عیب جویی کردن

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

همه می دانند که عیب جویی از صفات زشت و ناپسند به شمار می رود و جستجوی عیب ها و لغزش های مردم و آشکار کردن آن ها، بی شک ناشی از دشمنی و حسد است، و گاه در وجود انسان حالت و صفت زشتی پدید می آید که از آشکار شدن عیب دیگران، احساس رضایت و خوشنودی می کند، هر چند که از روی عداوت و کینه نباشد و هر که در آیات و احادیث تتبع داشته باشد، می داند آن که در پی عیب جوئی و رسوا کردن مسلمین است بدترین و خبیث ترین مردم است، خدای تعالی می فرماید: وَلاَتَجَسَّسُوا؛ کنجکاوی عیوب مردم مکنید. (سوره حجرات، ۱۲)

نکوهش عیب جویی در قرآن

کسانی که به جای انتقاد سالم و سازنده به فکر این باشند که عیوب مردم را آشکار کنند و از حیثیت و اعتبار آنان بکاهند، مرتکب گناهی بس عظیم گشته اند که به خاطر آن عذابی دردناک پیش رو خواهند داشت. قرآن مجید در این باره می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»؛ کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مردم باایمان شیوع یابد عذاب دردناکی برای آنها در دنیا و آخرت است، و خداوند می داند و شما نمی دانید. (سوره نور، آیه ۱۹)

یک انسان مسلمان به حکم وظیفه اسلامی، انسانی و اخلاقی موظف است در صورتی که از برادر دینی خود اشتباه و خطایی را مشاهده کرد در خفا به او تذکر دهد تا در صدد رفع آن گناه برآید و چاره ای بیندیشد که از این پس، گِرد آن گناه نگردد نه این که با دیدن یک کار خطا و اشتباه و چه بسا به صرف این که از دیگران شنیده است و تحقیق نکرده آبروی مسلمانی را ببرد و در نتیجه خود را نیز مستحق آتش دوزخ کند.

در این جا نکته جالب توجه این است که قرآن مجید نمی گوید کسانی که فحشاء را در میان مؤمنان شایع می کنند اهل عذابند بلکه می فرماید کسانی که دوست دارند نسبت های ناروا درباره مؤمنان شایع شود، اهل عذابند و این خود دلالت می کند بر این که آبروی مسلمان نزد خداوند بسیار محترم است و او اجازه نمی دهد که هر چه درباره مؤمنان گفته و شنیده می شود، برای دیگران بازگو گردد زیرا اگر انسان با چشم خود ببیند، کسی گناهی را انجام داده حق ندارد سرّ او را فاش کند، چه رسد به این که از دیگران شنیده و خود ندیده باشد. (دقت کنید.)

امام صادق علیه السلام فرمود: مَنْ قَالَ فِی مُؤمِنٍ مَا رَأَتهُ عَینَاهُ و َسَمِعَتهُ أُذُنَاهُ فَهُوَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ الَّلهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الفَاحِشَةَ...؛ کسی که درباره انسان مؤمن هر چه را دیده یا شنیده بازگوید آن را بین مردم شایع کند جزو کسانی است که خدای متعال درباره آنان فرموده است: إِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الفَاحِشَةَ... (بحارالانوار، ج۷۲، ص۲۴۰)

نکته:

حال که بحث به این جا رسید، بد نیست که اندکی پیرامون راه های مبارزه با اشاعه فحشاء صحبت کنیم:

چگونه می توان با توطئه دوستداران شیوع فحشاء (شایعه پردازان) مبارزه کرد و نقشه های شوم آنان را نقش بر آب ساخت؟ به نظر حقیر، بهترین راه، مبارزه منفی است. مبارزه منفی اشکال گوناگونی دارد که از میان آن ها به دو راه اشاره می کنیم:

۱ ـ عدم مجالست با عیب جویان:

افراد عیب جو همانند مگس روی آلودگی ها می نشینند و تنها روی جنبه های منفی انگشت می گذارند و جنبه های مثبت اشخاص را نمی بینند، چنان که بزرگی فرموده است:

همان طور که مگس دنبال نقاط فاسد بدن می گردد و مواضع صحیح و سالم را ترک می کند افراد زبون و فرومایه مانند مگس روی ناپاکی ها و آلودگی ها می نشینند و دنبال کارهای زشت و عیوب مردم هستند و خوبی های آنان را نادیده می گیرند.

بنابراین، باید از معاشرت و همنشینی با آن ها خودداری کرد و گذشته از این که نباید آنان را به عنوان دوست برگزید بلکه باید این گونه افراد را در ردیف دشمن ترین مردم نسبت به خود به حساب آورد زیرا ممکن است در اثر رفت و آمد نقطه ضعفی را مشاهده کنند و یک روز آبروی انسان را ببرند. از این رو امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: لِیکن أَبغَضُ النَّاسِ إِلَیک وَأَبعَدُهُم مِنک أَطلَبُهُم لِمَعَائِبِ النَّاسِ؛ باید دشمن ترین مردم نزد تو و دورترین آنها از تو، کسانی باشند که بیشتر در صدد یافتن خطاهای مردم هستند. (غرر الحکم، ص۴۱۹)

۲ ـ بی اعتنایی به عیب جویان:

راه دیگری که برای جلوگیری از اشاعه فحشاء وجود دارد بی اعتنایی به کسانی است که می خواهند با شایعه پراکنی و عیب جویی از دیگران از قبح و زشتی گناهان بکاهند و آن را در نظر مردم بی اهمیت جلوه دهند.

این قبیل افراد با ذکر عیوب دیگران، جو جامعه را آلوده کرده و بدین وسیله برای تعمیم فساد و گسترش گناه زمینه سازی می کنند. پس اگر به سخن آنها ترتیب اثر داده نشود و در همه جا با بی اعتنایی مردم روبرو شوند، ناگزیر دست از این کار زشت برمی دارند.

أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاک الرَّجُلُ مِنْ إِخْوَانِی یبْلُغُنِی عَنْهُ الشَّیءُ الَّذِی أَکرَهُ لَهُ فَأَسْأَلُهُ عَنْهُ فَینْکرُ ذَلِک وَقَدْ أَخْبَرَنِی عَنْهُ قَوْمٌ ثِقَاتٌ فَقَالَ لِی یا مُحَمَّدُ کذِّبْ سَمْعَک وَ بَصَرَک عَنْ أَخِیک فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَک خَمْسُونَ قَسَامَةً و َقَالَ لَک قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ کذِّبْهُمْ وَ لَاتُذِیعَنَّ عَلَیهِ شَیئاً تَشِینُهُ بِهِ وَتَهْدِمُ بِهِ مُرُوَّتَهُ فَتَکونَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا والْآخِرَة؛ شخصی به نام محمد بن فضیل می گوید: خدمت امام هفتم حضرت موسی کاظم علیه السلام رسیدم و عرض کردم: فدایت شوم، درباره یکی از برادران دینی من کاری را نقل می کنند که من آن را ناخوش دارم ولی هنگامی که از خود او سؤال می کنم انکار می کند با این که گروهی از افراد موثق و مورد اعتماد این خبر را برای من نقل کرده اند. حضرت فرمود: ای محمد گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمانت تکذیب کن و اگر پنجاه نفر به عنوان شاهد قسم یاد کردند و درباره او چیزی به تو گفتند ولی خود او انکار کرد به گواهی آنان ترتیب اثر مده، سخن او را بپذیر و گفته آنها را قبول مکن. سپس فرمود: مبادا چیزی را که مایه عیب و ننگ او و وسیله درهم کوبیدن شخصیت و شرف انسانی او می گردد منتشر کنی زیرا در زمره کسانی قرار خواهید گرفت که خداوند درباره آنها فرموده است: کسانی که دوست می دارند زشتی ها در میان مؤمنان پخش شود برای آنها است عذابی دردناک در دنیا و آخرت. (بحارالانوار، ج۷۲، ص۲۱۴)

نکوهش عیب جویی در احادیث

برخی از مردم تنها به نقاط ضعف دیگران می پردازند و خطاهای خود را فراموش می کنند؛ امیرالمؤمنین علی علیه السّلام می فرماید: شَرُّ النَّاسِ مَن کانَ مُتَتَبِّعًا لِعُیوبِ النَّاسِ عُمْیا لِمَعَایبِهِ؛ بدترین مردم کسی است که عیوب مردم را دنبال کند و عیوب خود را نبیند. (غررالحکم، ص۴۲۱)

عالمی فرموده: یبصِرُ أَحَدُکمْ القَذَاةَ فِی عَینِ أَخِیهِ و َیدَعُ الجِذْعَ فِی عَینِهِ؛ بعضی از شما خاری را در چشم برادر خود می بینید ولی شاخه درختی را در چشم خود نمی بینید.

آگه از عیب عیان خود نئیم پرده های عیب مردم می دریم

از حضرت امیر علیه السّلام آمده است: أَکبَرُ الْعَیبِ أَنْ تَعِیبَ غَیرَک بِمَا هُوَ فِیک؛ بزرگترین عیب آن است که دیگری را به چیزی که در خودت هست سرزنش کنی. (غررالحکم، ص۲۵۵)

امام صادق علیه السلام فرمود: أَبْعَدُ مَا یکونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ أَنْ یکونَ الرَّجُلُ یوَاخِی الرَّجُلَ وَ هُوَ یحْفَظُ عَلَیهِ زَلَّاتِهِ لِیعَیرَهُ بِهَا یوْماً مَا؛ دورترین حالات انسان از خدا این است که با کسی طرح دوستی بریزد و لغزش های او را به خاطر بسپارد تا روزی او را رسوا سازد. (بحارالانوار، ج۷۲، ص۲۱۹)

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ کنَّ فِیهِ أَوْ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ کانَ فِی ظِلِّ عَرْشِ اللَّهِ یوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ رَجُلٌ أَعْطَی النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ مَا هُوَ سَائِلُهُمْ وَرَجُلٌ لَمْ یقَدِّمْ رِجْلًا وَ لَمْ یؤَخِّرْ رِجْلًا حَتَّی یعْلَمَ أَنَّ ذَلِک لِلَّهِ رِضًا و َرَجُلٌ لَمْ یعِبْ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ بِعَیبٍ حَتَّی ینْفِی ذَلِک الْعَیبَ عَنْ نَفْسِهِ فَإِنَّهُ لَا ینْفِی مِنْهَا عَیباً إِلَّا بَدَا لَهُ عَیبٌ و َکفَی بِالْمَرْءِ شُغُلًا بِنَفْسِهِ عَنِ النَّاس؛ امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: در هر کس سه صفت و یا یکی از آن ها باشد روز قیامت که هیچ سایه ای جز سایه لطف الهی نیست او در سایه عرش خدا خواهد بود:

1. مردی که رفتارش با دیگران آنچنان باشد که همان رفتار را نسبت به خود از دیگران انتظار دارد.
2. مردی که گامی بر ندارد جز این که رضا و خشم خدا را در آن کار بداند.
3. کسی که تا عیبی را از خویشتن دور نساخته از برادرش در آن باره عیب جویی نکند زیرا بی شک هر کس عیبی را از خود دور سازد باز عیبی دیگر در خویشتن خواهد دید و هر کس به خود بپردازد مجال عیب جویی از دیگران را نخواهد داشت. (کافی، ج۲، ص۱۴۷)

سرانجام شوم عیب جویی

الف: رسوایی در میان مردم:

اگر هدف از ذکر خطا و لغزش های دیگران رسوا کردن آن ها باشد، بی تردید، روزی فرا می رسد که خداوند او را در بین مردم رسوا خواهد کرد.

امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمود: یا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ و لمْ یسْلِمْ بِقَلْبِهِ لَا تَتَبّعُوا عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِینَ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ یفْضَحْهُ؛ ای کسانی که به ظاهر اسلام آورده اید ولی اسلام در قلب شما رسوخ نکرده است، در جستجوی لغزش های مسلمانان نباشید تا آنان را رسوا کنید زیرا کسی که در مقام پیدا کردن خطاهای مردم باشد خدا عیوب او را آشکار و وی را رسوا خواهد کرد. (اصول کافی، ج۲، ص۳۵۵)

و در روایت دیگری آمده است خداوند او را رسوا خواهد کرد هر چند درون خانه و به طور پنهانی گناهی مرتکب شود.

ب: نزدیکی عیب جو به کفر و دوری او از خدا:

کسانی که با برادر دینی خود به ظاهر حرف از دوستی می زنند و اعتماد او را به خود جلب می کنند ولی در باطن با او دشمن هستند و لغزش ها و اشتباهات و نقاط ضعف وی را به طور دقیق نگاه می دارند تا در فرصت مناسب او را مفتضح کنند، سرانجام خود را به مرز کفر نزدیک می کنند.

امام صادق علیه السلام فرمود: أَبْعَدُ مَا یکونُ العَبدُ مِنَ الَّلهِ أَن یکونَ الرَّجُلُ یوَاخِی الرَّجُلَ وَ هُوَ یحفُظُ عَلَیهِ زَلاته لِیعَیرَهُ بِهَا یومًا مَا؛ دورترین حالات انسان از خدا این است که با کسی طرح دوستی بریزد و لغزش های او را به خاطر بسپارد تا روزی او را رسوا سازد. (بحارالانوار، ج۷۹، ص۲۱۹)

راه های درمان عیب جویی

الف ـ تقویت ایمان و اعتقاد:

مهمترین عاملی که در مبارزه با عوامل فساد و بیماری های معنوی و نفسانی مؤثر و کارساز است، عنصر ایمان است؛ ایمان به خدا و روز حساب. اگر کسی به خداوند متعال و روز جزا واقعا ایمان داشته باشد کمتر مرتکب گناه کبیره به ویژه گناهانی مانند عیب جویی و تهمت و غیبت و... می شود. چگونه ممکن است کسی به حساب و کتاب و پاداش قیامت معتقد باشد و از ارتکاب گناه پروا نداشته باشد؟ مگر آنان که به زبان ایمان آورده و قلبا مؤمن نیستند، چنان که خداوند متعال می فرماید: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَکن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکمْ...»؛ عرب های صحرانشین گفتند: ما ایمان آورده ایم. به آنها بگو: شما ایمان نیاورده اید ولی بگویید اسلام آورده ایم یعنی ظاهرا تسلیم شده اید اما هنوز ایمان در قلب شما وارد نشده است... (سوره حجرات، ۱۴)

ب ـ یاد خدا:

امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرماید: ذِکرُ اللَّهِ دَوَاءُ أَعلاَلِ النُّفُوسِ؛ ذکر خدا، داروی بیماری دلها است. (غررالحکم، ص۱۸۸)

ج ـ اشتغال به عیوب خود:

کسی که به عیوب خود واقف و معترف باشد، هرگز در صدد عیب جویی دیگران برنمی آید. خودخواهی و خودپسندی است که انسان را مغرور ساخته و به کنکاش در عیوب مردم وامی دارد، انسانی که خود را سراپا عیب و نقص می بیند، شرم دارد از این که دیگران را به خاطر همان عیوب سرزنش کند، چنانکه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: طُوبَی لِمَنْ شَغَلَهُ عَیبُهُ عَنْ عُیوبِ النّاسِ؛ خوشا به حال کسی که عیب خودش، او را از عیوب مردم باز دارد. (بحارالانوار، ج۶۴، ص۳۵۰)

و همچنین حضرت علی علیه السّلام فرمود: مَن نَظَرَ فِی عَیبِ نَفسِِهِ اِشتَغَلَ عَن عَیبِ غَیرِهِ؛ هر کس به عیب خود بنگرد، از عیب جویی دیگران باز می ایستد. (بحارالانوار، ج۷۲، ص۴۹)

به قول شاعر:

هر کسی گر عیب خود دیدی ز پیش کی بُدی فارغ خود از اصلاح خویش

غافلند این خلق و از خود بی خبر لاجرم گویند عیب همدگر

چشم فرو بسته ای از عیب خویش عیب کسانت شده آئینه پیش

عیب کسان منگر و احسان خویش دیده فرو کن به گریبان خویش

خلاصه این که انسان مؤمن باید آن چنان سرگرم عیوب خویش باشد که هرگز به جستجو کردن عیوب مردم نپردازد همان گونه که احساس درد، انسان بیمار را از درد دیگران باز می دارد؛ گرچه آن جمله از باب مبالغه و اهمیت خودسازی است؛ اما وظیفه فرد مسلمان، این است که جامع نگر باشد، همچنان که در فکر خویش و برطرف کردن عیوب خودش است، باید همچون برادری دلسوز با روش صحیح در فکر ارشاد دیگران به عیب هایشان باشد.

یک سوال:

انسان چگونه به عیوب خود واقف می شود؟

پاسخ:

انسان می تواند از سه راه به عیب های خود آگاه شود:

1. مراقبت و محاسبه، یعنی اگر انسان مواظب اعمال و رفتار خویش ‍باشد و خود را مورد محاسبه و حسابرسی قرار دهد، به ویژه اگر خویشتن را با معیارها و الگوهای مورد قبول صالحان و پارسایان مقایسه کند، چون خود را فاقد فضایل و کمالات آنها می بیند، بخوبی می تواند به عیوب خویش پی ببرد.
2. عبرت گرفتن از رفتار و کردار افراد بزهکار و نادرست و بد اخلاق، که به قول سعدی، لقمان (علیه السلام) را گفتند ادب از که آموختی؟ گفت از بی ادبان؛ آنچه در نظرم از ایشان ناپسند آمد، انجام ندادم.
3. معاشرت با دوستان مخلص و صدیق که از نصیحت دریغ نداشته باشند و از روی خیرخواهی، عیوب او را بدون مجامله و تملّق تذکر دهند.

انسان عاقل و مؤمن همان طور که در مقاطع مختلف خود را به پزشک معالج عرضه می کند تا مبادا به بیماری پنهان و مزمنی دچار شود، در مسائل اخلاقی نیز باید به طبیب و معلّم اخلاق مراجعه کند. آری، دوستان واقعی و با ایمان می توانند در این مسیر بهترین راهنما برای او باشند و او را نسبت به بیماری یا بیماری هایش آگاه کنند تا هر چه زودتر در صدد معالجه برآید. البته این راه در صورتی موفقیت آمیز است که انسان دردمند، به نصیحت ناصحان مشفق و دوستان مخلص گوش فرا دهد و از آن ها بخواهد که او را در مورد اشتباهات و لغزش هایش متنبّه سازند.

از این رو امام هفتم علیه السّلام فرمود: اِجتَهِدُوا فِی أَن یکونَ زَمَانُکم أَربَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةٌ لِمُنَاجَاتِ اللّهِ و َسَاعَةٌ لِأَمرِ المَعَاشِ وَ سَاعَةُ لِمُعَاشِرَةِ الاِخوَانِ وَ الثّقَاتِ الّذِینَ یعَرّفُونَکم عُیوبَکم وَ یخلِصُونَ لَکم فِی البَاطِنِ وَ سَاعَةٌ تُخَلّونَ فِیهَا لِلَذّاتِکم فِی غَیر مُحَرّمٍ و َبِهَذِهِ السّاعَةِ تَقدِرُونَ عَلَی الثّلاثه سَاعَاتٍ.

سعی کنید اوقات شبانه روز خود را به چهار قسمت تقسیم کنید:

1. یک قسمت برای عبادت و خلوت با خدا
2. یک قسمت برای تأمین معاش و تحصیل هزینه زندگی
3. قسمتی برای رفت و آمد و معاشرت با برادران مورد اعتمادی که شما را به عیوبتان آگاه می سازند و قلبا نسبت به شما خلوص و صفا دارند
4. و قسمتی را نیز برای تفریح و لذایذ مشروع خود اختصاص دهید و به وسیله این ساعت ساعت استراحت می توانید خود را برای ساعات دیگر آماده کنید. (بحارالانوار، ج۷۵، ص۳۲۱)

امام صادق علیه السّلام فرمود: أَحَبُّ إِخْوَانِی إِلَی مَنْ أَهْدَی إِلَی عُیوبِی؛ محبوب ترین برادر نزد من کسی است که عیوبم را به من اهدا کند. (بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۴۹)

پس کسی که ادعای دوستی می کند ولی عیوب انسان را تذکر نمی دهد و هر گونه نقص و عیبی که می بیند، بی تفاوت از آن می گذرد، دوست واقعی نیست و چه بسا دشمن انسان (از روی دشمنی و بدون توجه) خدمتی به انسان می کند و عیوب او را تذکر می دهد، که اگر تذکر نمی داد او نمی توانست به سادگی به عیوب خود پی ببرد.

از صحبت دوستی برنجم کاخلاق بدم حسن نماید

عیبم هنر و کمال بیند خارم گل و یاسمن نماید

عیب زدایی آری، عیب جویی نه!

همان گونه که عیب جویی زشت و حرام است، کتمان عیب نیز خیانت است، زیرا مؤمن باید مانند آئینه باشد و زشتی ها و زیبایی های برادر دینی خود را نشان بدهد، منتها به خود او نه به دیگران که شأن آئینه همین است.

امام صادق علیه السّلام فرمود: مَنْ رَأَی أَخَاهُ عَلَی أَمْرٍ یکرَهُهُ فَلَمْ یرُدَّهُ عَنْهُ و َهُوَ یقْدِرُ عَلَیهِ فَقَدْ خَانَهُ؛ کسی که برادر دینی خود را، گرفتار عمل ناپسندی می بیند و می تواند او را از این کار باز دارد، اگر چنین نکند به او خیانت ورزیده است. (بحارالانوار، ج۷۱، ص۱۹۰)

تا این جا بحث در عیب جویی بود که در زشتی آن هر چه بگوییم کم گفته ایم. اکنون نوبت می رسد به «عیب زدایی» که در خوبی آن هر چه بگوییم کم گفته ایم. اما باید دانست که فرق میان این دو بسیار ظریف و لطیف است؛ زیرا عیب جویی و عیب زدایی به حسب ظاهر هر دو با یادآوری و بازگو کردن عیوب است، ولی اولی با انگیزه تحقیر و آبروریزی است و دومی به قصد خیر خواهی و اصلاح، اولی با دشمنی و خصومت و دومی با دلسوزی و نصیحت توأم است. اگر انگیزه انسان در ذکر عیوب دیگران خیرخواهی باشد قهرا کیفیت برخورد مشفقانه و آبرومندانه خواهد بود ولی اگر هدف آبروریزی و تحقیر باشد، قهرا با تحقیر و توهین ادا می شود.

به همین جهت، کسی که می خواهد عیب دیگری را به او تذکر دهد باید با حسن نیت و دلی پاک و بی آلایش، نقایص او را یادآوری کند و در حال سخن گفتن کمال ادب و احترام را رعایت نماید و دقت کند که به شخصیت طرف مقابل خود، اهانت روا ندارد و انتقاد صحیح و سالم و سازنده به نیش زدن و عیب جویی تبدیل نگردد که نتیجه معکوس خواهد داشت. برای این که هیچ انسانی از خطا و اشتباه مصون نیست و هیچ کس نمی تواند ادعا کند که مرتکب خطا و اشتباه نمی شود جز ائمه معصومین علیهم السّلام که آنان نیز با این که از مقام عصمت برخوردارند خود را در برابر پروردگار، گناهکار و ناقص می دانند. به عنوان نمونه، امام زین العابدین علیه السّلام عرض می کند: إِلَهِی إِلَیک أَشکو نَفْسًا بِالسُّوءِ أَمَّارَةٌ وَإِلَی الْخَطِیئَةِ مُبَادِرَةٌ وَبِمَعَاصِیک مُولِعَةٌ وَ لِسَخَطِک مُتَعَرِّضَةٌ؛ خدایا به تو شکایت می کنم از نفسی که مرا بسیار به بدی ها وامی دارد و به هر خطا سبقت می گیرد و به معصیت تو حرص می ورزد و مرا در معرض خشم و غضب تو می افکند. با این که امام سجاد علیه السلام معصوم است و هیچ گناهی از او سر نزده، اما خود را گناهکار می داند.

بنابراین همه مردم دارای عیب ها و نقایصی هستند که باید به آنها تذکر داده شود، چون خداوند عالم، تمام افراد بشر را یکسان نیافریده است و همان طوری که صفات نیک و پسندیده در آنان وجود دارد، عیوبی نیز در آن ها هست ولی انسان نباید عیب جویی کند بلکه باید با بیان مشفقانه و توأم با محبّت او را متنبّه سازد تا هم آبروی او را از بین نبرد و هم احساساتش را جریحه دار نکند، چون اسلام برای حیثیت و آبروی مؤمن، ارزش و اهمیت خاصی قائل است و بازگو کردن عیوب مردم نیز یک ضرورت است و این ضرورت را می توان به صورت پنهانی و خصوصی انجام داد تا به شخصیت مؤمن لطمه ای وارد نشود که: اَلضُّرُوراتُ تُقدِّرُ بِقدرِها؛ نیازهای اضطراری باید در چارچوب خودشان ارزیابی شوند، یعنی از آن محدوده، نباید تجاوز کند.

حضرت علی علیه السّلام فرمود: نُصْحُک بَینَ المَلَإِ تَقْرِیعٌ؛ نصیحت کردن در میان مردم نوعی سرکوبی است. (غررالحکم، ص۲۲۵)

امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود: مَنْ وَعَظَ أَخَاهُ سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ و َمَنْ وَعَظَهُ عَلَانِیةً فَقَدْ شَانَه؛ کسی که برادر دینی خود را در نهان، پند دهد زینت بخش او شده است و اگر آشکارا عیب او را به او بگوید، او را خوار نموده است. (بحارالانوار، ج۷۱، ص۱۶۶)

نصیحت در نهانی بهتر آید گره از جان و بند از دل گشاید

بار خدایا به همه ما توفیق پیراستن نفس از آلایش های شیطانی و آراسته شدن به صفات رحمانی و ملکوتی عطا بفرما.

منابع

آیت الله مهدوی کنی، نقطه های آغاز در اخلاق عملی.