آیه 38 سوره حجر

إِلَىٰ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ

[15–38] (مشاهده آیه در سوره)

<<37	آیه 38 سوره حجر	39>>
سوره : سوره حجر (15) جزء : 14 نزول : مکه

ترجمه های فارسی

تا به وقت معین و روز معلوم (شاید مرا تا قیامت یا نفخه صور اول یا ظهور دولت ولی عصر یا ظهور حکومت عقل انسان بر نفس و هوای او باشد).

تا روز [آن] وقت معین.

تا روز [و] وقت معلوم.

تا آن روزى كه وقتش معلوم است.

(امّا نه تا روز رستاخیز، بلکه) تا روز وقت معیّنی.»

ترجمه های انگلیسی(English translations)

until the day of the known time.’

Till the period of the time made known.

Till the Day of appointed time.

"Till the Day of the Time appointed."

معانی کلمات آیه

«الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»: مراد روز رستاخیز است.

تفسیر آیه

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ «36»

(ابليس) گفت: پروردگارا! پس مرا تا روزى كه مردم برانگيخته شوند، مهلت بده (و زنده بدار)

قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ «37»

(خداوند) فرمود: پس همانا تو از مهلت يافتگانى.

إِلى‌ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ «38»

(امّا نه تا روز قيامت، بلكه) تا روزى كه وقت آن معلوم است.

نکته ها

وقتى شيطان فهميد تا روز قيامت مورد لعن است، از خداوند خواست تا آن روز به او مهلت داده شود، ولى نگفت كه براى چه مهلت مى‌خواهد. از آنجا كه سنّت خداوند بر مهلت دادن است، لذا به او مهلت داده شد، امّا نه تا روز قيامت كه او درخواست كرد، بلكه تا روزى كه زمان آن نزد خدا مشخص است و به گفته برخى از مفسران تا روزى كه بشر باشد و تكليف باشد.

پیام ها

1- سنّت خداوند بر مهلت دادن به گنهكاران است. «فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ»

2- دعا و درخواست گنهكاران نيز اگر مصلحت باشد، مستجاب مى‌شود. شيطان گفت: «فَأَنْظِرْنِي» پاسخ آمد: «فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

إِلى‌ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (38)

إِلى‌ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ‌: 1- تا روز وقت معلوم و معين كه آخرين ايام تكليف باشد، يعنى نفخه اولى كه به صور اسرافيل تمام خلايق مى‌ميرند.

2- مراد قيامت است كه تا آن روز عذاب را از او دفع فرموده.

3- وقتى كه در علم ازلى معين، لكن كسى اطلاع ندارد.

4- تفسير برهان‌ «1»- وهب بن جميع گويد از حضرت صادق عليه السّلام سؤال نمودم از اين آيه شريفه كه وقت معلوم چيست؟ فرمود: گمان مى‌كنى روز حشر مردم باشد، خداى تعالى او را مهلت داده تا روزى كه مبعوث گردد قائم مادر مسجد كوفه، ابليس آيد و مى‌نشيند حضور او، فرمايد واى از امروز پس پيشانى او را گرفته گردنش را بزند، پس اين روز مى‌باشد وقت معلوم.

5- على بن ابراهيم‌ «2» روايت نموده وقت معلوم روزى است كه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ابليس را در صخره بيت المقدس ذبح فرمايد.

تنبيه: در علم كلام اين مطلب مبرهن شده كه ذات احديت الهى حكيم على الاطلاق و تمام افعال سبحانى بر وجه حكمت مى‌باشد، بنابراين بقاى ابليس البته به حكمت و مصلحت خواهد بود، گرچه علت آن ظاهر نيست.

تفسير برهان‌ «3» روايت از حسين بن عطيه كه شنيدم حضرت صادق‌

«1» تفسير برهان، جلد 2، صفحه 343.

«2» تفسير صافى، جلد سوّم، صفحه 113 (به نقل از تفسير قمى)

«3» تفسير برهان، جلد 2، صفحه 343.

جلد 7 - صفحه 108

عليه السّلام مى‌فرمود: ابليس بندگى خدا نمود در آسمان در دو ركعت به شش هزار سال، و مهلت دادن خداى تعالى او را تا وقت معلوم، به سبب اين عبادت بود.

بيان: اگرچه به سبب استكبار، كفر او بعد از آن متحقق، و آثار اخروى عبادت او را به كلى از ميان برد، لكن به مفاد آيه شريفه‌ (أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‌) «1» حق سبحانه عمل هيچ عاملى را ضايع نفرمايد، لذا اجر عبادت ابليس چنين مقرر شد پس از مردود شدن و مهلت يافتن.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ (36) قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ (37) إِلى‌ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (38) قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (39) إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ (40)

قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ (41) إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ (42) وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ (43) لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (44)

ترجمه‌

گفت اى پروردگار من پس مهلت ده مرا تا روزى كه برانگيخته ميشوند

گفت پس همانا تو از مهلت داده شدگانى‌

تا روز وقت دانسته شده‌

گفت پروردگار من براى آنكه موجب گمراهى من شدى هر آينه زينت ميدهم براى‌

جلد 3 صفحه 253

ايشان در زمين و هر آينه گمراه ميكنم آنها را بتمامى‌

مگر بندگان تو از آنها كه خالص شدگانند

گفت اين راهى است بر من راست‌

همانا بندگان من نيست مر تو را بر ايشان سلطنتى مگر كسانيكه پيروى كردند تو را از گمراهان‌

و همانا جهنم هرآينه وعده گاه آنها است تمامى‌

مر آنرا است هفت دراز براى هر درى است از آنها پاره‌اى قسمت شده.

تفسير

ابليس پس از آنكه از درگاه ربوبيّت رانده و از رحمت رحيميه نااميد گرديد از خداوند بپاداش عباداتى كه تا آنزمان كرده بود در خواست نمود كه خداوند باو تا قيامت كه روز بعث خلايق است عمر دهد و عذاب نفرمايد او را و اين مهلت را خداوند باو داد ولى تصريح بروز قيامت نفرمود بلكه فرمود تا روز كه وقت آن معلوم است براى خدا كه محتمل است روز قيامت باشد چنانچه جمعى گفته‌اند و محتمل است روز مرگ خلائق باشد كه آنوقتى است كه نفخه اوّل صور دميده ميشود چنانچه در علل از امام صادق عليه السّلام نقل شده و فرموده است ابليس ميان نفخه اوّل و دوم ميميرد و محتمل است روز بعث و ظهور امام زمان باشد چنانچه عياشى ره از آنحضرت نقل نموده و آنكه امام زمان آن ملعون را در مسجد كوفه ميكشد و آن روز وقت معلوم است و آنملعون پس از گرفتن مهلت عرضه داشت اى پروردگار من براى آنكه امر نمودى مرا بسجود آدم كه شأن من نبود و اين موجب محروميت من شد از رحمت تو زينت ميدهم در نظر بنى آدم باطل و معصيت تو را و گمراه ميكنم ايشانرا بتمامى مگر بندگان تو را از آنها كه خالص نمودى ايشانرا براى طاعت خود و بعضى مخلصين بكسر لام قرائت نموده‌اند يعنى مگر بندگان تو را كه خالص نمودند نفوس خود را براى طاعت تو و نسبت اغواء بخداوند بگمان شيطان رجيم بود كه تصوّر مينمود امر خداوند بسجود موجب گمراهى او شده با آنكه تكبر و غرور و خودسرى او موجب گمراهى و بدبختى و شقاوت ابدى او گرديد و الا خداوند كسيرا اغواء و اضلال نميفرمايد مگر مراد از اغواء نوميدى و محروميت باشد چنانچه مكرر در مواردى ذكر شده كه مراد از اضلال ترك اعانت و مخذوليت است و اينجا هم بعضى گفته‌اند و محتمل است مراد از اغواء حكم الهى بغوايت و ضلالت ابليس باشد يعنى براى آنكه حكم كردى بغوايت و ضلالت من گمراه‌

جلد 3 صفحه 254

ميكنم بندگان تو را و اين حكم را استفاده نموده از لعنت ابدى و طرد خود از درگاه احديّت در كلام الهى و اين معنى را نديدم كسى ذكر كرده باشد از مفسّرين با آنكه بنظر حقير لطيف و مناسب است و معانى ديگرى ذكر كرده‌اند كه ظاهرا بى‌وجه و دور از نظر و ذوق است در هر حال اين موجب لجاج و عناد و عداوت او با خدا و حضرت آدم عليه السّلام و اولاد او گرديد و كافر شد بكفرى كه اشدّ اقسام كفر است با آنكه معتقد بود بوحدانيّت خدا و نبوّت انبياء او پس بايد پناه برد بخدا از وجود اين صفات در نفس كه چه بسيار شخص را به اسفل السّافلين جهنّم خواهد كشاند و خداوند در جواب شيطان فرمود اين اخلاص در عقائد و اعمال كه خودت گفتى راهى است بسوى من اگر كلمه على بمعناى الى باشد چنانچه بعضى گفته‌اند يا راهى است كه لازم است بر من رعايت آن كه فيض ره فرموده و آن راه مستقيم و راست است انحراف و اعوجاجى ندارد هر كس ميتواند از آنراه بمن و اصل شود و تو نميتوانى كسيرا باجبار از آنراه باز دارى چون تو بر بندگان من سلطنت ندارى فقط ميتوانى آنها را وسوسه نمائى و از راه راست باز دارى و در اين صورت آنها خودشان باختيار در تحت تصرّف و سلطنت تو در آمده‌اند و از من بى‌لطفى نسبت بآنها نشده و موعد ما با آنها جهنم است كه تمامى بايد در آن جاى گيرند و آن هفت در دارد و هر درى مخصوص بدسته‌اى از گمراهان و اتباع شيطان است و بعضى كلمه على را بكسر لام بر وزن فعيل قرائت نموده‌اند و در مجمع اين قرائت را نسبت بامام صادق عليه السّلام داده و بعلوّ شرف تفسير ميشود و در كافى از آنحضرت اين قرائت بطورى نقل شده كه فيض ره احتمال داده بنحو اضافه صراط بعلى باشد يعنى اين راه راست ولايت على عليه السّلام است كه مستقيم است و از امام سجّاد عليه السّلام عيّاشى ره نقل نموده كه آن امير المؤمنين عليه السّلام است و بنابراين كلمه هذا اشاره بوجود مبارك آنحضرت است كه شايد شبح آن در عرش موجود و مرئى بوده است و نيز در كافى از آنحضرت نقل نموده كه و اللّه نيست مراد از بندگانى كه شيطان بر آنها سلطنت ندارد مگر ائمه و شيعيان ايشان و عيّاشى ره نيز اين معنى را از آنحضرت نقل نموده و قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه موعد وقوف مردم است بر صراط و نيز قمّى ره فرمودم كه داخل ميشود در هر درى از درهاى جهنم اهل ملّتى و در مجمع از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه فرمود جهنّم‌

جلد 3 صفحه 255

را هفت در است طبقه‌ها دارد هر طبقه‌اى فوق طبقه‌اى است و يك دست مبارك را روى دست ديگر گذارد و فرمود اين چنين است خداوند جنان را بر زمين وضع فرمود و نيران را بعضى فوق بعضى اسفل آنها جهنّم است و فوق آن لظى و فوق آن حطمه و فوق آن سقر و فوق آن جحيم و فوق آن سعير و فوق آن هاويه و در روايت ديگرى اسفل را هاويه ذكر نموده و اعلى را جهنّم و بعضى براى هر در و طبقه‌اى اهلى ذكر كرده‌اند و چون دليلى براى آن اقامه و مناسبتى اعتبار نشده بود حقير نقل ننمودم بلى از روايت خصال از امام صادق عليه السّلام استفاده ميشود كه يك در مخصوص باهل شرك و يك در مخصوص به بنى اميّه و يك در مخصوص بنو اصب و خوارج و كسانى است كه از ائمه اطهار اعراض نموده‌اند و اين هم معلوم است كه درك اسفل جايگاه منافقان است و بنظر حقير طبقات بحسب مراتب تبعيّت از شيطان است و از زير زمين شروع شده پائين ميرود و البتّه گناهكاران از اهل ايمان در طبقه اوّل جاى دارند كه عذابش خفيف‌تر و وقوفش آسان‌تر است و محتمل است مراد از هفت در دوزخ هفت معصيت كبيره باشد كه جمعى كبائر را منحصر بآنها دانسته‌اند شرك و قتل و قذف و اكل مال يتيم و زنا و فرار از جهاد و عقوق و الدين و بعضى هفت در جهنّم را عبارت از هفت خلق كه اصول اخلاق ذميمه است دانسته‌اند كه در اوّل كتاب ذيل آيه اهدنا الصراط المستقيم ذكر شد و اللّه اعلم ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

قال‌َ رَب‌ِّ فَأَنظِرنِي‌ إِلي‌ يَوم‌ِ يُبعَثُون‌َ (36) قال‌َ فَإِنَّك‌َ مِن‌َ المُنظَرِين‌َ (37) إِلي‌ يَوم‌ِ الوَقت‌ِ المَعلُوم‌ِ (38)

(‌گفت‌ شيطان‌ پروردگارا حال‌ ‌که‌ ‌من‌ رانده‌ شدم‌ و مشمول‌ لعن‌ تو ‌تا‌ قيامت‌ شدم‌، ‌پس‌ مرا مهلت‌ ده‌ و نميران‌ ‌تا‌ روزي‌ ‌که‌ بنده‌گان‌ برانگيخته‌ ميشوند خداوند فرمود، ‌پس‌ محققا تو ‌از‌ مهلت‌ دهندگان‌ هستي‌ ‌تا‌ روز معين‌ و وقت‌ معلوم‌) ‌در‌ شرح‌ ‌اينکه‌ آيات‌ دو أمر بايد متذكر شويم‌ (أمر اول‌) حكمت‌ امهال‌ شيطان‌ چيست‌! (جواب‌) امتحان‌ بندگان‌ ‌که‌ ‌در‌ مقابل‌ انبياء و ائمه‌ و علماء و دعات‌ حق‌ فرمايشات‌ الهي‌ ‌را‌ ترك‌ كنند و اطاعت‌ شيطان‌ كنند ‌که‌ كاشف‌ ‌از‌ خبث‌ سريره‌ ‌آنها‌ ‌است‌، چنانچه‌ مؤمنين‌ و مطيعين‌ و عباد مخلصين‌ اعتناء باو نكردند و بوظيفه‌ ‌خود‌ عمل‌ كردند، چنانچه‌ خداوند ميفرمايد: ‌از‌ قول‌ شيطان‌.

وَ قال‌َ: الشَّيطان‌ُ لَمّا قُضِي‌َ الأَمرُ إِن‌َّ اللّه‌َ وَعَدَكُم‌ وَعدَ الحَق‌ِّ وَ وَعَدتُكُم‌ فَأَخلَفتُكُم‌

جلد 12 - صفحه 37

وَ ما كان‌َ لِي‌ عَلَيكُم‌ مِن‌ سُلطان‌ٍ إِلّا أَن‌ دَعَوتُكُم‌ فَاستَجَبتُم‌ لِي‌ فَلا تَلُومُونِي‌ وَ لُومُوا أَنفُسَكُم‌ ابراهيم‌ ‌آيه‌ 26 و 27.

و خداوند اسباب‌ عبادت‌ و معصيت‌ ‌را‌ ‌در‌ دست‌رس‌ بنده‌گان‌ قرار داده‌ حافظ ميگويد

(صالح‌ طالح‌ متاع‌ خيش‌ نمودند

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 38)- ولی نه تا روز مبعوث شدن خلائق در رستاخیز، چنانکه خواسته‌ای، بلکه «تا وقت و زمان معینی» (إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ).

منظور از «یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» پایان این جهان و برچیده شدن دوران تکلیف است.

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌