ربا خواری

«ربا» در اصطلاح به معنی گرفتن یک مال در عوض پرداخت مالی از همان جنس است به طوری که میزان یکی زیادتر از دیگری باشد. ربا در دین اسلام يكی از گناهان كبيره است و در احاديث فراوانی از پيامبر اسلام و ائمه اطهار عليهم السلام تصريح به كبيره بودنش می فرمايند و نيز از جمله گناهانی است كه در قرآن مجيد بر آن وعده عذاب داده شده است.

احکام ربا

«ربا» در شرع بر دو قسم است:

• ربای قرضی: ربای قرضی آن است كه كسی مالش را به ديگری قرض دهد به شرطی كه پس از مدتی زيادتر از آن چه داده پس بگيرد، خواه زيادی از جنس باشد، مثل اين كه ده تومان بدهد و شرط كند يازده تومان بگيرد؛ يا اين كه زيادی در كار باشد، مثل اين كه ده تومان قرض بدهد و شرط كند كه علاوه بر پس دادن ده تومان لباسش را هم بدوزد و همچنين است زيادی نسبت به بهره و منفعت، مثل اين كه ده تومان قرض دهد به شرطی كه يك سال مجانی در خانه اش بنشيند و يا اين كه زيادی از قبيل وصف باشد، مثل اين كه ده مثقال طلای نساخته قرض بدهد بعد ده مثقال طلای ساخته پس بگيرد.

• ربای در معامله: ربای در معامله آن است كه معامله بر يك جنس صورت بگيرد، يعنی عوض و معوّض از يك جنس باشند، مثل اين كه برنج را به برنج بفروشد يا روغن را به روغن و آن جنس هم در داد و ستد كشيدنی يا پيمانه ای باشد با زيادی معامله شود، مثل اين كه يك كيلو گندم را به دو كيلو معامله كند. يا يك پيمانه شير را به دو پيمانه بفروشد. اما ربا در اجناسی كه بصورت عددی خريد و فروش مي شوند مثل گردو و يا تخم مرغ، حرام نيست.

فرقی در حرمت معامله ربوی نيست بين اينكه عوض و معوّض هر دو از جميع جهات برابر باشند يا يكی سالم و ديگری معيوب يا يكی بهتر از ديگری باشد، مثل اين كه يك كيلو گندم اعلا بفروشد به دو كيلو گندم درجه پايين و نيز فرقی هم نيست بين اين كه زيادی از همان جنس باشد و يا از جنس ديگر، يك كيلو گندم بفروشد به دو كيلو گندم يا يك كيلو گندم بفروشد به يك كيلو گندم با يك سير برنج و همچنين فرقی نيست كه زيادی عينی باشد مثل همين كه گندم بفروشد به بيشتر يا حكمی باشد، مثل اين كه يك كيلو گندم را بفروشد به يك كيلو گندمی كه دو ماه ديگر مي گيرد.

چند نكته درباره ربا

ـ برای دوری از ربا، لازم است كه افرادی كه اهل تجارت هستند طبق روايت وارده، از مسائل و احكام ربا مطلع باشند.

ـ كلمات و گفتار در ايجاد و عدم آن، نقش اساسی دارند؛ مثلا شخصی كالای را به صورت نسيه يا قسطی می خرد، فروشنده بعد از بيان قيمت نقدی، می گويد: اين قيمتش صد هزار تومان است و برای سه ماه ديگر سودش می شود صد و بيست هزار تومان، اين گونه گفتار شبهه ربا دارد. اما اگر بگويد قيمت نقدی اين قدر و قيمت نسيه سه ماهی صد و بيست هزار تومان است -بدون بكار بردن كلمه سود- كه شبهه ربا ندارد و يا در خريد و فروش طلا، نبايد كلمه تعويض را بكار برد و بايد كلمات خريد و فروش مطرح شود. هم چنان كه در برخورد و گفتگو بين افراد جملات در معنی شايد يكی باشند ولی از جهت ظاهری بعضی جمله ها قشنگ هستند و بعضی جمله ها زشت.

ـ گاهی قوانين امور بانكی از لحاظ شرعی صحيح است اما مجريان امور بانكی وارد نيستند يا حوصله بكارگيری آن را ندارند.

ـ جو و گندم يك جنس حساب مي شوند، پس اگر يك من گندم را به دو من جو بفروشد ربوی و حرام است.

ـ برای رهائی از ربا اگر كسی چيزی را به جنس كمتر ضميمه كند و يا به هر دو طرف معامله ضميمه كند حلال است و يا دو معامله جدا گانه انجام دهند يعنی يك من گندم خود را بفروشد دو تومان و و يك من و نيم بخرد به دو تومان. و يا يكی جنسش را بفروشد و ديگری ببخشد يا صلح كند.

ـ بين چهار طايفه ربا نيست؛ بين پدر و فرزند؛ هر يك مي تواند از ديگری زيادتر بگيرد؛ بين زن و شوهر هم ربا نيست؛ بين عبد و مولی هم ربا نيست و مسلمان مي تواند از كافر حربی ربا بگيرد ولی نمی تواند ربا بدهد و از كافر ذمی هم نمی شود ربا گرفت.

ـ ربا در صورتی حرام است كه از ابتدا شرط زيادی و سود بشود، ولی اگر از ابتدا شرط نبوده بلكه بعدا چيزی اضافه بصورت هديه يا چيز ديگر بدهد حرام نيست، بلكه كار خوبی هم هست كه كسی كه از ديگری قرض می گيرد موقع تحويل قرض خود، هديه ای هم به قرض دهنده بدهد تا سنت قرض دادن تشويق شود.

ـ همچنان كه ربا گرفتن حرام است ربا دادن هم حرام است، بلكه شاهد و كاتب و نويسنده بيع و قرض ربوی هم مرتکب حرام شده است.

- مالی را كه كسی با شرط ربا قرض مي گيرد چون قرض فاسد است مالك آن نمی شود و اگر در آن تصرف كرد و منفعتی در آن پيدا شد مال قرض دهنده و مالك اصلی می باشد؛ مثلا اگر گندم را بصورت ربائی قرض كند و آن را بكارد گندمی كه برداشت مي كند مال قرض دهنده گندم است. اما در صورتی كه قرض گيرنده يقين دارد كه اگر بشرط سود هم نبود قرض دهنده راضی بود كه در آن تصرف كند تصرفش اشكال نداد و مالك منفعت مي شود.

- كسانی كه ربا مي خورند می گويند ربا هم يك نوع معامله است و فرقی بين آن ها نيست، چون معامله حلال است ربا هم حلال است، در حالی كه بين معامله و ربا بسيار فرق است زيرا معامله عبارت است از عوض كردن مالی كه از آن بی نياز است به مالی كه به آن نيازمند است و اين امری است عادلانه و عاقلانه و لازمه حيات اجتماعی انسان است، اما ربا عبارت است از دادن مالی كه از آن بی نياز است به ديگری كه به آن نيازمند است به شرطی كه در موقع پس دادن همراه با زيادتی بدهد.

- ربا خوار از آثار خير و بركت معنوی كه در كسب و كار و جنبش و سعی در تحصيل معاش است محروم است، چنان چه رسول خدا صلی الله عليه و آله می فرمايند عبادت هفتاد قسم است و افضل اقسام آن طلب مال حلال است. و نيز فرمودند تاجر راست گفتار درست كردار با انبيا محشور است و صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشد. مال ربوی هر چند فراوان باشد، عاقبتش بی بركت است چنان چه تجربه ثابت كرده مال ربوی دوام ندارد و عذابش برايش می ماند.

احاديث در مورد ربا

امام علی علیه السلام می فرمايند: آكِلُ الرِّبَا و َمُؤْكِلُهُ وَ كَاتِبُهُ و َشَاهِدُهُ فِيهِ سَوَاءٌ؛ خورنده (گيرنده) ربا و كسی كه ربا می دهد و كسی كه شاهد و ناظر ربا است و كسی كه نويسنده ربا است در اين كه كار حرام انجام می دهند، مساوی هستند.

ربا دين را از بين می برد:

زراره می گويد به امام صادق عليه السلام عرض كردم اين كه خدا در قرآن می فرمايد خداوند كم می گرداند و بركت را می برد از مال ربائی و صدقات را زياد می كند در حالی كه كسی را می بينم كه ربا می خورد و مالش هم زياد می شود. حضرت فرمودند: كدام كم شدن و بی بركتی بدتر از اين كه يك درهم ربا دين را از بين می برد و اگر توبه كند مالش می رود و فقير می شود.

ربا خوار آتش می خورد:

پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله فرمود: مَنْ أَكَلَ الرِّبَا مَلَأَ اللَّهُ بَطْنَهُ نَاراً بِقَدْرِ مَا أَكَلَ مِنْهُ فَإِنْ كَسَبَ مِنْهُ مَالًا لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ شَيْئاً مِنْ عَمَلِهِ و َلَمْ يَزَلْ فِي لَعْنَةِ اللَّهِ و َالْمَلَائِكَةِ مَا دَامَ عِنْدَهُ مِنْهُ قِيرَاطٌ؛ كسی كه ربا بخورد خداوند شكمش را به مقدار آن چه خورده از آتش پر می كند پس اگر از ربا مالی را به دست آورد عملش را نمی پذيرد و هميشه مورد لعن خدا و ملائكه است مادامی كه قيراتی از مال ربوی نزدش باشد.

عذاب برزخی ربا خوار:

رسول خدا صلی الله عليه و آله فرمود: در شب معراج جماعتی را ديدم كه هرگاه يكی از ايشان می‌خواست برخيزد از بزرگی شكمش نمی‌توانست. از جبرئيل پرسيدم اين ها چه كسانی هستند؟ گفت: ربا خوارانند كه روز قيامت بر نمی خيزند مگر مانند جن زده ها ناگاه ايشان را بر راه آل فرعون ديدم كه بامداد و شامگاه بر ايشان آتش عرضه می شود می گويند خدايا چه وقت قيامت برپا مي شود.

فلسفه حرمت ربا:

امام رضا علیه السلام فرمود: عِلَّةُ تَحْرِيمِ الرِّبَا بِالنَّسِيئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ و َرَغْبَةِ النَّاسِ فِي الرِّبْحِ و َتَرْكِهِمُ الْقَرْضَ و َالْقَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ و َلِمَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْفَسَادِ و َالظُّلْمِ و َفَنَاءِ الْأَمْوَالِ؛ علت تحريم ربا اين است كه: خوبي ها از ميان جامعه می رود، ثروت های مردم تلف می شود، انسان ها به دنبال افزون طلبی در سود و منفعت می روند، به سبب رايج شدن ربا كسی به ديگری وام نمي دهد و موجب فساد و ظلم و ستم در اجتماع می شود.

و نیز آن حضرت در جواب پرسشهای محمد بن سنان نوشت: وَ عِلَّةُ تَحْرِيمِ الرِّبَا لِمَا نَهَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ و َلِمَا فِيهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَيْنِ كَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَيْعُ الرِّبَا و َشِرَاؤُهُ وَكْسٌ عَلَی كُلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِي وَ عَلَی الْبَائِعِ فَحَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی الْعِبَادِ الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الْأَمْوَال؛ علت تحريم ربا؛ چون خداوند نهی فرموده از ربا و چون موجب فساد اموال مي شود چون وقتی انسان يك درهم را به دو درهم بفروشد پول برابر يك درهم يك درهم است و يك درهم ديگر باطل است پس خريد و فروش ‍ ربوی بر زيان فروشنده و خريدار است پس از اين جهت كه موجب فساد اموال مي شود خداوند آن را حرام نموده.

هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام سؤال كرد در باره علت تحريم ربا حضرت در جواب فرمودند: إِنَّهُ لَوْ كَانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَكَ النَّاسُ التِّجَارَاتِ و َمَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا لِيَفِرَّ النَّاسُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَی الْحَلَالِ وَ إِلَی التِّجَارَاتِ و َإِلَی الْبَيْعِ وَ الشِّرَاءِ فَيَبْقَی ذَلِكَ بَيْنَهُمْ فِي الْقَرْض؛ اگر ربا كار حلالی بود مردم از تجارت دست بر می داشتند و آن چه به آن (از صنايع وحرفه ها) محتاج بودند ترك می كردند لذا خداوند ربا را حرام نمود تا مردم از حرام به حلال و تجارت و خريد و فروش رو بياورند و بين ايشان قرض باقی بماند.

ربا بر دو قسم است:

امام صادق عليه السلام فرمود: ربا دو قسم است 1ـ بصورت هديه ای است كه برای شخص برده می شود تا بيشتر او را مورد توجه قرار دهد. اين قسم ربا همان است كه قرآن می فرمايد هديه ای به ديگران بپردازيد تا در عوض بيشتر از آن هديه بهره مند شويد ثوابی برای شما از اين هديه كه به ديگری داده تا در عوض بهره مند شويد، نمی باشد 2ـ ربائی كه مانند قسم اول نيست كه بصورت هديه باشد، بلكه پولی به كسی می دهند كه در عوض چند برابر از او مطالبه نمايند و خداوند به آن وعده جهنم داده است.

پست ترين شغل ها:

امام باقر عليه السلام فرمود: أَخْبَثُ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا؛ پست ترين شغل ها بدست آوردن درآمد از راه ربا می باشد.

مرگ ناگهانی:

امام باقر عليه السلام می فرمايند: در كتاب علی عليه السلام يافتم كه نوشته شده بود هرگاه بعد از من ربا رايج شود مرگ ناگهانی هم رايج مي شود.

رسول خدا صلی الله عليه و آله: هرگاه در بين امت من ربا زياد شود زلزله هم زياد مي شود.

آيات مربوط به ربا

• آیه 275 سوره بقره:

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَـئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ × يَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ»؛ (275) كسانی كه ربا می خورند، (در قيامت) بر نمی خيزند مگر مانند كسی كه بر اثر تماس شيطان، ديوانه شده (و نمی تواند تعادل خود را حفظ كند، گاهی زمين می خورد، گاهی به پا می خيزد) اين به خاطر آن است كه گفتند: داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتی ميان آن دو نيست). در حالی كه خدا بيع را حلال كرده، و ربا را حرام! (زيرا فرق ميان اين دو، بسيار است) و اگر كسی اندرز الهی به او رسد، و (از ربا خواری) خودداری كند، سودهايی كه در سابق قبل از نزول حكم تحريم به دست آورده، مال اوست، (و اين حكم، گذشته را شامل نمی گردد،) و كار او به خدا واگذار می شود، (و گذشته او را خواهد بخشيد). اما كسانی كه باز گردند (و بار ديگر مرتكب اين گناه شوند)، اهل آتش اند، و هميشه در آن می مانند. (276) خداوند، ربا را نابود می كند، و صدقات را افزايش می دهد! و خداوند، هيچ انسان ناسپاس گنهكاری را دوست نمی دارد.

تفسیر نمونه:

به دنبال بحث در باره انفاق در راه خدا و بذل مال برای حمايت از نيازمندان در اين آيات از مساله رباخواری كه درست بر ضد انفاق است، سخن می گويد و در حقيقت هدف آيات گذشته را تكميل می كند، زيرا ربا خواری موجب افزايش ‍ فقر در جامعه و تراكم ثروت در دست عده ای محدود و محروميت اكثر افراد اجتماع است، انفاق سبب پاكی دل و طهارت نفوس و آرامش جامعه و رباخـواری سبب پيدايش بخل و كينه و نفرت و ناپاكی می شود.

تفسیر المیزان:

بحث روايتی

در تفسير قمی در ذيل آيه: الذين ياكلون الربوا... از امام صادق علیه السلام روايت آمده كه فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: وقتی مرا شبانه به آسمان بردند به مردمی برخوردم كه وقتی می خواستند برخيزند از بزرگی شكم ها نمی توانستند، از جبرئيل پرسيدم اين ها كيانند؟ گفت: اين ها آن كسانی هستند كه در دنيا ربا می خوردند و خداوند درباره شان فرمود:لايقومون الا كما يقوم الذی يتخبطه الشيطـان من المس و قوم؛ نامبرده را ديدم كه مانند آل فرعون هر صبح و شام بر آتش عرضه می شدند و ايشان از شدت دلهره می گفتند: پروردگارا قيامت كی بپا می شود؟!

مؤلف: اين مشاهده كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در معراج داشته، مثالی برزخی بوده كه گفتار آن جناب را تاييد و تصديق می كند كه فرمود:كما تعيشون تموتون و كما تموتون تبعثون؛هر جور زندگی كنيد همان طور می ميريد و هر جور بميريد همان طور زنده می شويد و در الدر المنثور است كه اصفهانی در كتاب ترغيب خود از انس روايت كرده كه گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز قيامت رباخوار ديوانه و شكم گنده محشور می شود، بطوري كه پاهای خود را يكی يكی به زمين می كشد آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: لايقومون الا كما يقوم الذی يتخبطه الشيطان من المس.

مؤلف: در عذاب رباخواران و كيفر ربا رواياتی بسيار از طرق شيعه و سنی وارد شده و در بعضی از آنها آمده كه گناه رباخواری برابر هفتاد بار زنای با مادر است.

و در تهذيب به سند خود از عمر بن يزيد كه فروشنده پارچه ای بود كه در سابور (شاپور خوزستان) بافته می شد روايت كرده كه گفت: به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم: فدايت شوم مردم چنين می پندارند كه دادن بهره پول برای كسی كه مضطر است نيز حرام است، آيا اين صحيح است؟ فرمود: بله، برای اين كه مگر غنی و يا فقيری سراغ داری كه بدون احتياج و اضطرار چيزی را بخرد؟ ای عمر! خدای تعالی بيع را حلال و ربا را حرام فرموده، پس تو تنها می توانی سود كسب را بگيری و نمی توانی ربا بگيری، پرسيدم ربا چيست؟ فرمود: چند درهم بدهی و دو برابر، آن را بگيری و يا گندمی بدهی و دو برابر از همان جنس بگيری.

و در كتاب فقيه به سند خود از عبيد بن زراره از امام صادق علیه السلام روايت كرده كه فرمود: ربا تنها در جنسی است كه كيل و يا وزن می شود.

مؤلف: دانشمندان اسلامی در آنچه كه ربا در آن حرام است اختلاف كرده اند مذهب اهل بيت علیهم السلام اين است كه ربا تنها در پول، طلا و نقره و هر جنسی است كه كيل و يا وزن می شود و چون مساله فقهی است و مربوط به بحث ما كه تفسيراست نمی باشد لذا از بحث بيشتر پيرامون آن صرفنظر نموديم.

و در كافی از يكی از دو امام باقر و صادق علیهماالسلام و در تفسير عياشی از امام صادق علیه السلام روايت كرده اند كه فرموده اند: منظور از موعظه در جمله فمن جائه موعظة من ربه، توبه است.

و در تهذيب از محمد بن مسلم روايت آورده كه گفت: از اهل خراسان مردی داخل شد بر امام باقر علیه السلام (كه از راه رباخواری مال فراوانی بدست آورده بود، بعد از فقهاء پرسيده بود كه تكليفم چيست؟ همه گفته بودند هيچ عبادتی از تو پذيرفته نيست تا آن كه اموال را به صاحبش برگردانی) مرد خراسانی قصه خود را گفت و امام ابی جعفر علیه السلام فرمود: راه نجات تو، در كتاب خدای عزوجل آمده است.

آنجا كه می فرمايد:فمن جائه موعظة من ربه فانتهی فله ما سلف و امره الی الله و منظور از موعظه توبه است.

و در كافی و كتاب من لا يحضره الفقيه از امام صادق علیه السلام روايت آورده كه فرمود: هر مقدار ربا كه مردم از روی نادانی خورده باشند و بعد توبه كرده باشند خدا توبه شان را در صورتی كه توبه صحيح و جدی باشد می پذيرد و نيز فرمود: اگر مردی از پدرش مالی را به ارث ببرد و بداند كه در آن مال ربا هست وليكن مال ربوی در معاملات با مال غيرربوی مخلوط شده باشد. اين مال بر او حلال است و می تواند آن را بخورد و اگر عين مال ربوی را بشناسد در آن صورت عين مال ربوی را به صاحبش برمی گرداند و اصل مال را برمی دارد.

و در فقيه و عيون از حضرت رضا علیه السلام روايت كرده كه فرمود: رباخواری برای كسی كه از حرمتش در اسلام باخبر شده گناه كبيره است، آنگاه فرمود: و با علم به حرمت آن استخفاف و بی اعتنائی به حكم خدا و دخول در كفر است.

و در كافی آمده: از آن جناب پرسيدند: مردی ربا می خورد و معتقد است كه ربا حلال است فرمود: اگر حكم خدا به او نرسيده باشد عيبی ندارد و اما اگر از حكم خدا آگاه است و عمدا ربا می خورد همان حكمی را دارد كه خدای عزوجل بيان فرموده است.

و در تهذيب و فقيه از امام صادق علیه السلام روايت كرده شخصی درباره آيه شريفه:يمحق الله الربوا و يربی الصدقات... از آن جناب سؤال كرد كه چگونه خدا ربا را كاهش داده و نابود می كند با اين كه به قول بعضی ها ما می بينيم مال رباخواران روز به روز بيشتر می شود؟ فرمود: چه نقصانی شديدتر از نقصان يك درهم ربا كه دين آدمی را ناقص ‍می كند و از بين می برد و اگر هم بخواهد توبه كند همه مالش از بين می رود و فقير می شود.

مؤلف: اين روايت بطوري كه ملاحظه می كنيد منظور از محق نقصان را به محق تشريعی تفسير كرده و می فرمايد هر چند مال در نزد رباخوار زياد می شود، اما شرعا مال او نيست و تصرفش در آن اموال حرام است در مقابل ربا صدقه قرار دارد كه منظور از ارباء و زياد شدن آن زياد شدن تكوينی است و اين با بيان قبلی ما (كه گفتيم: محق در آيه عموميت دارد) منافاتی ندارد.

و در مجمع البيان از علی علیه السلام روايت كرده كه فرمود: رسول خدا در كار رباخواری پنج نفر را لعنت كرد يكی خورنده آن و دوم خوراننده اش سوم و چهارم دو شاهد و پنجم نويسنده اش را.

مؤلف: اين معنا در الدر المنثور هم به چند طريق از آن جناب روايت شده است.

و در تفسير عياشی از امام باقر علیه السلام روايت آورده كه فرمود: خدای تعالی می فرمايد: منم آفريدگار هر چيز و غير خودم را موكل بر هر چيز كرده ام مگر صدقه را كه خودم آن را به دست خود می گيرم هر چند كه مرد و زنی نيمه ای از يك خرما صدقه دهند، من آن را تربيت می كنم و نمو می دهم، همان طور كه مردی از شما گوساله و يا كره اسب از شير گرفته خود را تربيت می كند، تا آن جا كه وقتی در قيامت از نمو دادنش دست برمی دارم، به قدر كوهی بزرگتر از احد شده باشد.

و نيز در آن كتاب از علی بن الحسين عليهماالسلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روايت كرده كه فرمود: خدای تعالی صدقه شما را رشد می دهد، همان طور كه شما فرزند خود را تربيت می كنيد، به طوري كه صدقه شما آن قدر بزرگ شود كه كوهی چون احد گردد.

مؤلف: اين معنا از طرق اهل سنت از عده ای از صحابه چون ابی هريره و عايشه و ابن عمر و ابی برزه اسلمی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است.

و در تفسير قمی آمده كه وقتی خدای تعالی اين آيه الذين ياكلون الربوا... را نازل كرد خالد بن وليد كه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بود برخاست، و عرضه داشت: يا رسول الله! پدرم در ثقيف طلب كاري هائی از مردم، بابت ربا داشت و به من وصيت كرد آن ها را بگيرم (آيا بگيرم يا نه)، در پاسخ وی اين آيه نازل شد: و ذروا ما بقی من الربوا... مؤلف: قريب به اين معنا را صاحب مجمع البيان از حضرت باقر علیه السلام روايت كرده است.

و نيز در مجمع آمده كه سدی و عكرمه گفته اند: آيه و ذروا ما بقی من الربوا درباره بقيه ربائی نازل شد كه عباس و خالد بن وليد كه با هم شريك بودند از قبيله بنی عمرو بن عمير كه شاخه ای از ثقيف بودند طلب داشتند و در روزگاری كه اسلام آمد اين ها اموال بسيار زيادی از ربا جمع كرده بودند، خدای تعالی اين آيه را نازل كرد و به دنبالش رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر ربائی كه قبل از اسلام و در جاهليت گرفته شده و بقيه ای از آن مانده ديگر پرداختش لازم نيست و اولين ربائی كه من باطل می كنم و می بخشم ربای عباس بن عبدالمطلب است و هر خونی كه در جاهليت ريخته شده قصاص آن در اسلام برداشته شده و اولين خونی را كه من می بخشم خون ربيعة بن حارث بن عبدالمطلب است، كه در بنی ليس شير خورده و پرورش يافته بود و هذيل او را بكشت.

مؤلف: نقل اين روايت را صاحب الدر المنثور به ابن جرير و ابن منذر و ابن ابی حاتم نسبت داده كه از سدی روايت كرده اند با اين تفاوت كه در روايت اين سه نفر آمده كه آيه شريفه درباره عباس بن عبد المطلب و مردی از بنی مغيره نازل شده است.

و در الدر المنثور است كه ابو داود، و ترمذی كه او حديث را صحيح دانسته است و نسائی، و ابن ماجه، و ابن ابی حاتم، و بيهقی در سنن خود، همگی از عمرو و پسر احوص روايت كرده اند كه وی در حجة الوداع در ركاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، و گفته است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آگاه باشيد كه هر ربائی از زمان جاهليت بر ذمه كسی مانده، بخشوده شده است، و طلبكار حق مطالبه آن را ندارد، و تنها می تواند اصل طلب خود را مطالبه كند، نه ظلم كنيد و نه ظلم شويد.

مؤلف: روايت در اين معنا بسيار است، و آن چه از روايات شيعه و سنی بر می آيد اين است كه اجمالا آيه، درباره اموال ربوی نازل شده، كه بنی مغيرة (دودمانی از مردم مكه) از بنی ثقيف (مردم طائف) طلب داشتند، چون در زمان جاهليت به آنان پول يا جنس به قرض می دادند، و ربا می گرفتند، آن گاه كه اسلام آمد و باقيمانده طلب خود را از ايشان مطالبه نمودند، مردم ثقيف ندادند، چون اسلام خط بطلان بر معاملات ربوی كشيده بود، طرفين دعوا را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بردند در پاسخشان اين آيه نازل شد.

و همين، خود مؤيد آن بيان ما است كه گفتيم: ربا قبل از نزول اين آيات حرام شده بود، و همه مردم از آن خبر داشتند، (زيرا اگر حرام نشده بود و به مردم ابلاغ نشده بود مردم ثقيف از دادن بدهی خود امتناع نمی ورزيدند مترجم)، پس ‍ نبايد به گفتار بعضی از روايات اعتنا كرد كه گفته اند: حرام بودن ربا در اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد، و آن جناب هنوز حكم را ابلاغ نكرده از دنيا رحلت فرمود، مانند روايتی كه در الدر المنثور آمده كه ابن جـرير، و ابن مردويه، از عمر بن خطاب روايت كرده اند كه روزی در خطبه خود گفت: يكی از آخرين آياتی كه نازل شده، آيه ربا بود، و رسول خـدا صلی الله علیه و آله از دنيا رفت در حالی كه حكم آن را برای ما بيان نكرده بود، پس شما هم آن چه را كه شك داريد رها كنيد، و تنها به آن چه شما را به شك نمی اندازد اكتفا نمائيد.

علاوه بر اين كه مذهب اهل البيت علیهم السلام اين است كه خدای تعالی پيامبر خود را قبض روح نكرد، مگر بعد از آن كه خدا تمامی مايحتاج مردم در امور دين را تشريع كرده، و رسول خدا صلی الله علیه و آله هم برای مردم بيان نموده بود و نيز در الدر المنثور است كه آخرين آيه ای كه از قرآن نازل شد آيه: «وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ ...» است.

و در مجمع البيان است كه از امام صادق علیه السلام روايت شده كه فرمود: اگر در اسلام در تحريم ربا تشديد شده برای اين است كه مردم به سوی اعمال خير از قبيل قرض دادن و كمك های بلا عوض روی آورند.

و باز در مجمع البيان از علی علیه السلام روايت كرده كه فرمود: وقتی خدا بخواهد اهل قريه ای را هلاك كند، ربا در آن شايع می شود.

مؤلف: در بيان سابق ما مطالبی كه اين روايات را روشن می سازد، گذشت و نيز در مجمع البيان در ذيل آيه:«وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ...» گفته: علمای اسلام در حد عسرت و نداری اختلاف كرده اند، از امام صادق علیه السلام روايت شده كه فرمود: حد عسرت اين است كه انسان بيشتر از قوت متوسط خود و عيالش نداشته باشد تا قرض خود را بدهد.

و نيز در همان كتاب به نقل از ابن عباس و ضحاك و حسن آمده كه مهلت دادن بدهكار دست تنگ در تمامی بدهكاري ها واجب است و همين معنا از امام باقر و امام صادق علیه السلام نيز روايت شده است.

و در همان كتاب آمده كه امام باقر علیه السلام فرمود: معنای جمله الی ميسرة اين است كه بايد او را مهلت دهيد تا خبر ناتوانی از پرداخت قرضش به امام مسلمين برسد و او قرض وی را از سهم غارمين (بدهكاران) كه يكی از مصارف زكات است، بپردازد البته امام مسلمين قرضی را از اين ناحيه می پردازد كه در راه مشروع مصرف شده باشد.

و در كافی از امام صادق علیه السلام روايت شده كه فرمود: روزی رسول خدا صلی الله عليه و آله و سلّم بر بالای منبر رفت و پس از حمد خدا و ثنای بر او و درود بر همه انبيايش فرمود: هان ای مردم حاضر به غائبين برسانيد، آگاه باشيد كه هر كس بدهكار تنگدستی را مهلت دهد، بر خدا است كه در برابر هر روز مهلت كه داده ثواب صدقه دادن تمامی طلبش را بدهد، (مثلا اگر هزار تومان طلب دارد و بدهكار را به مدت يك سال مهلت داد، خداوند سيصد و شصت هزار تومان صدقه برای او، حساب می كند مترجم) تا آن كه طلب خود را وصول كند، آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: آيه:«وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» به اين معنا است كه اگر می دانيد كه تنگ دست است به او از مالتان تصديق كنيد كه اين برايتان بهتر است.

مؤلف: اين روايت می خواهد جمله: إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ را تفسير كند در سابق معنائی ديگر برای آن كرديم و روايات در اين معانی و مطالب مربوط به آن ها بسيار است، اگر كسی بخواهد همه را ببيند بايد به كتاب قرض از كتب فقهی مراجعه نمايد.

• سوره بقره آيه 278:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ × فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَتَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ»؛ ای كسانی كه ايمان آورده ايد! از (مخالفت فرمان) خدا به پرهيزيد، و آن چه از (مطالبات) ربا باقی مانده، رها كنيد، اگر ايمان داريد! اگر (چنين) نمی كنيد، بدانيد خدا و رسولش، با شما پيكار خواهند كرد! و اگر توبه كنيد، سرمايه های شما، از آن شماست اصل سرمايه، بدون سود نه ستم می كنيد، و نه بر شما ستم وارد می شود.

شان نزول:

در تفسير علی بن ابراهيم آمده است: پس از نزول آيات ربا شخصی به نام خالد بن وليد خدمت پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله حاضر شده عرضه داشت: پدرم چون با طائفه ثقيف معاملات ربوی داشت و مطالباتش را وصول نكرده بود وصيت كرده است مبلغی از سودهای اموال او كه هنوز پرداخت نشده است تحويل بگيرم آيا اين عمل برای من جايز است؟ آيات فوق نازل شد و مردم را به شدت از اين كار نهی كرد.

در روايت ديگری آمده است كه پيامبر صلی الله علیه و آله بعد از نزول اين آيه فرمود: الا ان كل ربا من ربا الجاهلية موضوع و اول ربا اضعه ربا العباس بن عبد المطلب: آگاه باشيد تمام مطالبات ربوی كه در زمان جاهليت مردم ازيكديگر داشته اند همگی بايد فراموش شود و نخستين مطالبات ربوی كه من آن را به دست فراموشی می سپارم مطالبات عباس بن عبد المطلب است.

از اين جمله به خوبی استفاده می شود كه پيامبر صلی الله علیه و آله به هنگامی كه قلم سرخ بر مطالبات ربوی زمان جاهليت می كشيد از بستگان خود شروع كرد و اگر در ميان آن ها افراد ثروتمندی مانند عباس بودند كه در زمان جاهليت هم چون ديگر ثروتمندان آلوده بودند پيامبر نخست مطالبات آن ها را الغاء كرد.

و نيز در روايات آمده است كه پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله بعد از نزول اين آيات به فرماندار مكه دستور داد كه اگر آل مغيره كه از ربا خواران معروف بودند دست از كار خود بر ندارند با آن ها بجنگد.

• سوره آل عمران:

«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لاتَأْكلُوا الرِّبَوا أَضعَفاً مُّضعَفَةً وَاتَّقُوااللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(130)؛ ای كسانی كه ايمان آورده ايد ربا (و سود پول) را چند برابر نخوريد از خدا بپرهيزيد تا رستگار شويد.

تحريم رباخواری در چند مرحله

می دانيم روش قرآن در مبارزه با انحرافات ريشه دار اجتماعی اين است كه تدريجا زمينه سازی می كند، و افكار عموم را تدريجا به مفاسد آن ها آشنا می سازد، و آنگاه كه آمادگی برای پذيرفتن تحريم نهائی حاصل شد قانون را به صورت صريح اعلام می كند (مخصوصا در مواردی كه آلودگی به گناه زياد و وسيع باشد).

و نيز می دانيم: عرب، در زمان جاهليت آلودگی شديدی به رباخواری داشت و مخصوصا محيط مكه محيط رباخواران بود و سرچشمه بسياری از بدبختي های اجتماعی آن ها نيز همين كار زشت و ظالمانه بود، به همين دليل قرآن برای ريشه كن ساختن رباخواری حكم تحريم را در چهار مرحله بيان كرده است:

1 ـ در آيه 39 سوره روم نخست درباره ربا به يك پند اخلاقی قناعت شده آن جا كه می فرمايد: «وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ ۖ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»: و به اين طريق اعلام می كند كه تنها از ديدگاه افراد كوته بين است كه ثروت ربا خواران از راه سود گرفتن افزايش می يابد، اما در پيشگاه خدا چيزی بر آن ها افزوده نمی شود بلكه زكات و انفاق در راه خدا است كه ثروت ها را افزايش می دهد.

2 ـ در سوره نساء آيه 161 ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط يهود به عادت زشت ربا خواری آن ها اشاره كرده و می فرمايد: «وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ...»: يكی ديگر از عادات بد آن ها اين بود كه ربا می خوردند با اين كه از آن نهی شده بودند.

3 ـ در آيه مورد بحث چنان كه ضمن تفسير آن خواهيم گفت، حكم تحريم ربا صريحا ذكر شده، اما تنها به يك نوع از انواع ربا كه نوع شديد و فاحش آن است اشاره شده است.

4 ـ بالاخره در سوره بقره آيات 275 تا 279 هر گونه ربا خواری به شدت ممنوع اعلام شده و در حكم جنگ با خدا ذكر گرديده است.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً...» گفتيم در اين آيه اشاره به تحريم ربای فاحش شده و با تعبير اضعافا مضاعفه بيان گرديده است.

منظور از ربای فاحش اين است كه سرمايه به شكل تصاعدی در مسير ربا سير كند يعنی سود در مرحله نخستين با اصل سرمايه ضميمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گيرند، و به همين ترتيب در هر مرحله، سود به اضافه سرمايه، سرمايه جديدی را تشكيل دهد، و به اين ترتيب در مدت كمی از راه تراكم سود مجموع بدهی بدهكار به چندين برابر اصل بدهی افزايش يابد و به كلی از زندگی ساقط گردد.

به طوری كه از روايات و تواريخ استفاده می شود در زمان جاهليت معمول بود كه اگر بدهكار در راس مدت نمی توانست بدهی خود را بپردازد از طلبكار تقاضا می كرد كه مجموع سود و اصل بدهی را به شكل سرمايه جديدی به او قرض بدهد و سود آن را بگيرد!، در عصر ما نيز در ميان ربا خواران اين ربا خواری بسيار ظالمانه فراوان است.

«...وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» در پايان آيه می فرمايد: اگر می خواهيد رستگار شويد بايد تقوا را پيشه كنيد و از اين گناه بپرهيزيد.

• سوره نساء:

«وَأَخْذِهِمُ الرِّبَوا و َقَدْ نهُوا عَنْهُ وَ أَكلِهِمْ أَمْوَلَ النَّاسِ بِالْبَطِلِ و َأَعْتَدْنَا لِلْكَفِرِينَ مِنهُمْ عَذَاباً أَلِيماً»(161)؛ و (همچنين) به خاطـر ربا خواری در حالی كه از آن نهی شده بودند و خوردن اموال مردم به باطل، و برای كافران آن ها عذاب دردناكی آماده كرده ايم.

به خاطر اين كه ربا خواری مي كردند با اين كه از آن نهی شده بودند، و هم چنين اموال مردم را بنا حق مي خوردند، همه اين ها سبب شد كه گرفتار آن محروميت شوند «وَأَخْذِهِمُ الرِّبَوا و َقَدْ نهُوا عَنْهُ وَ أَكلِهِمْ أَمْوَلَ النَّاسِ بِالْبَطِلِ».

گذشته از اين كيفر دنيوی، ما آن ها را به كيفرهای اخروی گرفتار خواهيم ساخت و برای كافران آن ها عذاب دردناكی آماده كرده ايم: «و َأَعْتَدْنَا لِلْكَفِرِينَ مِنهُمْ عَذَاباً أَلِيماً».

از اين آيه نيز استفاده مي شود كه تحريم ربا مخصوص به اسلام نبوده و در اقوام پيشين هم حرام بوده است، اگر چه در تورات تحريف يافته كنونی تحريم آن مخصوص به برادران دينی شمرده شده است.

آثار ربا

برخی از آثار منفی برای ربا خواری برشمرده شده است عبارتند از:

ترک کار خیر و قرض دادن

با رواج ربا و نزول در بین مردم یک جامعه ، مهمترین چیزی که از این جامعه خواهد رفت ، دادن قرض و وام های قرض الحسنه است. از بین رفتن مهر و محبت و عاطفه و حس احسان و کمک به دیگران یکی از آثار سوء ربا و نزول است. با رواج این نوع کسب سود دیگر حتی برادر به برادر ، دوست به دوست خود هم پولی را قرض نمی دهد و تنها ملاک برای کمک به دیگران و قرض ، دریافت سود بیشتر خواهد شد که در این شرایط دیگر روابط انسانی و عاطفی به سمت کم رنگ شدن و نابودی خواهد رفت.

مشکلات فردی، عصبی

از جمله آثار فردی گرفتن ربا و نزول ، ایجاد مشکلات روحی و روانی است ، چرا که در غالب موارد دریافت نزول و ربا و پرداخت سود و اصل پول بیش از حد توان فرد است و فرد همیشه این نگرانی و استرس را در پرداخت آن دارد و همیشه دغدغه ای فکری او را آزار می دهد. افرادی که امروزه از بانک ها و یا شرکت های دولتی و خصوصی پول و یا کالایی را اقساط و یا به صورت وام دریافت کرده اند این مطلب را بخوبی درک می کنند.

راکد ماندن کار و فعالیت اقتصادی

با رواج ربا و نزول ، شخص دارنده ثروت به دنبال کسب و کار و تولید و فعالیت اقتصادی نخواهد رفت ، از آن جهت که به هر حال سرمایه گذاری در تولید و فعالیت اقتصادی ریسکی دارد ولو ریسک کم . اما دادن پول خود به صورت ربوی و نزولی هیچ ریسکی نداشته و سود مشخص را طلب می کند و تضمین مطمئنی را هم برای اصل و سود آن می گیرد. از طرفی هم ، شخص دریافت کننده ربا با توجه به سودی بالایی که قرار است پرداخت کند ، حتی اگر کار تولیدی و اقتصادی خوبی را هم با آن انجام دهد ، چندان موفق نخواهد شد . چرا که سود حاصل از تولید به جای صرف در خود تولید به اموال فرد ربا دهنده افزوده خواهد گشت .

ایجاد فاصله طبقاتی

ایجاد فاصله و شکاف طبقاتی مشخص ترین و واضح ترین آثار ربا و نزول است. در این فضا شخص ربا دهنده سود خود را دریافت می کند و اصل سرمایه اش هم تضمین شده است و روز به روز بر سرمایه اش افزوده می شود و شخص ربا گیرنده هم هر چه سود کند باید به ربا دهنده دهد و علاوه بر آن اصل سرمایه اش هم ممکن است از بین برود ، در این شرایط روز به روز این شکاف و فاصله طبقاتی بیشتر و بیشتر خواهد شد.

تورم

وقتی ربا و وام ها با سود ربوی درکار باشد ، صنایع و تولیدی ها که مجبور به گرفتن چنین ربایی هستند ، کم کم شاهد بالا رفتن هزینه خود خواهند شد ، تولید کننده بخش اعظم سود خود را به ربا خوار و یا همان مرجع و سازمان وام دهنده خواهد داد ، سود کم مانده برای تولید کننده ، یا موجب افزایش هزینه کالا می شود و یا باعث نابودی تولید کننده ، که هر دو حالت باعث تورم و بی ثباتی در تولید و اقتصاد می شود. و در پی آن اقتصاد جامعه به اقتصادی بیمار تبدیل خواهد شد .

منابع

• گروهی از پژوهشگران، ربا خواری، سایت دانلود بوک، بخش با معصومین، بازیابی :1 بهمن 1391.

• ربا در اسلام، پورتال موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم السلام

پیوندهای مرتبط

• ربا در اسلام

• ربا در احادیث