرحوم را مى شناختند و با او آشنايى داشتند، به روح بلند و صفاى باطن و روحيه خدمتگزارى - كه خداوند در وى به وديعت نهاده بود - اذعان دارند.

آيت الله سيد رضى شيرازى در اين باره مى فرمودند: «حاج آقا مهدى را به صفاى ضمير، ديانت، حسن نيت و خدمت به مردم مى شناختم. فقدانش در تهران ضايعه بزرگى بود و خلأ وسيعى به وجود آورد».(15)

حضرت آيت الله سبحانى هم از وى چنين ياد كردند: «واقعاً يك انسان ارزنده اى بود؛ عواطفش مرز نداشت، انسانى وارسته و در اخلاص در درجه بالا بود. در خدمت كم نظير بود و هيچ گاه به درخواست كسى، نه نمى گفت. اگر كسى به ايشان كارى را ارجاع مى داد و توانايى انجامش را داشت، طرف را بى جواب رد نمى كرد».(16)

حضرت آيت الله گرامى نيز كه سابقه دوستى طولانى با آن مرحوم داشته اند، فرمودند: «آقاى حائرى يك امتيازات اخلاقى خيلى خوب داشت كه درس است براى ديگران: اول اين كه، همواره شاكر خداوند بود و من از ايشان يك شكايت در طول عمر نشنيدم؛ دوم، اهل غيبت و بدگويى از كسى نبود؛ سوم اين كه، بسيار اهل تولى و توسل به ائمه اطهار علیهم السلام بود و چهارم اين كه، با دعا و اذكار و بعضى ختومات انس داشت و مقيد بود».(17)

پى نوشت

(*). اين كتابخانه هم اكنون در ابتداى خيابان صفائيه قم واقع است و با ساختمانى بزرگ و امكاناتى مناسب و با بيش از ده هزار جلد كتاب مرجع مورد استفاده محققان مى باشد.

(1). تحف العقول، ص 49.

(2). نقباء البشر، ص 990.

(3). شخصيت انسان از نظر قرآن و عترت، مهدى حائرى تهرانى، ص 41-39.

(4). نقباء البشر، ص 991.

(5). شخصيت انسان از نظر قرآن و عترت، ص 42.

(6). همان، ص 43.

(7). همان، ص 53.

(8). اسناد انقلاب اسلامى، ج 3، ص 99.

(9). همان، ص 109.

(10). همان، ص 104.

(11). همان، ج 1، ص 280.

(12). همان، ج 3، ص 236.

(13). شخصيت انسان از نظر قرآن و عترت، ص 53.

(14). همان، ص 45.

(15). مصاحبه نگارنده با ايشان.

(16). مصاحبه نگارنده با ايشان.

(17). مصاحبه نگارنده با ايشان.

منبع

• مهدى سليمانى آشتيانى ، "حاج شيخ مهدى حائرى تهرانى " ستارگان حرم، جلد 11