سید محمدجواد عاملی

آیت الله سید جواد بن سید محمد حسینی عاملی (1226-1160 ق) یكی از فقهای نامدار شیعه، در قرن سیزدهم و از تلامذه علامه بحرالعلوم و وحيد بهبهاني می‌‌باشد. این اسوه اخلاق جان خود را پاكیزه ساخته و به عالی ترین مراتب معنوی و اخلاق نایل گشته بود. مفتاح الكرامه از آثار مهم اوست.

تحصیلات و استادان

سید جواد در سال 1160 هـ.ق در آبادی شقرا جبل‌ عامل لبنان متولد شده و در همانجا رشد و پرورش یافت. سید جواد پس از آنكه دوران كودكی را پشت سر نهاد به مكتب رفت تا مقدمات علوم را از عموزاده اش ابوالحسن موسی فراگیرد. او در درسها با علاقه زیاد و شوق وافر شركت می جست و در اندك زمانی توانست دروس ‍ مقدماتی را بیاموزد و همین كوشش بی وقفه ای كه از خود نشان می داد موجب گشت تا آشنایان او آینده بسیار روشنی را برایش پیش بینی كنند. وی در آنجا با نسیم جانفزای دانشها و فرهنگ والا و جاوید اسلام آشنا گشت. پس از آنكه استادش دار فانی را وداع گفت و دیگری را یارای سیراب كردن عطش علمی وی نبود او برای رسیدن به اهداف عالی تصمیم به هجرت گرفت.

هجرت علمی:

سید جواد در سال 1194ق، با كوله باری از امید راهی اعتاب مقدس عراق شد تا بتواند از خرمن دانش اندیشمندان شیعی حوزه نجف خوشه چینی كند. قبل از رسیدن به حوزه بزرگ نجف، وارد شهر كربلا شد تا نخست خود را از فرات عشق سیراب سازد؛ ولی هنگامی كه با حضور استوانه های گران سنگی همانند آقا وحید بهبهانی (متوفی 1205ق) و سید علی طباطبایی (متوفی 1231ق) در كربلا مواجه شد در همانجا رحل اقامت افكند تا در جوار بارگاه ملكوتی امام حسین علیه السلام از محضر نورانی آن استادان بزرگ بهره ای علمی و عملی ببرد. وی نزد آقای سید علی صاحب ریاض به فراگرفتن علوم اشتغال ورزید در سایه تلاش و جدیت بلیغی كه داشت، توانست در اندك مدتی به بالاترین مدارج علمی ‌‌نایل آید.

سيد جواد عاملی علاوه بر اساتید مذکور، در نجف از محضر بزرگانی چون آیت الله سید محمدمهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر كاشف الغطاء نیز كسب فیض و علم نموده است.

زمانی که سيد بحرالعلوم اداره حوزه نجف را به عهده گرفت وظايف مهم حوزه را تقسيم كرد. از جمله، كارهاى تحقيق و تأليف را به سيد جواد واگذار نمود تا به پژوهش در علوم آل محمد صلى الله عليه و آله بپردازد. اين انديشمند عاليقدر نيز با توجه به اطلاعات فراوانى كه در اخبار و اقوال داشت تأليفات پرارجى از خود به يادگار گذاشت. همچنین فقيه نامى علامه سيد جواد عاملى پس از رحلت سيد بحرالعلوم و مسافرت علامه كاشف الغطا به ايران، بر كرسى تدريس نشست. ایشان همچمنین با فرقه های انحرافی به مبارزه پرداختند.

شاگردان

در مكتب فقهی سید جواد عاملی شاگردانی تلمذ نموده و به مقام شامخ علمی‌‌ و فقهی نائل آمده‌اند كه هر كدام از استوانه‌های فقاهت به شمار می‌‌آیند. در اینجا اسامی‌‌ چند تن از آنان -که برخی از ایشان از علامه بزرگوار اجازه روایت اخذ كرده اند- ذكر می‌‌شود:

1. آیت الله شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهرالكلام (صاحب اجازه)
2. آیت الله سید صدرالدین عاملی
3. آیت الله شیخ جواد، معروف به ملا كتاب (صاحب اجازه)
4. آیت الله آقا علی هزارجریبی (صاحب اجازه)
5. آیت الله شیخ محسن اعسم
6. فرزند ایشان، آقا سید محمد (صاحب اجازه)
7. شیخ رضا فرزند زین العابدین نوه علامه عاملی (صاحب اجازه)
8. شیخ حسن بن محمدعلی العبودی (صاحب اجازه)
9. میرزا عبدالوهاب (صاحب اجازه)

آثار و تألیفات

میرزا محمدعلی مدرس، طبق شیوه مرضیه و عادت حسنه‌ای كه در كتاب مستطاب ریحانه الادب پیش گرفته‌اند، به بازگویی آثار و تالیفات او می‌‌پردازند و تعدادی از آثار گران‌قیمت او را به ترتیب زیر می‌‌آورند:

1. مفتاح الكرامه: در شرح «قواعد الاحكام» علامه حلی (10 جلد قطور): گویند میرزای قمی ‌‌فراوان به آن مراجعه داشت. هشت جلد این كتاب با مباشرت علامه سید محسن جبل‌عاملی در سال 1332 هـ.ق در مصر به چاپ رسیده است.
2. ارجوزه‌ای در خمس
3. ارجوزه‌ای در رضاع
4. ارجوزه‌ای در زكات
5. رساله‌ای در اصل برائت
6. حاشیه بر تهذیب الوصول علامه حلی
7. حاشیه بر روضه شهید ثانی
8. حاشیه بر مدارك الاحكام
9. حاشیه بر شرح طهارت وافی
10. شرح وافیه در اصول
11. تجوید قرآن كریم

علامه عاملی اسوه اخلاق

سید جواد علاوه بر مقام والای علمی از نظر اخلاقی نیز قله نشین فضایل بود. چرا كه آنچه را می آموخت جامه عمل می پوشاند.

احترام استاد:

وی بسیار متواضع بود به طوری كه همه تحقیقات وزین و نوآوری های علمی خود را به استادانش نسبت می داد و برای استادان خود احترام زیادی قائل بود و همواره با تجلیل فراوان از آنان یاد می كرد و بسیار خوش اخلاق و مهربان بود. او در آغاز كتاب مفتاح الکرامه در مورد علت اقدام به این تالیف بزرگ و پرمشقت این چنین می‌‌نگارد:

«من دستور آقا و استادم را، اوئی كه پس از خداوند سبحان و اولیای بزرگوارش (سلام خدا بر آنان باد) پناهگاه و تكیه‌گاه زندگی من بوده است، امتثال نمودم و او عبارت از پیشوای بزرگ، علامه مقدس، اقیانوس بزرگ علم و معرفت آیت الله شیخ ‌جعفر كاشف الغطاء است كه خداوند متعال مرا فدای او سازد و بقای او را بر سر مؤمنین مستدام بدارد. او كه خداوند عمرش را در كنف حراست و عنایت خاص خویش نگه دارد، به من امر فرمودند: دوست دارم كه تو كتاب قواعد الاحكام امام علامه حلی (خداوند مقام شریفش را بالا برد) را محور بحث انتخاب كنی و به آن اعتماد ورزی در هر مساله‌ای كه آرا اصحاب اختلاف پیدا نموده است، دقیقاً اقوال آنان را مورد تامل قرار دهی. علاوه بر اقوال، شهرت و اجماع آنان را نیز بدست آوری. منابع و كتاب‌هایی كه این اقوال از آن‌ها نقل شده است، باز بیاوری اگر به دلیلی برخورد داشتی كه آنان ذكر نكرده‌اند، پس همراه متن، آن دلیل را نیز ذكر نمایی، به هنگام اختلاف اخبار و احادیث، به صورت موجز آرا و نظریات اهل سنت را نیز بیان نمایی تا نفع آن كامل و موقعیت كتاب بزرگ گردد، چون كتاب المختلف علامه كه مخصوص این برنامه است، هر چند پرسود و پرفایده است، ولی جای اكثر اقوال و آرا در آن خالی است. پس من امر شریف استاد را امتثال نمودم و امیدوارم كه او با دعای مقبول خویش مرا یاری دهد. امر خودم را به خدا تفویض كردم و بر او توكل بسته و هر قدرت و نیرو از سوی اوست».

حادثه حمله وهابی‌ها

مرحوم سید جواد عاملی در پایان جلد هفتم مفتاح الكرامه كه اواخر باب وكالت قواعد است، داستانی را از وحشی‌گری‌های وهابیون عهد نخست نقل می‌‌كند كه بازگویی آن می‌‌تواند از اعمال وهابیون نفتی امروز نیز پرده بردارد و نیات این حزب سیاسی در ماسك اسلام را فاش و روشن سازد:

«... هم اكنون نیمه شب نهم از ماه مبارك رمضان سال 1225 هجری است و این كتاب بدست مصنف آن، كوچكترین و ذلیل‌ترین بندگان خدا، محمدجواد حسینی حسنی موسوی عاملی، كه خداوند سبحان با لطف و فضل و رحمت خویش، با او معامله و رفتار نماید پایان پذیرفت، ولی تشویش خاطر و اضطراب احوال حاكم بر زندگی ما است، چون اعراب وحشی، از جمله، آن افرادی كه قائل به مقاله وهابی خارجی هستند، نجف اشرف و زیارتگاه امام حسین علیه‌السلام را احاطه نموده‌اند، راه را بسته‌اند و زائرین حسینی را قتل و غارت نموده‌اند.

پس از آن كه شیعیان از زیارت نیمه شعبان برمی‌‌گشتند، تعداد كثیری از آنان را كشته‌اند و اغلب آن زائرین از ایرانیان هستند. گاهی گفته می‌‌شود تعداد كشته‌ها 150 نفر می‌‌باشد، و گاهی گفته می‌‌شود كمتر، برخی دیگر از زوار عرب در حله مانده‌اند و تعدادی به نجف اشرف رسیده‌اند. برخی در حله به روزه‌داری پرداخته‌اند و برخی به حسكه رفته‌اند، و ما هم اكنون مثل این كه در محاصره قرار گرفته‌ایم. وهابیون هنوز برنگشته‌اند صفوف آنان از كوفه تا حرم امام حسین علیه‌السلام به مسافت دو فرسخ یا بیشتر است. قبیله خزعل تسلیم شده‌اند، ولی قبیله‌های بعیج و جشم در حال مقاتله و كارزار هستند. حاكم بغداد كنار رفته و حاكم دیگری جای او را گرفته است و آنان با هم مقاتله و كارزار دارند اخبار آنان نیز ما را مغموم ساخته است چون راه‌ها بسته است، به همین جهت در این اطراف وهابی‌ها بر اقامت بیشتر طمع دوخته‌اند. حول و قوه از سوی خداوند بزرگ است. درود بر پیامبر خدا و اولاد و اطهار او و خداوند متعال از علمای ما خوشنود و راضی باشد و آنان را در بالاترین جایگاه و با نعمت بهشتی محشور فرماید».

وفات

مرحوم سيد جواد عاملی پس از یك عمر رنج و كوشش در راه علم و فقاهت، در سال 1226 هـ.ق، در سن 66 سالگی در نجف اشرف وفات نمود و در صحن مولای متقیان در يكى از حجره هاى شرقى از طرف باب قبله روبروى مرقد مطهر اميرالمؤمنين على عليه السلام مدفون گشت.

از يادگارهاى باارزش ايشان كتابخانه اش بود كه در آن بسيارى از نسخ خطى علماى بزرگ از قرون پيشين را جمع آورى كرده بود و در آن زمان از كتابخانه هاى غنى به شمار مى آمد.

منابع

• عقيقي بخشايشي، تلخيص از كتاب فقهاي نامدار شيعه، صفحه 297.
• سید جواد عاملی گنجینه دار فقه، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 26 اسفند 1392.
• گلشن ابرار، ج1، مدخل "سید جواد عاملی" از علی علیزاده.