نصاب‌ الصبیان (کتاب)

«نصاب‌ الصبیان» اثر برجسته‌ ابونصر فراهی (م، ۶۴۰ ق)، کتابی است که به صورت شعر، ترجمه فارسى بسیارى از لغات عربى را بیان نموده است. ۲۰۰ بیتی که ابونصر فراهی در نصاب الصبیان گرد آورده، از جمله ابیاتی است که قرنها در مکاتب و مدارس کشورهای اسلامی به عنوان کتاب درسی استفاده و تدریس می‌شده است.

نویسنده	ابونصر فراهی
موضوع	واژه نامه
زبان	فارسی - عربی
تعداد جلد	۱
تصحیح	علامه حسن ‌زاده آملی

مؤلف

«ابونصر مسعود بن ابوبکر فراهی» (م، ۶۴۰ ق)، فقیه، شاعر، ادیب و لغت‌شناس ایرانی در قرن هفتم هجری است.

ابونصر فراهی در لغت و فقه و حدیث مهارت داشت و با اینکه نابینا زاده شد، در شعر و ادب عربی و فارسی نیز مقامی بلند یافت و ظاهراً با زبانهای هندی و ترکی نیز آشنایی داشته است. وی از نابینایانی بوده است که هوش سرشار داشته و دربارۀ فراست و روشنی باطن او داستانهایی گفته می‌شده است.

علاوه بر «نصاب الصبیان»، دو کتاب فقهی «لمعة البدر» و «شرح ذات العقدین»، از تألیفات اوست.

معرفی کتاب

کتاب «نصاب الصبیان» به منظور سهولت تعليم لغات عرب به كودكان و نو آموزان بزرگسال فارسى زبان سروده شده است. ابونصر فراهی این کتاب را به فرمان نظام الملك حسن وزير بهرام شاه سرود.

نصاب الصبیان، نخستین كتاب لغت منظوم عربی به فارسی است كه به سبب ارزش تعلیمی آن در روزگار گذشته و اهمیت آن در تعلیم لغت عربی به نوآموزان، شهرت و رواج تمام داشته است. «نصاب الصبیان» همانگونه که از نام آن بر می‌آید، در اصل برای آموزش کودکان نوشته شده است، اما برای هر کسی که خواهان یادگیری عربی باشد مفید است.

تسمیۀ این كتاب به «نصاب» و شمار ابیات آن از آن جهت است كه نصاب نقره، یعنی مقداری كه شرعاً بر آن زكات تعلق می‌گیرد، ۲۰۰ درهم است و این تسمیه كنایه از آن است كه كسی كه این ۲۰۰ بیت را (كه هر بیت آن در پاكی و روشنی به منزلۀ یك درهم سیم خالص است) حفظ كند، غنی شمرده می‌شود.

این کتاب براى تعليم لغت عربى به كودكان با سبكى روان و دلپسند به نظم آمده و با استقبال فراوان مواجه شد و قرنها مورد استفاده نو آموزان فارسی زبان ایران و افغانستان و ماوراء النهر و ترکیه قرار گرفته است.

اين كتاب دائرة المعارف كوچكى است كه از قرن هفتم هجرى همچنان در دسترس اطفال دبستان بوده است و براى آموختن زبان عربى بخردسالان هنوز در بعضى مكاتب و مدارس مورد استفاده مى ‏باشد.

محتوای کتاب

نسخه های قدیمی این كتاب منظومه‌ای شامل ۲۰۰ بیت در ۷ بحر مختلف و در ۴۰ بند است. و مجموع واژه‌های عربی آن ۲۲۲‘۱ می باشد. اين منظومه با هر لغت عربى يا چند مترادف عربى يك لغت فارسى يا مترادف آنرا همراه دارد. ابونصر فراهى براى اينكه نظم كتاب از حالت يكنواختى خارج شود و كودكان در بخاطر سپردن آن ابيات ملول نشوند، نظم كتاب را بر اوزان مختلف عروضى تقسيم كرده است و با دقت نظرى كه خاص خود او بوده براى هر يك از الفاظ عربى معانى مناسبى كه غالبا معادل آن است به زبان پارسى سره آورده است.

علاوه‏ بر اين، مولف کتاب، اسامى ماههاى عربى و ايرانى و رومى و تركى، و اطلاعاتى درباره امورى از قبيل زنان و فرزندان پيامبر و ائمّه اثنى عشر علیهم السلام و امثال اينها را در آن كتاب بنظم كشيده و در آخر آن آورده است.

مطالب مطرح شده در کتاب نصاب الصبیان، بطور اجمال عبارت است از:

ترجمه فارسى بسیارى از لغات عربى از قبیل: اله، الله، رحمان، دلیل، هادى، محمد، امین، صحابه، آل، سماء، ارض، غبرا، محل، مکان، معان، سقر، نار، جنت، آخرت... ضیاء، نور، سنا، فتى، خفیف... جید، ثوب، رزق، زاد، عرش... فریس، کمّ، سراویل... قریب، رکن، حمیم... فرخ، بیضه، تین... لحیه، اقرع، اشل... تراب، رغام، ثرى... ثمر، حب، تبن و...

سوره‌هاى مکى و مدنى، اسامى زنان پیامبر، اسامى اولاد پیامبر، اسامى ماه‌هاى رومى، اسامى ماه‌هاى فارسى، اسامى قراء سبعه و....

نمونه‌اى از شعر مؤلف:

به بحر تقارب، تقرب نماى‌ * بدین وزن، میزان طبع آزماى‌

فعولن فعولن فعولن فعول‌ * چو گفتى، بگو اى مه دل‌رباى‌

اله است و الله و رحمان خداى * دلیل است و هادى تو گو رهنماى‌

محمد، ستوده، امین، استوار * به قرآن ثنا گفت وى را خداى‌

صحابه است یاران و آل، اهل بیت‌ * که اسلام و دین شد از ایشان به‌پاى‌

سما، آسمان، ارض و غبرا، زمین * محل و مکان و معان است جاى‌

شرح و تصحیح کتاب

اهمیت این كتاب امروز به سبب اشتمال آن بر شمار قابل توجهی از لغات اصیل و درست فارسی و معانی و معادلهای آنها به زبان عربی است. رواج بسیار این كتاب در مدارس قدیم موجب شد كه در طول زمان بر ابیات آن افزوده شود و نیز قطعاتی در تغزل و نیز در تعیین اوزان بندها در آغاز بخشهای مختلف آورده شود، چنانكه در نسخه‌ها و چاپهای جدید این كتاب، شمار ابیات آن، به بیش از ۵۰۰ و گاهی به بیش از ۶۰۰ بیت می‌رسد.

شهرت و رواج فراوان نصاب الصبیان فراهی در مدارس قدیم كشورهای اسلامی در ادوار مختلف موجب شده است كه تقلیدهاى بسیارى بالغ بر ۳۰ منظومه از آن شده که از مشهورترین آنها «زهرة الادب» اثر شکرالله بن شهاب الدین احمد قاضی در لغت عربى به فارسى است.

همچنین بر نصاب الصبیان شروح بسیار نوشته شده، از جمله می توان به تعلیقۀ میرسید شریف جرجانی؛ شرح «ریاض الفتیان» ابن حسام در نیمه نخست سدۀ هشتم؛ شرح «رافع النصاب» از احمد بن الفقیه (۸۱۸ ق) و «کنز الفنون» از دانشمندی در هند در سدۀ یازدهم را نام برد. در دوران معاصر نیز، استاد علامه حسن ‌زاده آملی، این کتاب را تصحیح نموده و همراه با چندین بیت اشعار ملحقه و اعراب کلمات مشکله و پانوشت‌هاى ارزنده، به امر علامه شعرانى، به چاپ رسانده است.

علامه شعرانى، در تقریظى که بر این تصحیح نگاشته است، مى‌گوید: «کتاب نصاب الصبیان که از زمان تألیف آن تاکنون بیش از هفت صد سال گذشته و هنوز رونق اولیه را از دست نداده است، پیوسته در مکاتب و مدارس از کتب درسى و تعلیمى بوده است و به سبب کثرت تداول، تصرف ناسخان بسیار در آن راه یافته و زیاده و نقصان در آن بسیار کرده اند، چنان‌که هیچ یک از نسخ مطبوعه از تحریفات خالى نیست، لذا جناب ادیب فاضل آقاى حسن‌زاده آملى که در بسیارى از علوم زحمت کشیده و مدت‌ها نزد این بنده ناچیز، به تحصیل پرداخته، به اصرار و ترغیب حقیر در نسخ آن، تجدید نظر کامل نمود و همه لغات فارسى و عربى آن را از مدارک معتبره آن، مانند قاموس و منتهى الارب و کنز اللغة و سامى و صحاح و برهان قاطع و جامع و غیر آنها تصحیح و معرب ساخت و چنان‌که هیچ کلمه بدون اطمینان به صحت آن ضبط نگردید و نیز آنچه از اشعار مرتبط با علم نجوم و قرائت و سیره نبویه بود، از کتب معتبره فن، مانند زیج بهادرخانى، اتقان و مجمع البیان و غیر آن تصحیح کرده و هر یک را که احتیاج به توضیح داشت، در ذیل صفحات توضیح داد و چون ملاحظه شد که در نسخ مطبوعه، بسیارى از اشعار اصلى کتاب را عمدا یا سهوا حذف کرده‌اند، سعى شد تا همه اشعار اصلى ثبت افتد و از اشعار الحاقى که متعلمان را مفید بود نیز با علامت مشخصه (م) نوشته گردید تا از همه جهت، این نسخه، سودمند باشد».

منابع

• "ابونصر فراهی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

• انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۱، ص۱۹۰.
• "ابونصر فراهی"، سایت ایرانک، بازیابی: ۸ شهریور ۱۳۹۳.
• "ابونصر فراهی، بزرگ اما ناشناخته"، وبلاگ ابونصر، بازیابی: ۸ شهریور ۱۳۹۳.