حفظ قرآن

منبع: سروش وحی: بهمن 1384، شماره 21

بخش اول: ضرورت حفظ قرآن

انسان در زندگی روزمره خود نیاز به قانونی جامع و کامل دارد به نام دین. نیاز فطری انسان و اقتضائات روحی او، کشش انکار ناپذیری به سوی دین دارد. در میان ادیان الهی نیز، دینی که عصاره کمال یافته ادیان آسمانی در طول حضور آدمی بر روی زمین است، دین مقدس اسلام می‌باشد.

بدیهی است هر پیامبری که ادعای رسالت از سوی خداوند مهربان را دارد، می‌بایست معجزه‌ای بیاورد تا ثابت کند او فرستاده حقیقی خداوند یکتاست. از این رو، پیامبر اسلام معجزات فراوانی داشت که بر اثبات حقانیت او فریاد بر می‌آورد؛ مثل: شق القمر، سخن گفتن سنگریزه در دست حضرت، شهادت کوه و درختان بر رسالت ایشان و...

اما از این میان، چون حضرت محمد مصطفی صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله و سلم خاتم انبیاست، یعنی قرار است بعد از او دیگر پیامبری از سوی خدا به جانب مردم برانگیخته نشود، لازم است معجزه‌ای داشته باشد که نه فقط در زمان حیات آن بزرگوار بلکه بعد از ایشان هم در میان مردم اعصار گوناگون باشد و نشانگر صداقت دین مبین اسلام و نبی مکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم باشد.

این معجزه قرآن کریم است. از زمان پیامبر گرامی اسلام تا هرگاه که بشر بر روی کره خاکی قدم بردارد، قرآن معجزه‌‌ای است که دلالت می‌کند. بر آن که تنها دین واقعی و حقیقی که از سوی خداوند فرستاده شده و نسخ نشده است، دین اسلام است؛ چون سخنی است که هیچ انسان یا سایر مخلقات مانند جن نیز نمی‌توانند نظیر او را بیاورند، پس فقط می‌تواند از جانب خالق جهان آمده باشد، و چون قرآن کریم، تنها دین جاودان و مورد قبول را اسلام می‌داند و نبوت پیامبر خاتم را تصدیق می‌کند.

پس دیگر جای شکی باقی نمی ‌ماند که اگر انسانی بخواهد به نیاز فطری خود پاسخ بگوید و دین را به عنوان قانون زندگی بپذیرد، باید به سراغ اسلام بیاید و قبل از آن با قرآن، این معجزه جاوید و عصاره و اساس اسلام، آشنا شود.

در جهان امروز که منادیان جریانات و مذاهب گوناگون هر یک مدعی‌اند ما بر حق هستیم، مسلمانی می‌تواند اثبات کند اسلام تنها راه حق است که موجب کمال انسان می ‌شود، که با قرآن آشنایی کامل داشته باشد، وگرنه در میان توجیهات و شبهه ‌افکنی های شیاطین انس و جن راه حق خود را هم گم می‌کند، چه رسد به این که دیگران را هم بتواند هدایت کند.

بنابراین مسلمان باید با قرآن آشنا باشد و دلیل نیاز به این آشنایی هم روشن شد. حال ببینیم این آشنایی باید در چه سطحی باشد. آیا فقط باید بدانیم که خداوند قرآن را نازل کرده و قرآن، هر آن چه را که بشر به آن نیاز دارد، به عنوان یک قانون اساسی بیان نموده است؟ یا همین که بتوانیم از روی قرآن بخوانیم و تجوید، صوت و لحن را بدانیم و الفاظ آن را حفظ کنیم، ما را به سر منزل مقصود می ‌رساند؟

جواب منفی است. آشنایی یک مسلمان با قرآن علاوه بر موارد فوق، باید شامل فهم لغات، ترجمه آیات و تفسیر ابتدایی و مختصر آن هم بشود تا هم بتواند به نیازهای خود پاسخ دهد، هم از شبهات دیگران نهراسد و هم مشتاقان هدایت را به وسیله قرآن به راه راست ارشاد نماید.

خوب می ‌دانیم که فهم کامل ترجمه و تفسیر قرآن کاری سخت است و برای همگان ممکن نیست؛ چرا که قرآن به زبان عربی است و فرد باید علاوه بر درک ادبیات عرب، با لغت عربی آشنا باشد و همیشه نیز آن چه را از تفسیر آموخته در ذهن داشته باشد و این کار شاید بیش از ده سال وقت از هر شخصی را بگیرد.

غیر مسلمانان هم توقع دارند که برای آشنایی با اسلام، معارف قرآن را از خود مسلمانان بیاموزند. از سوی دیگر، هجمه‌های فرهنگی شرق و غرب، انسان را لحظه ای به خود وانمی‌ گذارد که راه رهایی فقط فهم و انس با قرآن است و آن هم کار مشکلی است. راه حل آسان برای همگان، همان حفظ الفاظ قرآن است که مقدمه فهم و تفسیر و برداشت از قرآن است.

اگر شخصی آیات و سوره‌های متبرک قرآن را در حافظه خود داشته باشد، همراه حفظ قرآن، معانی لغات و مختصری همیشه در ذهن اوست که با گوشت و خون او آمیخته شده و جزیی از وجودش گشته و هرگاه بخواهد در معجزه جاودان الهی تفکر کند، می تواند به راحتی به حافظه خود مراجعه ‌کند و مطابق نیازش آیاتی را بر‌گزیند و در آن ها تأمل ‌کند، و نیز اگر کسی شبهه یا اشکالی در دین او وارد کرد.

می تواند به راحتی با قرآن پاسخ کامل و شایسته‌ای برایشان بیان ‌کند. اگر تشنه خسته‌ای که دنبال دریافت حق است و در گرداب ظلمات گروه های اجتماعی و سیاسی و اعتقادی گمشده، به او مراجعه کرد، به سهولت جواب قانع کننده ای از قرآن می دهد؛ چرا که او حافظ قرآن است و تمام ایات قرآن همیشه در دسترس قرار دارد.

ببینیم حال کسانی که قرآن را حفظ نیستند، اما مدت ها بر روی مفاهیم و تفسیر آن کار کرده‌اند، چگونه است؟

آنان بر اثر سال ها زحمت و کار بر روی تفسیر و فهم قرآن توانسته اند معارفی عظیم از قرآن را در سینه داشته باشند، اما هزار حسرت و تأسف که هرگاه بخواهند از این آب شیرین خود بهره گیرند یا دیگران را سیراب سازند، تسلط و توانایی را ندارند؛ چون متن قرآن که اساس همه آموخته هایشان است، همراهشان نیست و مراجعه به قرآن هم، چنان که باید جوابگوی آن ها نیست.

زیرا آیه‌ای را که درباره یک مسئله اعتقادی، سیاسی اجتماعی فرهنگی است، چگونه می‌توان با مراجعه به معجم المفهرس پیدا کرد. هم وقت بسیاری را خواهد گرفت و هم نهایتاً آن آیه را که گویای این مطلب است، نمی‌توان یافت.

اما حافظ قرآن می تواند هر آیه‌ای را در هر زمینه که بخواهد، به راحتی با مراجعه به محفوظاتش بیاید و به آن استدلال می‌کند، اما آن که حافظ قرآن نیست، از این فیض بی ‌بهره است؛ هر چند سالیان متمادی بر تفسیر کار کرده باشد. کار حافظ قرآن بسیار آسانتر است از کسی که می خواهد با مراجعه به تفسیر موضوعی یا جستجو در رایانه، آیه مورد نظر خود را بیابد. اینجاست که ارزش و جایگاه حافظ قرآن به خوبی آشکار می گردد.

منبع: فرهنگ جهاد: پاییز و زمستان 1384، شماره 41 و 42

نویسنده: عبدالرحیم موگهى

بخش دوم: 20 نکته در روش حفظ قرآن

1. روش اول:

براى حفظ قرآن، روش هاى گوناگونى بیان و تبیین شده که هر کدام در جاى خود، داراى ویژگى هایى است و هر کس نیز امکان دارد بر اساس استعداد، ذوق و سلیقه، شرایط شخصى و تجربه عملى خویش، داراى روش ویژه اى در حفظ قرآن باشد.

روش پیشنهادى ما در حفظ قرآن، بر مبناى حفظ «تفکیکى» آیات، صفحات، سوره ها و جزءهاى قرآن و سپس بر مبناى حفظِ «ترکیبى» و تکرار آن ها بر اساس قسمت هاى «سه» تایى - «سه» تایى است.

این روش بدین گونه است که باید هر صفحه از قرآن را، سه آیه ـ سه آیه، و هر سوره را، سه صفحه - سه صفحه، و هر جزء را، سه سوره ـ سه سوره تقسیم کنید. مثلاً اگر یک صفحه از قرآن، مانند صفحه 573 ـ قرآن هایى که با رسم الخط «عثمان طه» است ـ داراى 15 آیه؛ یعنى آیه 14 تا 28 سوره جن است، باید به پنج قسمت «3 آیه اى» تقسیم نمایید و چنانچه یک سوره از قرآن؛ مانند سوره يس داراى حدود 6 صفحه است، باید به دو قسمت «سه صفحه اى» تقسیم نمایید و در صورتى که یک جزء از قرآن، مانند جزء «بیست و هشتم» داراى 9 سوره است، باید به سه قسمت «3 سوره» اى تقسیم نمایید.

سپس باید آیه هاى هر قسمت را، یک بار به صورت «جدا - جدا» و «یک آیه - یک آیه» و با «تفکیک» از آیات قبلى و بعدى شان حفظ کنید؛ تا آیات الهى به صورت «تک به تک» و «جزء به جزء» به حافظه تان سپرده شوند. بار دیگر آن ها را به صورت مرتبط با آیات قبلى و بعدى شان نیز تکرار و حفظ نمایید؛ تا آیات به صورتِ «مجموعه اى» و «کل به کل» نیز به حافظه تان سپرده شوند.

تشریح عملى این روش بدین گونه است که با صداى آشکار، آیه اول از سوره مورد نظرتان را، به صورت «جدا» و «تفکیکى» بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که این آیه را، به طور کامل و صحیح و روان، حفظ نمایید. سپس به سراغ آیه دوم بروید و آن را نیز، به صورت «جدا» و «تفکیکى» بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که آیه دوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان، حفظ کنید. آن گاه به سراغ آیه سوم بروید و آن را نیز، بدون ارتباط با آیه دوم و چهارم، بخوانید و تکرار نمایید، تا حدى که آیه سوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان، حفظ نمایید.

در پایان نخستین قسمت سه آیه اى، دوباره آیات اول تا سوم را با یکدیگر و پشت سر هم، به صورت «ترکیبى»، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر سه آیه را، با هم و به طور کامل و صحیح و روان، حفظ نمایید. علت این امر آن است که اگر آیات را جدا جدا و به صورت «تفکیکى» حفظ کنید، ولى با یکدیگر حفظ ننماید، ممکن است نتوانید آیاتى را که «جدا - جدا» و به صورت «تفکیکى» حفظ کرده اید، بار دیگر به صورت متصل و مرتبط با آیات قبلى و بعدى شان و به ترتیب یکدیگر، از حفظ بخوانید و بازگو کنید یا نزد دیگران ارائه نمایید. این نکته اى مهم است که باید کاملاً آن را رعایت کنید.

اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه آیه اى، یعنى آیات چهارم تا ششم، بروید و آن ها را، همانند آیات اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که این سه آیه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلى و بعدى شان، حفظ نمایید. سپس مجموع هر سه آیه چهارم تا ششم را با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر سه آیه را، با هم، حفظ کنید.

در پایانِ دومین قسمتِ سه آیه اى، دوباره، آیات اول تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى نیز بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر شش آیه را با هم حفظ کنید.

اینک به سراغ آیات سومین قسمت سه آیه اى، یعنى آیات هفتم تا نهم، بروید و آن ها را، همانند آیات اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که این سه آیه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلى و بعدى شان، حفظ کنید. سپس مجموع هر سه آیه هفتم تا نهم را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر سه آیه را با هم حفظ نمایید.

در پایان سومین قسمت سه آیه اى دوباره، آیات چهارم تا نهم - نه آیات اول تا نهم (دقت کنید) - را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر شش آیه را با هم حفظ کنید. حفظ آیات را به همین روش آن قدر ادامه دهید تا این که همه آیاتِ یک صفحه از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیاتِ آن صفحه را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن صفحه را، به صورت مجموعه اى و ترکیبى نیز حفظ کنید.

پس از حفظ کامل و صحیح یک صفحه از قرآن، اینک به سراغ صفحه دوم قرآن بروید و آن را نیز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ «تفکیکى» و «ترکیبى» که گفته شد، حفظ کنید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه دوم، به سراغ صفحه سوم بروید و آیات آن صفحه را نیز، همانند صفحه اول و دوم، حفظ نمایید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه سوم، دوباره کل آیات ِ صفحه اول تا سوم را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر سه صفحه را، با هم، حفظ نمایید.

اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه صفحه اى، یعنى آیات صفحه چهارم تا ششم، بروید و آن ها را، همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که آیات این سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلى و بعدى شان، حفظ کنید. آن گاه، مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که مجموع آیات هر سه صفحه را با هم حفظ کنید.

در پایان دومین قسمتِ سه صفحه اى، دوباره، آیاتِ صفحه اول تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که مجموع هر شش صفحه را با هم حفظ نمایید.

اینک به سراغ آیاتِ سومین قسمتِ سه صفحه اى، یعنى آیات صفحه هفتم تا نهم بروید و آن ها را، همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که آیات این سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلى و بعدى شان، حفظ کنید. سپس مجموع آیات هر سه صفحه هفتم تا نهم را، با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که آیات مجموع هر سه صفحه را با هم حفظ کنید.

در پایان سومین قسمت سه صفحه اى، دوباره آیات صفحات چهارم تا نهم را - نه آیات صفحات اول تا نهم را - با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نمایید. حفظ آیاتِ صفحات را، با همین روش و به صورت سه صفحه - سه صفحه آن قدر ادامه دهید تا آن که آیات همه صفحات یک سوره از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیات صفحات آن سوره را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید؛ تا آیات آن سوره را به صورت مجموعه اى ترکیبى، نیز حفظ کنید.

پس از حفظ کامل، صحیح و روان یک سوره از قرآن، اینک به سراغ سوره هاى بعدى قرآن بروید و آیات آن سوره ها را نیز، همانند سوره اول و به همان صورت «تفکیکى» و «ترکیبى» که گفته شد بر اساس «سه سوره - سه سوره» حفظ کنید و حفظ سوره ها را آن قدر ادامه دهید، تا این که همه آیات یک جزء از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیات آن جزء را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید، تا آیات آن جزء را، به صورت مجموعه اى و ترکیبى، نیز حفظ نمایید.

پس از حفظ کامل، صحیح و روان یک جزء از قرآن، اینک به سراغ جزءهاى بعدى قرآن بروید و آیات آن جزءها را نیز، همانند جزء اول و به همان صورت «تفکیکى» و «ترکیبى» که گفته شد بر اساس «سه جزء - سه جزء» حفظ نمایید و حفظ جزءها را آن قدر ادامه دهید تا این که همه آیات سى جزء قرآن را، به طور کامل، صحیح و روان حفظ کنید و با عنایات خداى سبحان و توجهات امام زمان علیه السلام، «حافظ کل قرآن» شوید.

با توجه به آن چه گفته شد، در صورتى که بخواهید مثلاً صفحه 373 قرآن را که طبق رسم الخط «عثمان طه» داراى 15 آیه است، حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:

• 1. حفظ آیه اول

• 2. حفظ آیه دوم

• 3. حفظ آیه سوم

• 4. حفظ آیه اول تا سوم

• 5. حفظ آیه چهارم

• 6. حفظ آیه پنجم

• 7. حفظ آیه ششم

• 8. حفظ آیه چهارم تا ششم

• 9. حفظ آیه اول تا ششم

• 10. حفظ آیه هفتم

• 11. حفظ آیه هشتم

• 12. حفظ آیه نهم

• 13. حفظ آیه هفتم تا نهم

• 14. حفظ آیه چهارم تا نهم ـ نه آیه اول تا نهم ـ

• 15. حفظ آیه دهم

• 16. حفظ آیه یازدهم

• 17. حفظ آیه دوازدهم

• 18. حفظ آیه دهم تا دوازدهم

• 19. حفظ آیه هفتم تا دوازدهم ـ نه آیه اول تا دوازدهم ـ

• 20. حفظ آیه سیزدهم

• 21. حفظ آیه چهاردهم

• 22. حفظ آیه پانزدهم

• 23. حفظ آیه سیزدهم تا پانزدهم

• 24. حفظ آیه دهم تا پانزدهم ـ نه آیه اول تا پانزدهم ـ

اگر بخواهید مثلاً سوره يس را که طبق قرآن هاى با رسم الخط «عثمان طه»، داراى 6 صفحه است، با این روش حفظ کنید، باید به ترتیب زیر عمل نمایید:

• 1. حفظ صفحه اول

• 2. حفظ صفحه دوم

• 3. حفظ صفحه سوم

• 4. حفظ صفحه اول تا سوم

• 5. حفظ صفحه چهارم

• 6. حفظ صفحه پنجم

• 7. حفظ صفحه ششم

• 8. حفظ صفحه چهارم تا ششم

• 9. حفظ صفحه اول تا ششم.

اگر بخواهید مثلاً جزء 28 را که داراى 9 سوره است؛ با این روش، حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:

• 1. حفظ سوره اول

• 2. حفظ سوره دوم

• 3. حفظ سوره سوم

• 4. حفظ سوره اول تا سوم

• 5. حفظ سوره چهارم

• 6. حفظ سوره پنجم

• 7. حفظ سوره ششم

• 8. حفظ سوره چهارم تا ششم

• 9. حفظ سوره اول تا ششم

• 10. حفظ سوره هفتم

• 11. حفظ سوره هشتم

• 12. حفظ سوره نهم

• 13. حفظ سوره هفتم تا نهم

• 14. حفظ سوره چهارم تا نهم ـ نه سوره اول تا نهم ـ

براى خوددارى از تکرار زیاد و غیر ضرورىِ آیات، توجه داشته باشید که دیگر لازم نیست مثلاً مجموع دو آیه اول و دوم، یا دوم و سوم، یا سوم و چهارم، یا چهارم و پنجم، یا پنجم و ششم، یا مجموع سه آیه دوم تا چهارم، یا سوم تا پنجم، یا مجموع چهار آیه اول تا چهارم، یا دوم تا پنجم، یا سوم تا ششم، یا مجموع پنج آیه اول تا پنجم، یا دوم تا ششم را نیز بخوانید و تکرار نمایید تا حفظ کنید.

همچنین لازم نیست مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، یا سوم تا هشتم، یا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، یا چهارم تا دهم، یا پنجم تا یازدهم، یا ششم تا دوازدهم را نیز بخوانید و تکرار کنید تا حفظ نمایید؛ زیرا انجام دادن این امر، به صورت تصاعدى در خواهد آمد و در نتیجه، وقت فراوانى را از شما خواهد گرفت و ممکن است خودِ تکرار زیاد و بدون ضرورتِ آیات، موجب خستگى نیز بشود.

پس مبناى شما در مجموعه خوانىِ سوره هاى قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانى جزءهاى قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه جزء خواهد بود و مبناى شما در حفظ آیات قرآن، آیه به آیه، و سپس صفحه به صفحه، و آن گاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء به طور کامل و صحیح و روان خواهد بود؛ یعنى تا آیه یا صفحه یا سوره یا جزئى از قرآن را، به طور کامل و صحیح و روان حفظ نکرده اید، هرگز به سراغ حفظ آیه یا صفحه یا سوره و یا جزئى دیگر از قرآن نروید.

توجه داشته باشید که این روش را، هم با «خواندن» از روى قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها یا سى دى هاى قرآنى مى توانید انجام دهید؛ اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، براى برخى ها، مانند خردسالان و کسانى که نمى توانند از راه خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممکن است بهترین و تنهاترین راه باشد.

2. روش دوم:

اگر آیه اى از یک سطر بیشتر باشد، مبناى شما در روش حفظ چنین آیاتى، سطر به سطر و در مجموعه خوانىِ سطرها با یکدیگر، حداکثر تا سه سطر خواهد بود؛ یعنى چنانچه آیه اى شش سطر باشد، مانند آیه 160 سوره اعراف، آن را به دو قسمت سه سطرى تقسیم کنید. سپس هر کدام از سطرهاى اول و دوم و سوم را، به صورت تفکیکى، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا هر یک از سطرها را به طور جداگانه، حفظ کنید.

آن گاه مجموع سطرهاى اول تا سوم را، به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار نمایید؛ تا مجموع هر سه سطر را، با هم و به طور کامل و صحیح حفظ کنید. پس از آن، هر کدام از سطرهاى چهارم و پنجم و ششم آن آیه را، به صورت تفکیکى، مى خوانید و تکرار مى نمایید؛ تا هر یک از سطرها را، به طور جداگانه، حفظ کنید. سپس مجموع سطرهاى چهارم تا ششم را، به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا مجموع هر سه سطر را با هم و به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ کنید.

در پایان، دوباره، سطرهاى اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت ترکیبى نیز، بخوانید و تکرار نمایید، تا مجموع هر شش سطر را، با هم، یعنى کل آیه را به طور کامل و صحیح و روان حفظ کنید. آن گاه به سراغ حفظ آیه بعدى بروید.

3. روش سوم:

اگر آیه اى فقط چند کلمه بیش از یک سطر باشد، آن آیه را نیز به طور کامل حفظ نمایید. در این گونه آیات، از روش سطر به سطر استفاده نکنید.

4. روش چهارم:

اگر سوره اى از یک صفحه کمتر باشد، مانند شمارى از سوره هاى کوتاه آخر قرآن، مبناى شما در حفظ آن باید همان روش «سوره به سوره» باشد؛ یعنى تا سوره اى را به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ نکرده اید، هرگز به سراغ حفظ سوره اى دیگر نروید.

5. روش پنجم:

هنگامى یک صفحه یا یک سوره یا یک جزء از قرآن را به خوبى حفظ کرده اید که بتوانید تک تک آیات آن را با شماره خودشان و حتى بدون ترتیب نیز به یاد آورید و از حفظ بخوانید.

مثلاً اگر از شما بپرسند که آیه 18 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «اُلئکَ أصحابُ المَیْمَنَة» و چنانچه از شما بپرسند که آیه 4 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «لَقَد خَلَقْنا الانسان فى کبد» و اگر از شما بپرسند که آیه 10 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «وَ هَدَیْناهُ النَّجدَینِ».

6. روش ششم:

مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، براى حفظ آن، به شرایط انسان، روش حفظ وى، آسانى و دشوارىِ هر آیه و سوره، و کوتاهى و بلندىِ آن بستگى دارد. مثلاً ممکن است شما آیه اى را با 3 بار تکرار حفظ نمایید. ولى شخص دیگرى همان آیه را با 5 بار تکرار حفظ کند. نیز ممکن است شما سوره اى از قرآن را با روشى که در حفظ قرآن دارید، با 8 بار تکرار حفظ نمایید؛ اما فردى دیگر با روش دیگرى که در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با 10 بار تکرار حفظ کند.

نیز ممکن است شما آیه اى آسان و کوتاه را حتى با 1 بار خواندن حفظ نمایید، اما آیه دشوار و بلند را با 7 بار تکرار حفظ کنید. پس مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، به «شرایط حفظ قرآن» و «شرایط آیه» بستگى دارد.

7. روش هفتم:

حتماً دقت کنید که کلمات و آیات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ کردن، از نظر تلفظ و حرکت و اعراب، به شکل صحیح بخوانید و حفظ کنید؛ زیرا در صورتى که تلفظ و حرکت و اعراب کلمه اى، به شکل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان براى حفظ صحیح چنین کلمه اى دو برابر خواهد شد: یک بار باید شکل غلط این کلمه را از حافظه خود خارج سازید و بار دیگر باید شکل صحیح آن را به درون حافظه خویش ببرید و جایگزین شکل قبلى آن نمایید.

یکى از بهترین راه هاى پیشگیرى از چنین مشکلى این است که هنگامى که مى خواهید، براى نخستین بار، آیه اى را حفظ نمایید، خودتان آیه مورد نظر را از روى قرآن بخوانید و به شکل خواندن و تلفظ همان آیه از طریق نوار نیز گوش فرا دهید.

8. روش هشتم:

بارها اتفاق افتاده است که برخى از حافظان قرآن نتوانسته اند آیه اى از قرآن را که قبلاً حفظ کرده اند، دوباره از حفظ بخوانند؛ ولى هنگامى که کلمه اول و دوم همان آیه را براى آنان خوانده اند، تمام آن آیه به یادشان آمده است و همه آیه را، از اول تا آخر و از حفظ، خوانده اند.

پس کلمه اول یا مجموع کلمه اول و دوم در هر آیه، «نقطه تمرکز» آن آیه براى حفظ کردنش است و باید آن را بیش از کلمات دیگر آن آیه، تکرار کنید و به حافظه خود بسپارید. مثلاً در آیه «انَّ الَّذینَ آمَنُوا و عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولائِکَ هُم خَیرُ البَرِیَّة» باید دو کلمه «اِنَّ الّذینَ» را بیشتر از کلمات بعدى آیه تکرار نمایید و به گنجینه حافظه خویش بسپارید.

9. روش نهم:

معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتیجه کار خویش را زودتر ببیند. از این رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهید؛ بلکه هدف خویش را مثلاً حفظ یک جزء قرآن در نظر بگیرید و از سوره هاى کوتاه و جزء سى ام قرآن آغاز کنید؛ تا ثمره و نتیجه آن را زودتر مشاهده نمایید و دلگرمتر شوید.

چنانچه حفظ قرآن را با سوره هاى بلند مانند سوره بقره و سوره آل عمران و سوره مائده آغاز کنید، ممکن است شوق و علاقه اولیه اى را که براى حفظ قرآن داشته اید، از دست بدهید؛ هر چند اگر بتوانید حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نمایید، بهتر است.

10. روش دهم:

گفته شد که در ابتدا مى توانید سوره هاى کوتاه قرآن را حفظ کنید، و چون جزءهاى سى ام و بیست و نهم و بیست و هشتم قرآن به ترتیب و به طور نسبى دربر دارنده سوره هاى کوتاه ترى هستند، مى توانید این سه جزء را پیش از جزءهاى دیگر قرآن حفظ نمایید؛ اما پس از حفظ کردن آیات این سه جزء، شایسته است - اگر نگوییم بایسته است ـ جزءهاى دیگر قرآن را به ترتیب و از جزء دوم تا جزء بیست و ششم و پس از آن جزء بیست و هفتم را حفظ کنید.

رعایت این ترتیب، براى آن است که ذهن و حافظه شما نیز از ترتیب ویژه اى برخوردار گردد، و از نظم خاصى پیروى نماید و هنگام بازگویى آیات حفظ شده، دچار تشویش و نابسامانى نشود. پیشنهاد مى شود براى کودکان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سى ام و طبق مراحل زیر و به ترتیب سوره هایى که گفته شده است، صورت پذیرد:

• اول: سوره هاى 2 سطرى: سوره العصر، سوره كوثر و سوره اخلاص.

• دوم: سوره هاى 3 سطرى: سوره انشراح، سوره قدر، سوره الفيل، سوره قريش، سوره كافرون، سوره نصر، سوره لهب و سوره فلق.

• سوم: سوره هاى 4 سطرى: سوره التين، سوره تكاثر، سوره الهمزة، سوره ماعون و سوره ناس.

• چهارم:‌ سوره هاى 5 سطرى: سوره الضحى، سوره الزلزال و سوره العاديات.

• پنجم: سوره هاى 6 سطرى: سوره الطارق و سوره القارعة.

• ششم: سوره هاى 7 سطرى: سوره الشمس و سوره علق.

• هفتم: سوره هاى 8 سطرى: سوره الأعلى و سوره الليل.

• هشتم: سوره هاى 9 سطرى: سوره انفطار و سوره بلد.

• نهم: سوره هاى 10 سطرى: سوره بينة.

• دهم: سوره هاى یک صفحه اى و کمتر از آن: سوره عبس، سوره تكوير، سوره انشقاق، سوره بروج و سوره الغاشية.

• یازدهم:‌ سوره هاى بیشتر از یک صفحه: سوره نبا، سوره نازعات، سوره مطففين و سوره فجر.

• دوازدهم:‌ این مرحله که مرحله پایانى براى کودکان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سوره هاى جزء سى ام است، به همان ترتیبى که در قرآن آمده است؛ یعنى حفظ جزء سى ام را از سوره نبا آغاز نمایند و به سوره ناس پایان دهند.

11. روش یازدهم:

در صورتى که با کمک وسایل سمعى و بصرى، مانند نوارهاى ویدئویى، قرآن را حفظ مى نمایید، حتما به دهان قارى قرآن و چگونگى تلفظ و اداى کلمات و قرائت وى، خوب توجه کنید.

12. روش دوازدهم:

هر مقدار از آیات و سوره ها و جزءهاى قرآن را که حفظ کردید، در جایى آن را یادداشت کنید و نوار پارچه اى را که در عطف و شیرازه برخى از قرآن ها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهید؛ تا برایتان مشخص باشد که چه مقدار از قرآن و تا کدام صفحه از آن را حفظ نموده اید و از دوباره کارى و تکرار غیر لازم آیات نیز به دور باشید.

13. روش سیزدهم:

در صورتى که برایتان امکان دارد، سعى کنید در هر جلسه حفظ قرآن، آیات را تا پایان هر صفحه یا تا پایان هر سوره حفظ نمایید و عمل حفظ را در نیمه صفحه یا نیمه سوره حفظ نکنید.

14. روش چهاردهم:

سعى کنید جاى هر آیه را در صفحات قرآن کاملاً به خاطر بسپارید؛ تا آسانتر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورید و ارائه نمایید؛ مثلاً آیه 20 سوره مرسلات، یعنى آیه «ألَم نَخلُقکم مِن ماءٍ مَهینٍ» در اول صفحه، و آیه 35 آن، یعنى آیه «هذا یَومٌ لایَنْطِقُونَ» در وسط صفحه، و آیه 50 آن، یعنى آیه «فَبِأىِّ حَدیثٍ بَعدَهُ یُؤمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.

15. روش پانزدهم:

اگر هنگام تمرین و تکرار محفوظات قرآنى خود، قسمتى را به یاد نیاوردید، فورا به قرآن مراجعه نکنید، بلکه در ابتدا خوب فکر نمایید و ذهن و حافظه خویش را بکار اندازید و در صورتى که آن قسمتِ فراموش شده را به یاد نیاوردید، آن گاه به قرآن مراجعه کنید.

اگر این نکته را به خوبى رعایت نمایید، قسمت هاى فراموش شده دیگر، کمتر فراموشتان مى شود و بیشتر در ذهن و حافظه تان باقى مى ماند؛ زیرا دستگاه ذهن و سیستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و کاوش درونىِ خود به یاد مى آورد، بیشتر به یاد مى سپارد و دیرتر از یاد مى برد.

16. روش شانزدهم:

هر اندازه که بین تکرار آیات حفظ شده، کمتر فاصله بیندازید، آن ها را بیشتر به ذهن و خاطرتان مى سپارید. مثلاً چنانچه سوره صف را حفظ نمودید و هر 3 روز یک بار، آن را مرور و تکرار کردید، بیشتر در ذهن و خاطرتان باقى مى ماند تا هنگامى که همین سوره را 5 روز یکبار، مرور و تکرار نمایید.

17. روش هفدهم:

در حفظ آیاتى که به یکدیگر شبیه هستند، دقت و تمرین بیشترى لازم دارید. به طور مثال، اگر آیات دیگر را 4 تا 5 بار مرور و تکرار مى کنید، آیات مشابه را باید 8 تا 10 بار مرور و تکرار نمایید.

یکى از راه هاى حفظ آیات مشابه، استفاده از «نشانه» است. مثلاً سوره صف با آیه «سَبَّحَ لِلّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ مافِى الارضِ...» آغاز مى گردد و سوره بعدى آن، یعنى سوره جمعه، با آیه «یُسبِّحُ لِلّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ...» شروع مى شود.

براى این که «سَبَّحَ» با «یُسَبِّحُ» اشتباه نشود، مى توانید مثلاً این نشانه را براى خود قرار دهید که حرف اول نام سوره صف، یعنى حرف «ص» شبیه حرف اول کلمه «سَبَّحَ» یعنى حرف «س» است؛ هر چند این دو حرف کاملاً مانند یکدیگر نیستند.

18. روش هجدهم:

همان گونه که گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آیات را با صداى آشکار بخوانید؛ تا پژواک آیه هاى قرآن، در گوشتان طنین انداز شود و حرکات و کلمات آن ها بر سیستم مغزى و دستگاه حافظه شما به خوبى نقش بندد؛ زیرا یکى از آثار و ویژگى هاى صوت، ایجاد نقش در اجسام و تأثیر در اطراف است.

آشکار خواندن آیات به معناى بلند خواندن آن ها و آزرده کردن اطرافیان نیست، بلکه به معناى آشکار ساختن جوهره صوت و دورى جُستن از لب خوانى است؛ هر چند در برخى از شرایط و مواردِ حفظ قرآن، لب خوانى شایسته یا بایسته است.

19. روش نوزدهم:

یکى از راه هاى تمرکز حواس هنگام حفظ آیات قرآن، این است که آیه مورد نظر براى حفظ را یکبار از روى قرآن و با دقت و توجه کامل بخوانید تا نخستین تصویر از آن آیه، در ذهن و حافظه تان جاى گیرد و نقش بندد.

آن گاه، براى بار دوم، آیه مورد نظر را از روى قرآن بخوانید و در اثناى آن، گاهى چشم هاى خود را ببندید و ادامه آیه را در ذهن و خاطرتان بیاورید و از حفظ بخوانید. سپس هرگاه قسمتى از ادامه آیه را به یاد نیاوردید، چشم هاى خود را باز کنید و آن قسمت را از روى قرآن بخوانید. این کار را به همین صورت، آن قدر ادامه دهید تا تمام آیه مورد نظر را، حفظ نمایید.

20. روش بیستم:

براى حفظ آیات طولانى، مى توانید آن آیات را بر اساس محل هاى وقف و درنگ آن ها، قسمت - قسمت کنید و سپس به حفظ هر قسمت از آن آیه بپردازید.

براى آشنایى با محل هاى وقف آیات و علائم آن، مى توانید به صفحات پایانى برخى از قرآن ها یا کتاب هاى معتبر روخوانى و تجوید قرآن مراجعه نمایید، یا به نوارهاى مشهور تلاوت قرآن یا به تلاوت قاریان ممتاز قرآن گوش فرا دهید، یا آن ها را از استادان معروف قرآن بپرسید یا زیر نظر آنان یاد بگیرید.