تفسیر راهنما (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
Goodosuser (بحث | مشارکتها) (افزودن منبع ویکی شیعه) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | '''«تفسیر راهنما»''' اثر [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] کتابی در [[تفسیر قرآن|تفسیر قرآن کریم]] است که نگارش آن پیش از انقلاب اسلامی [[ایران]] آغاز شده و بعدها توسط محققان و قرآن پژوهان مرکز فرهنگ و معارف قرآن [[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم|دفتر تبلیغات اسلامی قم]] و زیر نظر نویسنده ادامه یافته است. از ویژگی‌های این تفسیر، بهره‌مندی از کلید واژه‌های موضوعی [[قرآن]] و برداشت‌های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه بندی و تفکیک شده است. | |
| + | {{مشخصات کتاب | ||
| + | |عنوان= | ||
| − | = | + | |تصویر=[[پرونده:راهنما.jpg|240px|وسط]] |
| − | |||
| − | + | |نویسنده=اکبر هاشمی رفسنجانی | |
| − | = | + | |موضوع=تفسیر قرآن/ شیعه |
| − | |||
| − | = | + | |زبان=فارسی |
| − | |||
| − | == | + | |تعداد جلد=۲۱ |
| − | + | ||
| − | + | |عنوان افزوده1=انتشارات | |
| + | |||
| + | |افزوده1=بوستان کتاب | ||
| + | |||
| + | |عنوان افزوده2= | ||
| + | |||
| + | |افزوده2= | ||
| + | |||
| + | |لینک= | ||
| + | |||
| + | }} | ||
| + | ==مؤلف== | ||
| + | [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] در سال ۱۳۱۳ شمسى در رفسنجان به دنیا آمد. بعد از تحصیلات مقدماتی، در سال ۱۳۲۷ به [[قم]] مهاجرت کرد و در [[حوزه علمیه قم]] در درس آیات عظام [[آیت الله بروجردی|بروجردی]]، [[امام خمینی]]، [[سید محمد محقق داماد]]، [[سید محمدرضا گلپایگانی|محمدرضا گلپایگانی]]، [[مرتضی حائری یزدی|مرتضی حایری یزدی]] و [[علامه طباطبائی]] شرکت کرد. | ||
| + | |||
| + | وی از سال ۱۳۳۷ تا دوران انقلاب اسلامی [[ایران]] در مبارزات حضور داشت و هفت بار دستگیر و زندانی شد. بعد از انقلاب سمت‌های متعددی داشته است از جمله: عضو حزب جمهوری، سرپرست وزارت کشور، ریاست مجلس شورای اسلامی، [[امام جمعه]] موقت [[تهران]]، جانشین فرماندهی کل قوا، ریاست جمهوری، ریاست شورای عالی انقلاب فرهنگی، ریاست شورای عالی امنیت ملی، ریاست مجلس خبرگان رهبری و ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام. | ||
| + | |||
| + | «تفسیر راهنما» یکی از ۹ عنوان کتاب هاشمی رفسنجانی است<ref>[http://www.khobreganrahbari.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=69 پایگاه اطلاع رسانی مجلس خبرگان رهبری.]</ref> که در سال ۱۳۷۲ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد. | ||
| + | |||
| + | ==جریان نگارش تفسیر== | ||
| + | جریان نگارش تفسیر از زبان مؤلف چنین است: «در سال ۱۳۵۴ پس از بازگشت از سفری که به منظور اهداف مبارزاتی صورت گرفته بود، توسط عناصر [[ساواک]] بازداشت شدم. در همان مراحل نخستین بازجویی با توجه به شرایط آن روز و مدارک موجود در پرونده معلوم بود که دوران زندانی‌ام طولانی خواهد بود. بدین جهت عزم خود را برای تهیه تحقیقی تحت عنوان کلید [[قرآن]] جزم کردم. علی‌رغم کوفتگی‌ها و جراحات ناشی از شکنجه که توان جسمی مرا به تحلیل برده بود، روحیه‌ام پایداری و نشاط لازم را برای آغاز این کار دارا بود. از مأموران ساواک مستقر در کمیته مشترک خواستم تا قرآنی در اختیارم بگذارند. ولی آنان امتناع کردند. چون می‌دانستند قرآن برای ما در سلول‌های انفرادی انیس خوبی است و رنج دردها، مشکلات و تنهایی را جبران می‌کند. با وجود این، در اختیار نداشتن قرآن نمی‌توانست مانعی برای تصمیم من در آغاز راه مبارزه محسوب شود. از حافظه‌ام یاری جستم. زیرا آن روزها هنوز بیشتر آیات قرآن را با لفظ و ترتیب در حافظه داشتم. توفیق الهی مدد کرد و به نتایج خوبی رسیدم. با اینکه وسیله یادداشت نداشتم، ولی صفحات ذهنم انبوهی از مطالب ومضامین قرآن را در خود ثبت کرد و نظم داد.»<ref>[http://rafsanjani.ir/view.php?id=12088 مرکز اسناد و مدارک صاحب اثر]</ref> | ||
| + | |||
| + | نویسنده درباره آغاز نگارش [[تفسیر]] خود می‌‌نویسد: «در مراحل نخستین، کتاب تفسیر در اختیار نداشتم، ولی پس از مدتی به تفسیر [[مجمع البیان]] و بعد از [[سوره انفال]] به [[تفسیر المیزان]] نیز دست یافتم. بعد از نماز صبح بلافاصله مشغول می‌شدم و تا نزدیک ظهر فقط به این کار می‌پرداختم.... برای استفاده بیشتر از وقت و امکانات محدود زندان و تسهیل انتقال فیش‌ها به خارج، فیش‌ها، کوتاه، مختصر و اشاره‌ای و متراکم تهیه می‌شد و کار بدین منوال پیش می‌رفت.... حدود ده روز از سه سال محکومیتم مشمول عفو شد و پیش از پیروزی انقلاب آزاد شدم. مراحل بعدی تحقیق و تدوین این تفسیر در مراکز مختلفی بررسی و پیگیری شد و در نهایت به وسیله مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی تکمیل شد.»<ref> تفسیر راهنما، ج ۱، مقدمه، ص۹-۱۶.</ref> | ||
| + | |||
| + | ==هدف از نگارش تفسیر== | ||
| + | هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این است که تمامی موضوعات قرآنی ـ‌در حدّ توان‌ـ استخراج و به نظم خاصی در‌آید. سپس تمامی آنها نمایه گذاری، کد گذاری و فهرست‌بندی شود، تا معجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه کمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد. زیرا معجم لفظی نمی‌تواند الفاظی نظیر: انسان، بشر، ناس و بنی‌آدم را در یک جا جمع کند با این که این الفاظ اگر مترادف هم نباشند، دارای اشتراکهای زیادی هستند. امّا اگر معجم معنایی و محتوایی خوبی فراهم شود توان چنین کاری را دارد و یکی از اهداف عمده تفسیر راهنما نیز همین است.<ref>[http://maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,8749 تفسیر راهنما از نگاه نقد و معرفی، ابتکارات، نواقص و راه‌حل‌‌ها]</ref> | ||
==روش تفسیر== | ==روش تفسیر== | ||
| − | |||
| − | *''' | + | *'''توجه به روایات''': این تفسیر در زمره [[تفسیر روایی|تفسیرهای روایی]] نیست ولی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته اند و ابهامی از آن را زایل ساخته‌اند در پایان [[آیه]] مربوطه آورده و متن عربی و ترجمه فارسی آنها را پس از برداشت‌های هر آیه ضمیمه کرده است. |
| − | *'''ارتباط آیات''': محققان از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند، نکته‌های خوبی استخراج کرده‌اند. | + | *'''اعتماد به ظاهر آیات''': در سرتاسر این تفسیر، [[حجیت ظواهر کتاب|حجیت‌داشتن ظواهر قرآن]] مشهود است. گرچه رعایت سبک ترتیبی - تطبیقی که تفسیر راهنما را از دیگر تفاسیر ممتاز ساخته است، به نویسندگان آن اجازه نداده است که بین آیات [[ناسخ و منسوخ]] و حتی [[عام و خاص]] به قضاوت نشسته و نتیجه آن را به صورت دیدگاه قرآن در آن موضوع ارائه دهند. امید است این مهم به صورتی دیگر تامین شود و به بانک اطلاعات مرکز فرهنگ و معارف غنا بخشد. |
| + | |||
| + | *'''ارتباط آیات''': محققان از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از [[سیاق آیات|سیاق]] آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند، نکته‌های خوبی استخراج کرده‌اند. | ||
*'''ساختار ادبی''': در سراسر تفسیر، نویسندگان آن به ساختار ادبی آیه نظر داشته و توجه به لغت‌ها و ترکیب‌های آیه مایه پیدایش برداشت‌های جدیدی شده است. | *'''ساختار ادبی''': در سراسر تفسیر، نویسندگان آن به ساختار ادبی آیه نظر داشته و توجه به لغت‌ها و ترکیب‌های آیه مایه پیدایش برداشت‌های جدیدی شده است. | ||
| − | *'''شأن نزول‌ها''': | + | *'''شأن نزول‌ها''': [[شأن نزول|شأن نزول‌هایی]] که محققان این تفسیر آن را معتبر شناخته‌اند به برداشت‌ها کمک کرده است و آنها را افزایش داده یا قیدی به آن افزوده است. |
| − | *'''مفهوم‌گیری''': از شیوه‌های دیگری که در این تفسیر مایه دست‌یابی به بسیاری از برداشت‌ها شده | + | *'''مفهوم‌گیری''': از شیوه‌های دیگری که در این تفسیر مایه دست‌یابی به بسیاری از برداشت‌ها شده «مفهوم‌گیری» از آیات است. البته برداشت‌هایی که لازمه مفاد آیه می‌باشد گرچه به تأمل نیازمند باشد، حتی المقدور از قلم دور نمانده است. |
| − | * '''نقل قول‌ها''': قرآن هرگاه سخنی را از دیگری نقل می‌کند، این نکته بدیهی می‌نماید که درباره اثبات یا نفی آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نکته‌ای مثبت یا منفی نقل کرده است. نویسندگان تفسیر راهنما این مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت‌های مفیدی ثبت کرده‌اند. | + | *'''نقل قول‌ها''': قرآن هرگاه سخنی را از دیگری نقل می‌کند، این نکته بدیهی می‌نماید که درباره اثبات یا نفی آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نکته‌ای مثبت یا منفی نقل کرده است. نویسندگان تفسیر راهنما این مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت‌های مفیدی ثبت کرده‌اند. |
*'''آراء مفسران''': تفسیر راهنما را نمی‌توان کتابی که جامع نظرها و آرا باشد، معرفی کرد. گروه‌های تفسیری خود را به مطالعه دقیق ده تفسیر از جمله [[المیزان]] و [[مجمع البیان]] ملزم ساخته بودند. ولی هرگز به صرف وجود یک قول، آن را به برداشتی هر چند احتمالی تبدیل نکرده‌اند، بلکه تنها به نکاتی عنایت ورزیده‌اند که پس از مطالعه تفاسیر، خود نیز آن را پسندیده یا محتمل دیده‌اند. | *'''آراء مفسران''': تفسیر راهنما را نمی‌توان کتابی که جامع نظرها و آرا باشد، معرفی کرد. گروه‌های تفسیری خود را به مطالعه دقیق ده تفسیر از جمله [[المیزان]] و [[مجمع البیان]] ملزم ساخته بودند. ولی هرگز به صرف وجود یک قول، آن را به برداشتی هر چند احتمالی تبدیل نکرده‌اند، بلکه تنها به نکاتی عنایت ورزیده‌اند که پس از مطالعه تفاسیر، خود نیز آن را پسندیده یا محتمل دیده‌اند. | ||
| − | *'''کتاب‌های لغت''': مراجعه به کتاب لغت برای مفسر اجتناب ناپذیر است. او هر چند عرب‌زبان باشد، باید لغت را در استعمال عصر ظهور [[اسلام]] در نظر گیرد و از آیه همان معنایی را بفهمد که عرب‌های [[مکه]] و [[مدینه]] در آن زمان می‌فهمیدند. در آیین‌نامه‌هایی که نویسندگان تفسیر راهنما خود را به آن ملزم ساخته‌اند، نام کتاب‌هایی خاص به عنوان منابع اصلی لغت آمده است که عبارتند از: [[ | + | *'''کتاب‌های لغت''': مراجعه به کتاب لغت برای مفسر اجتناب ناپذیر است. او هر چند عرب‌زبان باشد، باید لغت را در استعمال عصر ظهور [[اسلام]] در نظر گیرد و از آیه همان معنایی را بفهمد که عرب‌های [[مکه]] و [[مدینه]] در آن زمان می‌فهمیدند. در آیین‌نامه‌هایی که نویسندگان تفسیر راهنما خود را به آن ملزم ساخته‌اند، نام کتاب‌هایی خاص به عنوان منابع اصلی لغت آمده است که عبارتند از: [[مفردات قرآن راغب (کتاب)|مفردات راغب]]، [[لسان العرب (کتاب)|لسان العرب]]، [[قاموس المحیط (کتاب)|القاموس المحیط]]، [[المصباح المنیر (کتاب)|المصباح المنیر]]، [[معجم مقاییس اللغة (کتاب)|معجم مقاییس اللغه]]، [[تاج العروس (کتاب)|تاج العروس]]، [[النهایه فی غریب الحدیث و الاثر (کتاب)|النهایة]]، الصحاح. بدیهی است سخن اهل لغت را تنها در صورتی پذیرفته‌اند که به آنها اطمینان داده است؛ زیرا هر مفسر و یا مترجم قرآن می‌داند که صرف وجود معنایی در کتاب‌های لغت دلیل صحت و یا اراده آن از کلام نیست. |
*'''توضیحات''': اگر گفته شود برای دانشجویان و طلاب مفیدترین بخش‌های تفسیر راهنما همان توضیحاتی است که ذیل برداشت‌ها آمده است، سخنی گزاف نیست، زیرا برخی نکات آیه تنها با توجه به آن چه در توضیحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب می‌کند و برای کسی که بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت‌ها را مطالعه کند سؤال‌های زیادی بی‌جواب خواهد ماند. علاوه این که گاه در توضیحات، احتمالات گوناگونی در مصداق‌های آیه بیان می‌شود که چون در متن برداشت‌ها نیامده است، از راه فهرست‌های آخر آیه و نیز آخر کتاب به آن دست نمی‌یابند. | *'''توضیحات''': اگر گفته شود برای دانشجویان و طلاب مفیدترین بخش‌های تفسیر راهنما همان توضیحاتی است که ذیل برداشت‌ها آمده است، سخنی گزاف نیست، زیرا برخی نکات آیه تنها با توجه به آن چه در توضیحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب می‌کند و برای کسی که بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت‌ها را مطالعه کند سؤال‌های زیادی بی‌جواب خواهد ماند. علاوه این که گاه در توضیحات، احتمالات گوناگونی در مصداق‌های آیه بیان می‌شود که چون در متن برداشت‌ها نیامده است، از راه فهرست‌های آخر آیه و نیز آخر کتاب به آن دست نمی‌یابند. | ||
| سطر ۴۰: | سطر ۶۴: | ||
*'''برداشت‌های احتمالی''': تفاسیر گوناگونی که تاکنون بر قرآن نوشته شده است، گاه نکته‌هایی را بیان کرده‌اند که نه می‌توان آن را به راحتی پذیرفت و نه می‌توان به آن بی‌اعتنا ماند. نویسندگان تفسیر راهنما از طرفی ثبت این نکته‌ها را برای تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن ضروری دیده‌اند و از طرفی دیگر نخواسته‌اند صحت آن نکته‌ها را به مخاطب القا کرده باشند. انتخاب علامت ستاره که نه نور خورشید دارد و نه تاریک است برای این برداشت‌ها آنها را از مطالب دیگر آیه ممتاز ساخته است تا کسانی که مایلند احتمالات نه چندان قوی را نیز دیده باشند به خواسته خود برسند. | *'''برداشت‌های احتمالی''': تفاسیر گوناگونی که تاکنون بر قرآن نوشته شده است، گاه نکته‌هایی را بیان کرده‌اند که نه می‌توان آن را به راحتی پذیرفت و نه می‌توان به آن بی‌اعتنا ماند. نویسندگان تفسیر راهنما از طرفی ثبت این نکته‌ها را برای تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن ضروری دیده‌اند و از طرفی دیگر نخواسته‌اند صحت آن نکته‌ها را به مخاطب القا کرده باشند. انتخاب علامت ستاره که نه نور خورشید دارد و نه تاریک است برای این برداشت‌ها آنها را از مطالب دیگر آیه ممتاز ساخته است تا کسانی که مایلند احتمالات نه چندان قوی را نیز دیده باشند به خواسته خود برسند. | ||
| − | *'''ترجمه آیات''': انگیزه اصلی هاشمی رفسنجانی، تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن بود و برای این هدف نیازی به ترجمه احساس نمی‌شد تا زمانی که تفسیر به چاپ رسید و محققان با مراجعه به آن دریافتند که برای فهم آیه وجود ترجمه‌ای که با برداشت‌ها مطابقت کامل داشته باشد ضروری است. ترجمه‌ای که هم‌اکنون از مجلد هشتم به بعد ذیل آیات قرار گرفته است از ترجمه‌های دیگر دو امتیاز قابل توجه دارد: نخست این که تا حد امکان با فهم نویسندگان تفسیر راهنما هم‌آهنگ شده است و دیگر این که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند. | + | *'''ترجمه آیات''': انگیزه اصلی هاشمی رفسنجانی، تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن بود و برای این هدف نیازی به [[ترجمه قرآن|ترجمه]] احساس نمی‌شد تا زمانی که تفسیر به چاپ رسید و محققان با مراجعه به آن دریافتند که برای فهم آیه وجود ترجمه‌ای که با برداشت‌ها مطابقت کامل داشته باشد ضروری است. ترجمه‌ای که هم‌اکنون از مجلد هشتم به بعد ذیل آیات قرار گرفته است از ترجمه‌های دیگر دو امتیاز قابل توجه دارد: نخست این که تا حد امکان با فهم نویسندگان تفسیر راهنما هم‌آهنگ شده است و دیگر این که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند. |
| − | *'''نمایه‌ها''': اصلی‌ترین هدف تفسیر راهنما را نمایه‌های آن تأمین می‌کند این نمایه‌ها که نشان می‌دهد در هر آیه چند مطلب و چه مطلبی وجود دارد، ذیل هر آیه و به ترتیب عناوین اصلی و فرعی و تنظیم الفبایی آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره های موجود در آن به تفصیل فهرست نگاری شده است.<ref>یزدی، محمد علی، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵.</ref> | + | *'''نمایه‌ها''': اصلی‌ترین هدف تفسیر راهنما را نمایه‌های آن تأمین می‌کند این نمایه‌ها که نشان می‌دهد در هر آیه چند مطلب و چه مطلبی وجود دارد، ذیل هر آیه و به ترتیب عناوین اصلی و فرعی و تنظیم الفبایی آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره های موجود در آن به تفصیل فهرست نگاری شده است.<ref name=":۰">یزدی، محمد علی، «تفسیر راهنما از آغاز تا کنون»، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵.</ref> |
| − | ==نقدها== | + | ==نقدها و بررسی‌ها== |
| − | |||
| − | : | + | *'''تنگناها''': استخراج تمام مطالب [[قرآن]] و فهرست‌کردن آن -که هدف نهایی تفسیر راهنما است- در بخشی از معارف قرآنی قالبی می‌طلبد که با طرح موجود در تفسیر راهنما سازگار نیست، زیرا: الف) در لابه‌لای معارف قرآنی مطالب بسیاری است که پس از ملاحظه چند آیه مختلف درباره یک موضوع استفاده می‌شود; مثلا: وجود [[شب قدر|لیلة القدر]] در [[ماه رمضان]] از جمع آیه «إنا أنزلناه فی لیلة القدر» و «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» به دست می‌آید. ولی این معرفت قرآنی و نظایر آن در قالب موجود تفسیر راهنما قابل ارائه نیست. ملاحظه [[عام و خاص]] و [[مطلق و مقید]] و آیاتی که گفته می‌شود برخی ناسخ دیگری‌اند نیز از تنگناهایی است که سبک تفسیر راهنما اجازه پرداختن به آن را نداده است. ب) تکیه بر تک تک مطالب کلی یا جزئی که از آیه استفاده می‌شود و تفکیک آن ها برای توجه دادن کسانی که نمایه‌ها و عنوان‌ها را فهرست می‌کنند لازم است، ولی این تفکیک مطالب گاه به گونه‌ای درآمده است که خواننده گمان می‌کند مطالب تکرار شده است و گاه عبارت‌ها جذابیت لازم را ندارد. |
| − | + | *'''افق‌های آینده''': بازنگری «تفسیر راهنما» به شکلی وسیع و جامع از اهداف تهیه‌کنندگان این تفسیر است. هم‌اکنون جمعی به بازبینی تفسیر راهنما و حذف زواید و تکمیل نواقص آن پرداخته‌اند تا در چاپ‌های بعدی این مجموعه بزرگ را در مجلداتی کمتر و با کیفیتی مطلوب‌تر ارائه دهند تا تهیه و مراجعه به آن برای همه قرآن پژوهان میسر شود و در تمام مجلدات، ترجمه آیات ضمیمه شده و روایات تفسیری یکسان گردد.<ref name=":۰" /> | |
| − | |||
| − | *'''افق‌های آینده''': بازنگری | ||
| − | |||
| − | |||
| + | *'''نقدها''': نقدهایی نیز بر این تفسیر شده است که از جمله آنها مقاله «[http://maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,8749 تفسیر راهنما از نگاه نقد و معرفی، ابتکارات، نواقص و راه‌حل‌‌ها]» می‌باشد. نویسنده در این مقاله پس از معرفی و بیان ابتکارات این تفسیر، نقدهایی نیز بر این تفسیر دارد. در قسمتی از این مقاله نویسنده اشاره می‌کند که بعضی اشکالات این تفسیر مربوط به برداشت‌ها و برخی مربوط به نمایه‌ها است. بخش دیگری از اشکالات نیز در فهرست نهایی پیدا می‌شود که ذیل عنوان آیه‌هایی جمع می‌شود که برخی به طور مطابقی بر آن عنوان دلالت دارد، برخی به طور ضمنی و التزامی و برخی از نوع اشاره و امثال آن است.<ref> | ||
| + | [http://maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,8749 تفسیر راهنما از نگاه نقد و معرفی، ابتکارات، نواقص و راه‌حل‌‌ها]</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | {{ | + | {{پانویس}} |
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * | + | *اکبر هاشمی رفسنجانی، "تفسیر راهنما"، ج۱، قم، بوستان کتاب، ۱۳۶۱. |
| − | + | *محمدعلی یزدی، مقاله "تفسیر راهنما از آغاز تا کنون"، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵. | |
*[http://www.khobreganrahbari.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=69 پایگاه اطلاع رسانی مجلس خبرگان رهبری]. | *[http://www.khobreganrahbari.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=69 پایگاه اطلاع رسانی مجلس خبرگان رهبری]. | ||
| − | *[http://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7_%28%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%29 ویکی شیعه] | + | *"تفسیر راهنما"، [http://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7_%28%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%29 ویکی شیعه]. |
| − | [[رده: | + | [[رده:تفاسیر]] |
| − | |||
نسخهٔ کنونی تا ۸ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۵۵
«تفسیر راهنما» اثر اکبر هاشمی رفسنجانی کتابی در تفسیر قرآن کریم است که نگارش آن پیش از انقلاب اسلامی ایران آغاز شده و بعدها توسط محققان و قرآن پژوهان مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی قم و زیر نظر نویسنده ادامه یافته است. از ویژگی‌های این تفسیر، بهره‌مندی از کلید واژه‌های موضوعی قرآن و برداشت‌های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه بندی و تفکیک شده است.
 | |
| نویسنده | اکبر هاشمی رفسنجانی |
| موضوع | تفسیر قرآن/ شیعه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۲۱ |
| انتشارات | بوستان کتاب |
|
| |
محتویات
مؤلف
اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۱۳ شمسى در رفسنجان به دنیا آمد. بعد از تحصیلات مقدماتی، در سال ۱۳۲۷ به قم مهاجرت کرد و در حوزه علمیه قم در درس آیات عظام بروجردی، امام خمینی، سید محمد محقق داماد، محمدرضا گلپایگانی، مرتضی حایری یزدی و علامه طباطبائی شرکت کرد.
وی از سال ۱۳۳۷ تا دوران انقلاب اسلامی ایران در مبارزات حضور داشت و هفت بار دستگیر و زندانی شد. بعد از انقلاب سمت‌های متعددی داشته است از جمله: عضو حزب جمهوری، سرپرست وزارت کشور، ریاست مجلس شورای اسلامی، امام جمعه موقت تهران، جانشین فرماندهی کل قوا، ریاست جمهوری، ریاست شورای عالی انقلاب فرهنگی، ریاست شورای عالی امنیت ملی، ریاست مجلس خبرگان رهبری و ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام.
«تفسیر راهنما» یکی از ۹ عنوان کتاب هاشمی رفسنجانی است[۱] که در سال ۱۳۷۲ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
جریان نگارش تفسیر
جریان نگارش تفسیر از زبان مؤلف چنین است: «در سال ۱۳۵۴ پس از بازگشت از سفری که به منظور اهداف مبارزاتی صورت گرفته بود، توسط عناصر ساواک بازداشت شدم. در همان مراحل نخستین بازجویی با توجه به شرایط آن روز و مدارک موجود در پرونده معلوم بود که دوران زندانی‌ام طولانی خواهد بود. بدین جهت عزم خود را برای تهیه تحقیقی تحت عنوان کلید قرآن جزم کردم. علی‌رغم کوفتگی‌ها و جراحات ناشی از شکنجه که توان جسمی مرا به تحلیل برده بود، روحیه‌ام پایداری و نشاط لازم را برای آغاز این کار دارا بود. از مأموران ساواک مستقر در کمیته مشترک خواستم تا قرآنی در اختیارم بگذارند. ولی آنان امتناع کردند. چون می‌دانستند قرآن برای ما در سلول‌های انفرادی انیس خوبی است و رنج دردها، مشکلات و تنهایی را جبران می‌کند. با وجود این، در اختیار نداشتن قرآن نمی‌توانست مانعی برای تصمیم من در آغاز راه مبارزه محسوب شود. از حافظه‌ام یاری جستم. زیرا آن روزها هنوز بیشتر آیات قرآن را با لفظ و ترتیب در حافظه داشتم. توفیق الهی مدد کرد و به نتایج خوبی رسیدم. با اینکه وسیله یادداشت نداشتم، ولی صفحات ذهنم انبوهی از مطالب ومضامین قرآن را در خود ثبت کرد و نظم داد.»[۲]
نویسنده درباره آغاز نگارش تفسیر خود می‌‌نویسد: «در مراحل نخستین، کتاب تفسیر در اختیار نداشتم، ولی پس از مدتی به تفسیر مجمع البیان و بعد از سوره انفال به تفسیر المیزان نیز دست یافتم. بعد از نماز صبح بلافاصله مشغول می‌شدم و تا نزدیک ظهر فقط به این کار می‌پرداختم.... برای استفاده بیشتر از وقت و امکانات محدود زندان و تسهیل انتقال فیش‌ها به خارج، فیش‌ها، کوتاه، مختصر و اشاره‌ای و متراکم تهیه می‌شد و کار بدین منوال پیش می‌رفت.... حدود ده روز از سه سال محکومیتم مشمول عفو شد و پیش از پیروزی انقلاب آزاد شدم. مراحل بعدی تحقیق و تدوین این تفسیر در مراکز مختلفی بررسی و پیگیری شد و در نهایت به وسیله مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی تکمیل شد.»[۳]
هدف از نگارش تفسیر
هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این است که تمامی موضوعات قرآنی ـ‌در حدّ توان‌ـ استخراج و به نظم خاصی در‌آید. سپس تمامی آنها نمایه گذاری، کد گذاری و فهرست‌بندی شود، تا معجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه کمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد. زیرا معجم لفظی نمی‌تواند الفاظی نظیر: انسان، بشر، ناس و بنی‌آدم را در یک جا جمع کند با این که این الفاظ اگر مترادف هم نباشند، دارای اشتراکهای زیادی هستند. امّا اگر معجم معنایی و محتوایی خوبی فراهم شود توان چنین کاری را دارد و یکی از اهداف عمده تفسیر راهنما نیز همین است.[۴]
روش تفسیر
- توجه به روایات: این تفسیر در زمره تفسیرهای روایی نیست ولی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته اند و ابهامی از آن را زایل ساخته‌اند در پایان آیه مربوطه آورده و متن عربی و ترجمه فارسی آنها را پس از برداشت‌های هر آیه ضمیمه کرده است.
- اعتماد به ظاهر آیات: در سرتاسر این تفسیر، حجیت‌داشتن ظواهر قرآن مشهود است. گرچه رعایت سبک ترتیبی - تطبیقی که تفسیر راهنما را از دیگر تفاسیر ممتاز ساخته است، به نویسندگان آن اجازه نداده است که بین آیات ناسخ و منسوخ و حتی عام و خاص به قضاوت نشسته و نتیجه آن را به صورت دیدگاه قرآن در آن موضوع ارائه دهند. امید است این مهم به صورتی دیگر تامین شود و به بانک اطلاعات مرکز فرهنگ و معارف غنا بخشد.
- ارتباط آیات: محققان از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند، نکته‌های خوبی استخراج کرده‌اند.
- ساختار ادبی: در سراسر تفسیر، نویسندگان آن به ساختار ادبی آیه نظر داشته و توجه به لغت‌ها و ترکیب‌های آیه مایه پیدایش برداشت‌های جدیدی شده است.
- شأن نزول‌ها: شأن نزول‌هایی که محققان این تفسیر آن را معتبر شناخته‌اند به برداشت‌ها کمک کرده است و آنها را افزایش داده یا قیدی به آن افزوده است.
- مفهوم‌گیری: از شیوه‌های دیگری که در این تفسیر مایه دست‌یابی به بسیاری از برداشت‌ها شده «مفهوم‌گیری» از آیات است. البته برداشت‌هایی که لازمه مفاد آیه می‌باشد گرچه به تأمل نیازمند باشد، حتی المقدور از قلم دور نمانده است.
- نقل قول‌ها: قرآن هرگاه سخنی را از دیگری نقل می‌کند، این نکته بدیهی می‌نماید که درباره اثبات یا نفی آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نکته‌ای مثبت یا منفی نقل کرده است. نویسندگان تفسیر راهنما این مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت‌های مفیدی ثبت کرده‌اند.
- آراء مفسران: تفسیر راهنما را نمی‌توان کتابی که جامع نظرها و آرا باشد، معرفی کرد. گروه‌های تفسیری خود را به مطالعه دقیق ده تفسیر از جمله المیزان و مجمع البیان ملزم ساخته بودند. ولی هرگز به صرف وجود یک قول، آن را به برداشتی هر چند احتمالی تبدیل نکرده‌اند، بلکه تنها به نکاتی عنایت ورزیده‌اند که پس از مطالعه تفاسیر، خود نیز آن را پسندیده یا محتمل دیده‌اند.
- کتاب‌های لغت: مراجعه به کتاب لغت برای مفسر اجتناب ناپذیر است. او هر چند عرب‌زبان باشد، باید لغت را در استعمال عصر ظهور اسلام در نظر گیرد و از آیه همان معنایی را بفهمد که عرب‌های مکه و مدینه در آن زمان می‌فهمیدند. در آیین‌نامه‌هایی که نویسندگان تفسیر راهنما خود را به آن ملزم ساخته‌اند، نام کتاب‌هایی خاص به عنوان منابع اصلی لغت آمده است که عبارتند از: مفردات راغب، لسان العرب، القاموس المحیط، المصباح المنیر، معجم مقاییس اللغه، تاج العروس، النهایة، الصحاح. بدیهی است سخن اهل لغت را تنها در صورتی پذیرفته‌اند که به آنها اطمینان داده است؛ زیرا هر مفسر و یا مترجم قرآن می‌داند که صرف وجود معنایی در کتاب‌های لغت دلیل صحت و یا اراده آن از کلام نیست.
- توضیحات: اگر گفته شود برای دانشجویان و طلاب مفیدترین بخش‌های تفسیر راهنما همان توضیحاتی است که ذیل برداشت‌ها آمده است، سخنی گزاف نیست، زیرا برخی نکات آیه تنها با توجه به آن چه در توضیحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب می‌کند و برای کسی که بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت‌ها را مطالعه کند سؤال‌های زیادی بی‌جواب خواهد ماند. علاوه این که گاه در توضیحات، احتمالات گوناگونی در مصداق‌های آیه بیان می‌شود که چون در متن برداشت‌ها نیامده است، از راه فهرست‌های آخر آیه و نیز آخر کتاب به آن دست نمی‌یابند.
- برداشت‌های احتمالی: تفاسیر گوناگونی که تاکنون بر قرآن نوشته شده است، گاه نکته‌هایی را بیان کرده‌اند که نه می‌توان آن را به راحتی پذیرفت و نه می‌توان به آن بی‌اعتنا ماند. نویسندگان تفسیر راهنما از طرفی ثبت این نکته‌ها را برای تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن ضروری دیده‌اند و از طرفی دیگر نخواسته‌اند صحت آن نکته‌ها را به مخاطب القا کرده باشند. انتخاب علامت ستاره که نه نور خورشید دارد و نه تاریک است برای این برداشت‌ها آنها را از مطالب دیگر آیه ممتاز ساخته است تا کسانی که مایلند احتمالات نه چندان قوی را نیز دیده باشند به خواسته خود برسند.
- ترجمه آیات: انگیزه اصلی هاشمی رفسنجانی، تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن بود و برای این هدف نیازی به ترجمه احساس نمی‌شد تا زمانی که تفسیر به چاپ رسید و محققان با مراجعه به آن دریافتند که برای فهم آیه وجود ترجمه‌ای که با برداشت‌ها مطابقت کامل داشته باشد ضروری است. ترجمه‌ای که هم‌اکنون از مجلد هشتم به بعد ذیل آیات قرار گرفته است از ترجمه‌های دیگر دو امتیاز قابل توجه دارد: نخست این که تا حد امکان با فهم نویسندگان تفسیر راهنما هم‌آهنگ شده است و دیگر این که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند.
- نمایه‌ها: اصلی‌ترین هدف تفسیر راهنما را نمایه‌های آن تأمین می‌کند این نمایه‌ها که نشان می‌دهد در هر آیه چند مطلب و چه مطلبی وجود دارد، ذیل هر آیه و به ترتیب عناوین اصلی و فرعی و تنظیم الفبایی آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره های موجود در آن به تفصیل فهرست نگاری شده است.[۵]
نقدها و بررسی‌ها
- تنگناها: استخراج تمام مطالب قرآن و فهرست‌کردن آن -که هدف نهایی تفسیر راهنما است- در بخشی از معارف قرآنی قالبی می‌طلبد که با طرح موجود در تفسیر راهنما سازگار نیست، زیرا: الف) در لابه‌لای معارف قرآنی مطالب بسیاری است که پس از ملاحظه چند آیه مختلف درباره یک موضوع استفاده می‌شود; مثلا: وجود لیلة القدر در ماه رمضان از جمع آیه «إنا أنزلناه فی لیلة القدر» و «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» به دست می‌آید. ولی این معرفت قرآنی و نظایر آن در قالب موجود تفسیر راهنما قابل ارائه نیست. ملاحظه عام و خاص و مطلق و مقید و آیاتی که گفته می‌شود برخی ناسخ دیگری‌اند نیز از تنگناهایی است که سبک تفسیر راهنما اجازه پرداختن به آن را نداده است. ب) تکیه بر تک تک مطالب کلی یا جزئی که از آیه استفاده می‌شود و تفکیک آن ها برای توجه دادن کسانی که نمایه‌ها و عنوان‌ها را فهرست می‌کنند لازم است، ولی این تفکیک مطالب گاه به گونه‌ای درآمده است که خواننده گمان می‌کند مطالب تکرار شده است و گاه عبارت‌ها جذابیت لازم را ندارد.
- افق‌های آینده: بازنگری «تفسیر راهنما» به شکلی وسیع و جامع از اهداف تهیه‌کنندگان این تفسیر است. هم‌اکنون جمعی به بازبینی تفسیر راهنما و حذف زواید و تکمیل نواقص آن پرداخته‌اند تا در چاپ‌های بعدی این مجموعه بزرگ را در مجلداتی کمتر و با کیفیتی مطلوب‌تر ارائه دهند تا تهیه و مراجعه به آن برای همه قرآن پژوهان میسر شود و در تمام مجلدات، ترجمه آیات ضمیمه شده و روایات تفسیری یکسان گردد.[۵]
- نقدها: نقدهایی نیز بر این تفسیر شده است که از جمله آنها مقاله «تفسیر راهنما از نگاه نقد و معرفی، ابتکارات، نواقص و راه‌حل‌‌ها» می‌باشد. نویسنده در این مقاله پس از معرفی و بیان ابتکارات این تفسیر، نقدهایی نیز بر این تفسیر دارد. در قسمتی از این مقاله نویسنده اشاره می‌کند که بعضی اشکالات این تفسیر مربوط به برداشت‌ها و برخی مربوط به نمایه‌ها است. بخش دیگری از اشکالات نیز در فهرست نهایی پیدا می‌شود که ذیل عنوان آیه‌هایی جمع می‌شود که برخی به طور مطابقی بر آن عنوان دلالت دارد، برخی به طور ضمنی و التزامی و برخی از نوع اشاره و امثال آن است.[۶]
پانویس
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مجلس خبرگان رهبری.
- ↑ مرکز اسناد و مدارک صاحب اثر
- ↑ تفسیر راهنما، ج ۱، مقدمه، ص۹-۱۶.
- ↑ تفسیر راهنما از نگاه نقد و معرفی، ابتکارات، نواقص و راه‌حل‌‌ها
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ یزدی، محمد علی، «تفسیر راهنما از آغاز تا کنون»، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵.
- ↑ تفسیر راهنما از نگاه نقد و معرفی، ابتکارات، نواقص و راه‌حل‌‌ها
منابع
- اکبر هاشمی رفسنجانی، "تفسیر راهنما"، ج۱، قم، بوستان کتاب، ۱۳۶۱.
- محمدعلی یزدی، مقاله "تفسیر راهنما از آغاز تا کنون"، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵.
- پایگاه اطلاع رسانی مجلس خبرگان رهبری.
- "تفسیر راهنما"، ویکی شیعه.
