نجف

نجف يكى از شهرهاى زيارتى عراق است كه در استانى به همين نام واقع شده و به سبب وجود مزار شريف نخستين پيشواى شيعيان جهان، حضرت امام علی علیه السلام، كعبه آمال و آرزوهاى بسيارى از مشتاقان و ارادتمندان اهل بيت علیهم السلام است.

وجه تسمیه نجف

اين شهر را از آن رو نجف ناميده اند كه نسبت به زمين هاى مجاور بلند، و به سبب آن كه مستطيل شكل و يا دايره اى است، آب بر سطح آن جمع نمى شود. به گفته ياقوت حموى نجف ساحل درياى شور است كه در قديم به حيره متصل بود در وجه تسميه آن، در سخنى ديگر گفته اند: در زمان طوفان نوح اين جا مكانى مرتفع بود، سپس درياچه اى پهناور در آن شكل گرفت كه به «نى» اشتهار يافت. اين درياچه با گذشت زمان به تدريج خشك شد و به آن «نى جَفّ» گفتند؛ يعنى درياى نى خشك شد.

نجف در قرآن

على بن احمد بن محمد رضى الله عنه مى گويد: حضرت ابى عبدالله عليه السلام نقل كرده كه آن جناب فرمودند: نجف همان كوهى بود كه پسر نوح گفت: «سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ» (بزودى بالاى كوهى خواهم رفت كه من را از غرق شدن در آب حفظ مى كند.) و روى زمين كوهى بزرگتر و مرتفع تر از آن نبود، بارى حق عزوجل به كوه خطاب فرمود: اى كوه، آيا از من به تو بايد پناه برده شود؟ پس كوه بلافاصله تكه تكه گرديد و به طرف بلاد و سرزمين هاى شام پرتاب و به ريگهاى ريز و كوچكى مبدل گشت و بعد از آن به صورت دريايى عظيم درآمد و به درياى «نى» ناميدنش سپس خشك شد و به آن نى جف گفتند بعد از آن مردم آن سرزمين را «نجف» خواندند زيرا اداء آن بر زبانشان سهل تر و آسان تر بود.

نام هاي شهرنجف

اين شهر داراي اسامي متعددي بدين شرح است:

1- نجف

مشهورترين نام شهر مي باشد كه پس از آن صفت اشرف نيز اضافه مي گردد و مجموعاً نجف اشرف گفته مي شود. نجف واژه اي عربي است كه به معناي منجوف مي باشد منجوف مكاني است مستطيل شكل و مرتفع كه آب در اطراف آن جمع مي گردد ولي بر سطح آن جاري نمي شود. وضعيت جغرافيايي شهر نجف كه مستطيل شكل بوده و از اراضي اطراف بلندتر است، موجب شده اين نام بر آن نهاده شود.

2- الغري

در لغت به معناي نيك مي باشد و غريان نام دو بناي مشهور نزديك به كوفه بود كه گفته مي شد قبل از اسلام توسط منذر پسر امرئ القيس يكي از پادشاهان حيره بنا شده اند و حضرت امام علی عليه السلام نيز در حوالي همان موضع به خاك سپرده شد بعدها يكي از آن دو بنا ويران شده و لفظ الغري و نيز الغُريّان كه تثنيه مي باشد بكار برده شد.

3- مشهد

در لغت به محل اجتماع مردم و مجمع افراد گفته مي شود. مرقدهاي مطهر ائمه اطهار عليهم السلام به دليل آن كه همواره محل ازدحام و تردد زائرين از نقاط دور و نزديك مي باشند به مشهد موصوف شده اند. براي تمايز بين ائمه نام مبارك هر امام نيز پس از مشهد ذكر مي گردد مثلا گفته مي شود مشهدالرضا عليه السلام يا مشهدالحسين عليه السلام و...، در عراق مشهد به طور مطلق به نجف اطلاق مي گردد.

سه نامي كه ذكر شد در روايات و در لسان مردم بكار برده شده ولي نام هاي ذيل فقط در روايات بر نجف اطلاق شده است:

1. طور
2. ظَهر
3. جودي
4. رَبوة
5. وادي السلام
6. بانقِيا
7. لسان شهر

نجف در روایات

1. از امام اميرالمؤمنين عليه السلام نقل است: «اول مكانى كه در آن خدا را عبادت كرده اند پشت كوفه (نجف) است زيرا در آن جا ملائكه به فرمان خداوند حضرت آدم را سجده كردند».
2. گويند حضرت ابراهیم عليه السلام در اين شهر ساكن شد و با اقامت او بركت و رحمت بر اين سرزمين نازل گرديد.
3. از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «هفتاد هزار شهيد از اين سرزمين بدون حساب محشور مى شوند». امام علی عليه السلام نيز اين حدیث را به نقل از پیامبر اسلام روايت كرده است.
4. امام صادق عليه السلام نقل كرده است كه «على عليه السلام كوفه را مقدس و حرم اعلام كرد همان گونه كه حضرت ابراهيم بيت الله الحرام و پيامبر كه مدینه را حرم قرار داد».
5. از امام صادق عليه السلام نقل است: «ما شما را به پشت كوفه سفارش مى كنيم، در آن جا قبرى است كه هر بيمارى به آن جا رود خداوند او را شفا مى دهد».
6. از امام صادق عليه السلام روايت است: «بخش شرقى (سمت راست) كوفه، باغى است از باغ هاى بهشت».
7. از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل است: «اگر پرده از روى شما بردارند ارواح مؤمنين را مى بينيد كه در اين صحرا (صحراى نجف) دسته دسته نشسته اند و به زيارت يكديگر رفته و با هم سخن مى گويند، روح هر مؤمنى در اين جا و روح هر كافرى در برهوت است».

اماکن زیارتی نجف

جايگاه هاى زيارتى اين شهر عبارتند از:

1- حرم مطهر اميرالمؤمنين على عليه السلام

آستان مقدس حضرت على عليه السلام در مركز شهر قرار دارد كه از يك گنبد طلايى عظيم و يك گنبد خانه و رواق هاى متعدد و يك صحن، با برخى ضمائم تشكيل شده است. نخستين ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشيد عباسى بنا گرديد و پس از آن همواره در حال تجديد و عمران و توسعه بوده است.

ساختمان امروزى از آثار صفويه است. گنبد عظيم و ايوان روحبخش آن، به دستور نادرشاه افشار با خشت هاى طلايى تزيين شده. آيينه كارى حرم به وسيله هنرمندانى از اصفهان در سال هاى دهه چهل شمسى انجام گرفت. قبر مطهر حضرت، درون صندوقى از خاتم و ضريحى نقره اى قرار دارد، صندوق خاتم از ساخته هاى دوران شاه اسماعيل صفوى است و از نفايس روزگار بشمار مى رود.

ضريح مطهر توسط هنرمندان هندى و چينى در سال 1345 ه.ق در هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلى ساخته و تقديم حرم مطهر گرديده است. گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق دربرگرفته است كه همگى به زيباترين شكل توسط هنرمندان ايران تزيين يافته است. حرم مطهر داراى صحن بسيار بزرگ و دلگشايى است كه اطراف مرقد مطهر را دربرگرفته است. اين صحن از ساخته هاى دوران صفوى است.

2- قبرستان وادى السلام

اين قبرستان يكى از مقدسترين گورستان هاى مسلمانان و شيعيان است و در روايات آمده: «هر مؤمنى در شرق يا غرب جهان ديده از جهان برگيرد به روح او ندا مى رسد كه به وادى السلام ملحق شو» و بدين منظور فرشته اى است به نام «ملك نقاله » كه ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به اين گورستان مى آورد.

3- مقام حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه شریف

اين مقام گورستان وادى السلام قرار دارد و جايگاه مقدسى است كه به آن حضرت نسبت داده مى شود. از اين رو مردم به زيارت و نمازگزاردن در آن مى پردازند.

4- آرامگاه حضرت هود و حضرت صالح عليهماالسلام

اين آرامگاه در بخش آغازين گورستان وادى السلام واقع شده است. بنابر روايات اين دو پيامبر (حضرت هود و حضرت صالح علیهم السلام) در اين سرزمين مدفون اند.

5- مقام حضرت زين العابدين عليه السلام

بنا به گفته روايات، جايگاهى است كه امام سجاد عليه السلام هنگام زيارت قبر جد خود، در آن جا به نماز ايستاده است، و اين مقام در مغرب شهر نجف واقع است.

6- صافى صفا

مسجدى است كه گفته مى شود اميرمؤمنان عليه السلام در آن جا نماز گزارده و در گوشه اى از آن مدفن يكى از ياران حضرت قرار دارد.

7- مسجد حنانه

اين مسجد در محله اى بدين نام، در ميانه بزرگراه نجف - كوفه قرار دارد، و جايى است كه بنابر گفته روايات، هنگامى كه سر امام حسين عليه السلام در آن قرار داده شده، به ناله پرداخته و يا تعظيم كرده است، از اين رو به حنانه مشهور است.

8- آرامگاه كميل بن زياد نخعى

اين آرامگاه در ميان بزرگراه نجف - كوفه قرار گرفته و داراى صحن وسيع و گنبد بزرگى است. كميل از ياران باوفاى حضرت امام علی عليه السلام بود و دعاى كميل كه حضرت آن را به وى آموخت، مشهور است.

9- آرامگاه شيخ طوسى

او كه يكى از مشاهير فقهاى امامية و مؤسس حوزه علميه نجف است، در سال 460 ه وفات يافت و در خانه خود مدفون گرديد، اين مكان پس از مدتى تبديل به مسجدى گرديد كه طى ده قرن گذشته يكى از مراكز تدريس حوزه نجف شمرده مى شود. امروزه اين مسجد به نام «جامع الشيخ الطوسى » در شمال حرم مطهر و به فاصله كوتاهى از آن قرار دارد و نيز در گوشه اى از اين مسجد آرامگاه علامه آية الله سيد محمدمهدى بحرالعلوم قرار گرفته كه از مشاهير علماى اماميه و متوفاى 1212 ه است.

10- نجف آرامگاه جمع بسيارى از عالمان بزرگ است.

كه برخى از آنان عبارتند از:

1. علامه حلى، در اتاقى كه در راهروى جنب گلدسته شمالى قرار دارد، مدفون است. گفتنى است كه قبر حاج آقا مصطفى خمينى رحمة الله در همين مقبره قرار دارد.
2. مقدس اردبيلى، در اتاقى كه در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبى واقع شده، مدفون است.
3. سيد محمدكاظم يزدى، قبر او در مقبره بزرگى است كه در سمت شمال صحن مطهر قرار دارد.
4. شيخ مرتضى انصارى، قبر وى درون اتاقى است كه در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.
5. ميرزاى نائينى، مدفون در دومين مقبره پيش از زاويه جنوبى است.
6. آخوند خراسانى، در مقبره جنوبى واقع در دالان باب الذهب قرار دارد. در نزديك او مدفن فقيه مشهور ميرزا حبيب الله رشتى و سيد ابوالحسن اصفهانى واقع است.
7. آية الله بهبهانى، وى از رهبران مشروطيت بود كه بدست مخالفان و عوامل بيگانه ترور شد. قبر او در دومين مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.
8. علاوه بر اين بزرگان، كه داراى مقابر مشهورى هستند، در صحن و حجره هاى اطراف آن نيز گروه زيادى از شخصيت هاى دينى مدفون اند كه برخى از آنان عبارتند از آيات عظام سيد محمد سعيد حبوبى، شربيانى، شيخ محمد حسن آشتيانى، سيد ابوالقاسم خويى، سيد محمود شاهرودى، حاج آقا حسين قمى، شيخ الشريعه اصفهانى، سيد عبدالحسين شرف الدين، آقا ضياء الدين عراقى، شيخ محمدحسين غروى اصفهانى، حاج محمد حسين امين الضرب و جز اين ها.

موقعيت جغرافيايى نجف

نجف در 160 کیلومتری جنوب بغداد در مختصات 31. 99° شمالی و 44.33° غربی قرار گرفته و زاویه انحراف قبله آن 21 درجه و 52 دقیقه و 56 ثانیه است. این شهر به ترتیب 75 و 55 کیلومتر با شهرهای مهم کربلا و حله فاصله دارد، و در جنوب آن‌ها قرار گرفته است. مساحت کل شهر 7500 هکتار است که از این میزان حدود 5000 هکتار بافت شهری است. در 80 سال اخیر از جانب شمالی، جنوبی و شرقی قلب تاریخی شهر توسعه یافته است.

آب‌ و هواى‌ نجف‌ «در تابستان‌ گرم‌ و خشك‌ و در زمستان‌ سرد و سوزناك‌ است‌. در تابستان‌ وقتى ‌گرما شدت‌ مى‌گيرد مردم‌ به‌ سردابه‌ هايى‌ حفر شده‌ در دل‌ زمين‌ پناه‌ مى‌آورند. اين‌ سردابه‌ها به ‌شكلى‌ بديع‌ و با عمق‌هايى‌ متفاوت‌ حفر شده‌اند. موقعيت‌ جغرافيايى‌ نجف‌ باعث‌ اين‌ تفاوت‌ دما مى‌شود. در تابستان‌ گرما در آن‌ شدت‌ مى‌گيرد و بادهاى‌ داغ‌ «سموم‌» مى‌وزد. به‌ گونه‌اى‌ كه‌ دماى ‌آن‌ در تابستان‌ به‌ 5/45 درجه‌ سانتيگراد مى‌رسد. اما سرماى‌ آن‌ به‌ حدى‌ است‌ كه‌ آب‌ منجمد مى‌شود و دما به‌ صفر درجه‌ و گاه‌ نيز به‌ پايين‌تر‌ از آن‌ نيز مى‌رسد.»

نجف در آينه تاريخ

نجف به دليل همسايگى با شهر باستانى حيره، در سرزمين صاحب تمدن و فرهنگ قرار گرفته است. حيره از هزاره اول قبل از ميلاد مركز تمدن لخمى ها و آل منذر بود و سابقه درخشانى در عرصه فرهنگ و تمدن داشت. نجف نيز از قِبَل اين همجوارى از نعمت فرهنگ و تمدن و آبادانى برخوردار شده است. عرب هاى ساكن اين شهر در آن زمان به مذهب مسيحيت گرايش داشتند و كليساهاى زيادى از جمله دير «مارت مريم» را بنا نهادند كه تا عصر اسلام همچنان باقى بود. بر اساس رواياتى، سابقه تاريخى نجف به دوران طوفان نوح برمى گردد كه عده اى آن را جاى به گل نشستن كشتى نوح و محل جدا شدن فرزندان او مى دانند و نام هاى طور وجودى را براى آن برگزيده اند.

در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب فتح و گشايش ايران و عراق در متون تاريخى ديده مى شود و تا زمان عباسى نام چندانى از آن به چشم نمى خورد. از دوران هارون الرشيد، به سبب آشكار شدن مرقد امام علی عليه السلام، اين شهر بسيارى را به سكونت پيرامون خود راغب كرد.

علويان طبرستان از جمله محمد بن زيد علوى ضمن ساختن بقعه و بنايى بر مرقد امام على عليه السلام ديوارى نيز پيرامون شهر كشيدند تا امنيت در آن جا برقرار شود. نجف در عصر آل بويه رونق و شكوه فراوانى يافت. پادشاهان شيعى ديلمى در تعمير و بازسازى مرقد و خدمات عمرانى در اين شهر تلاش زيادى كردند. ابوالهيجاء عبدالله بن حمدان، حاكم شيعى موصل، در 283 ق ديوار پيرامون شهر را بازسازى كرد و درهايى براى آن قرار داد.

شيخ طوسى در ابتداى قرن پنجم هجرى، به نجف مهاجرت كرد و با تشكيل مجلس درس خود، آن شهر را به يكى از مركزهاى علمى و فرهنگى شيعى تبديل كرد. اگر چه يك سده بعد مركزيت علمى آن به حله واگذار شد؛ اما اين شهر در پايان قرن هفتم و ابتداى قرن هشتم هجرى، يعنى دوران حكومت جلايريان و ايلخانان مغول، دوباره از نظر وسعت و عمرانى و شكوفايى فرهنگى به اوج اعتلاى خود رسيد و ثروت فراوانى كه اين حكومت ها براى توسعه و بازسازى شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهيز مدرسه ها، خانقاه ها، حفر كانال ها، نهرها، و چاه ها بكار گرفته شد.

امير فيروز و امير احمد اول، از اميران هند در پايان قرن هشتم، موقوفه هايى را از دكن براى اداره حرم و بازسازى شهر اختصاص دادند. سلطان اويس جلايرى ضمن آباد كردن شهر، ديوار جديدى پيرامون آن برافراشت و عطاملك جوينى، صاحب ديوان ايلخانان، در 676 ق با حفر كانال هايى آب را به نجف برد. در عصر صفوى، شاه اسماعيل و شاه طهماسب، براى حل مشكل آب شهر نجف، كه باعث از رونق افتادن آن شده بود، نهرهايى حفر كردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند. نهرشاه، كه توسط اسماعيل حفر شد، از يادگارهاى آن دوران است.

سلطان سليمان قانونى، از پادشاهان سنى عثمانى، در آبادانى نجف تلاش فراوانى كرد. او و پادشاهان شيعى صفوى در يك رقابت گسترده به نجف رونق زيادى بخشيدند. شاه عباس كوشيد تا نجف مركزيت علمى خود را بازيابد و حوزه علميه آن رونق گيرد. او حتى در مذاكره هاى خود با عثمانى ها مى خواست نجف را به ايران ملحق كند ولى وزير عثمانى در پاسخ او گفت: «سنگ هاى نجف در نظرش با هزار انسان برابر است». اين مركزيت با ورود ملااحمد اردبيلى، معروف به مقدس اردبيلى، و برپا شدن حوزه درس او رونق بيشترى يافت.

چندى بعد، در قرن دوازدهم هجرى، با انتقال درس مرحوم بهبهانى به كربلا، حوزه نجف از رونق افتاد ولى در قرن سيزدهم هجرى، به سبب وجود فقيهان و بزرگانى چون مرحوم كاشف الغطاء، بحرالعلوم و شيخ مرتضى انصارى اهميت علمى گذشته را بازيافت و حوزه علميه آن رونقى بسزا گرفت. براى پيشگيرى از حملات وهابيان در عصر قاجار، نظام الدوله اصفهانى، وزير فتحعلى شاه، از 1217 تا 1257 ق ديوارى محكم پيرامون شهر ساخت. در 1350 ق اين ديوار برداشته شد و به جاى آن مدرسه و بيمارستان احداث گرديد و مردم نيز خانه هايى در جوار آن ساختند. در دوران انقلاب مشروطه ايران، مجتهدهاى مقيم نجف از جمله آخوند ملا محمدكاظم خراسانى و آيت الله نايينى، رهبرى فكرى و مذهبى مشروطه را در دست گرفته به هدايت و حمايت از آن پرداختند.

حوزه علميه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، همچنان، به عنوان يكى از مراكز علمى جهان تشيع مطرح و منشأ اثر است.

منابع

• علل الشرائع، ترجمه: ذهنى تهرانى، سيد محمدجواد ذهنى تهرانى؛ قم، انتشارات مؤمنين، چاپ اول، 1380 ش.