میرزا فضل الله زنجانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ ميرزا فضل الله زنجاني را به میرزا فضل الله زنجانی منتقل کرد)
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
==خاندان زنجانی==
+
آیت الله میرزا فضل‌الله زنجانی (م، ۱۳۷۰ ق) معروف به «شیخ الاسلام»، از عالمان بزرگ [[شیعه]] است که در تحصیل [[علوم اسلامی|علوم اسلامی‌‌]] و تبلیغ [[احکام]] الهی تلاش گسترده ای داشت. آیت الله زنجانی توانست از محمود آلوسی، از دانشمندان مشهور [[اهل سنت]] و نیز از برخی بزرگان علمای شیعه از جمله آیت الله [[سید ابوالحسن اصفهانی]]، اجازه نقل روایت دریافت دارد.
  
عنوان «شيخ الاسلام» شهر، منحصر به اين خاندان بوده و از امتيازات آنان شمرده می‌‌شده است. ما به علت پرهيز از طولاني شدن كلام، از پرداختن به شرح حال تك‌ تك اعضاي اين خاندان پرهيز نموده و فقط به شرح حال جد، پدر و برادر شخصيت مورد نظر اين نوشتار اشاره می‌‌كنيم.
+
==ولادت و خاندان==
  
'''<I>آیت الله شهيد ملا علي زنجاني (شهادت 1136 ق):</I>'''
+
میرزا فضل‌الله زنجانی در روز جمعه، بیست و سوم [[شوال]] ۱۳۰۲ ق. در خانواده‌ای مذهبی، علمی‌‌ و معنوی در شهر زنجان پا بر عرصه هستی نهاد.<ref> المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵.</ref> او فرزند میرزا نصرالله زنجانی (م، ۱۳۲۰ ق) یکی از شاگردان سید علی قزوینی، نویسنده حاشیه [[قوانین الاصول (کتاب)|قوانین]] است. وی همچنین برادر علامه [[میرزا ابوعبدالله زنجانی|میرزا ابوعبدالله زنجانی]] (م، ۱۳۶۰ ق)، صاحب کتاب معروف «تاریخ القرآن» می باشد.
  
شهيد فقيد ملا علي زنجاني، جد چهارم شيخ الاسلام و از نامداران سده دوازدهم قمري است. وي در يك خانواده مذهبي ديده به جهان گشود و تحصيلات علوم اسلامی‌‌ را در زنجان فراگرفت. او سپس به قزوين رفت و نزد محدث عالي قدر، ملا خليل بن غازي قزويني و سيد قوام‌الدين محمد حسيني قزويني به تحصيل متون عربي و ادبي همت گماشت. وي رجال، كلام، حديث، [[فقه]] و [[اصول]] را از ديگر بزرگان حوزه آموخت و آنگاه به زادگاهش مراجعت كرد.
+
==تحصیلات و استادان ==
  
وي، در زمان توافق دولت عثماني با روس بر سر تقسيم ايران و حمله عثماني‌ها به خاك وطنمان، همراه با نيروهاي مردمی‌‌ و مسلمان، به قصد دفاع از ميهن، بيرون رفت و در اثر نبرد سختي كه در روستاي «قمچتاي» درگرفت به درجه رفيع شهادت رسيد و به ملكوت اعلی پيوست. مزارش در همان روستا، محل [[زيارت]] اهل دل است.
+
او تحصیلات علوم ابتدایی را در زادگاهش طی نمود و [[ادبیات عرب|ادبیات عرب]]، [[منطق]]، [[فقه]]، [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]]، [[کلام]] و [[حکمت]] را از استادان همشهری خود آموخت. میرزا فضل‌الله در سال ۱۳۳۱ ق.<ref> در کتاب [[اعیان الشیعه]]، ج ۸، ص ۴۰۷، مهاجرت وی به عتبات سال ۱۳۳۰ ق. ذکر شده است.</ref> به همراه برادر کوچکترش میرزا ابوعبدالله، راهی [[عراق]] گردید و هشت سال با او در آن سرزمینِ قدسی به کسب علوم آل محمد پرداخت. وی در سال ۱۳۳۹ ق. به زنجان بازگشت و به خدمات علمی، دینی مشغول شد.<ref> علمای معاصرین، ص ۲۲۵-۳۱۴؛ المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵.</ref>
  
استادش، سيد قوام‌الدين، در سوگ و تاريخ وفات وي چنين سروده است:
+
زنجانی در مقاطع مختلف از برخی بزرگان و اندیشمندان اسلامی‌‌ بهره برده است که هر یک در زمان خویش شهره آفاق بودند. استادان وی در زنجان عبارتند از: میرزا عبدالمجید زنجانی (م، ۱۳۲۴ ق)، از شاگردان [[میرزا ابوالحسن جلوه]]، که فردی بسیار زاهد، عابد، ملتزم به آداب شرعی و در علوم مختلفی چون: کلام، [[فلسفه]]، فقه، اصول و... استاد و صاحب‌نظر بود. حاشیه بر [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]]<ref> اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۹۲ و ۹۳؛ اثرآفرینان، ج ۳، ص ۱۸۳.</ref> از آثار او است. استاد دیگر او در این برهه میرزا عبدالله کاوندی زنجانی (م، ۱۳۲۹ ق) از شاگردان [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزا محمدحسن شیرازی]] است.
  
مولوي ملا علي ميرزا كه بود × در طريق معرفت صاحب رشاد
+
شیخ الاسلام زنجانی هنگام اقامت در [[نجف]] اشرف نیز از محضر فرزانگانی چون آیات عظام: [[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی|سید محمدکاظم یزدی طباطبایی]] (۱۲۴۸-۱۳۳۷ ق) نویسنده کتاب [[عروة الوثقی|عروة الوثقی]]<ref> برای آگاهی از شرح‌حال این استاد، ر.ک: گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۴۴۵-۴۵۰.</ref>، [[شیخ الشریعه اصفهانی|ملا فتح‌الله شیخ الشریعه اصفهانی]] (۱۲۶۶-۱۳۳۹ ق)،<ref> همان، ج ۱، ص ۴۷۱-۴۷۷.</ref> [[میرزا محمد تقی شیرازی|میرزا محمدتقی شیرازی]] (۱۲۸۵-۱۳۳۸ ق)<ref> همان، ج ۱، ص ۴۵۱-۴۵۷.</ref> و [[آقا ضیاءالدین عراقی|آقا ضیاءالدین عراقی]] (۱۲۷۸-۱۳۶۱ ق)<ref> اثرآفرینان، ج ۱، ص ۵۲ و ۵۳.</ref> استفاده کرد.
  
علم را چون با عمل مقرون نمود × كرد در راه خدا عزم جهاد
+
وی همچنین برای ورود به قافله حاملان [[حدیث]] و ناقلان روایت، از برخی بزرگان عالمان جهان [[تشیع]] و [[اهل سنت|تسنن]] موفق به دریافت [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایتی گردید که به اسامی ‌‌آن‌ها اکتفا می‌‌گردد:
  
بود در علم عدو ثابت قدم × تا به راه حق روان با صدق و داد
+
*۱. [[سید حسن صدر|سید حسن صدر کاظمی]]؛ به تاریخ ۲۸ [[رجب]] ۱۳۳۹ ق؛
  
خامه و انشا به تاريخش نوشت × (با شهيد كربلا محشور باد).<ref> الفهرست لمشاهير علماء زنجان، شيخ موسي زنجاني، ص 83 و 84.</ref>
+
. سید محمد فیروزآبادی؛
  
==آثار شهيد ملا علي زنجاني==
+
*۳. [[سید ابوالحسن اصفهانی]]؛
  
آثار علمی‌‌ و قلمی‌‌ كه از وي به جاي مانده عبارت است از:
+
*۴. [[سید محمود آلوسی|سید محمود آلوسی]] از عالمان [[محدث]] و معروف [[اهل سنت]] به تاریخ ۲۲ [[شعبان]] ۱۳۳۹ ق.
  
* 1. نظم «باب الحادي عشر»؛
+
برخی از دانشمندان اسلامی‌‌ مانند آیات: [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]]<ref> المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵.</ref> و شیخ موسی عباسی زنجانی نیز از معظم‌له اجازه نقل حدیث دارند.<ref> الفهرست لمشاهیر علماء زنجان، ص ۸۶.</ref>
  
* 2. نظم «تهذيب المنطق» تفتازاني.<ref> اعيان الشيعه، سيد محسن امين، ج 8، ص 330؛ شهداء الفضيلة، شيخ عبدالحسين اميني، ص 48؛ الذريعه، شيخ [[آقا بزرگ تهرانی]]، ج 24، ص 199، 200 و 203؛ معجم المؤلفين، عمررضا كحالة، ج 7، ص 192؛ اثرآفرينان، سيد كمال حاج سيد جوادي، ج 3، ص 184؛ علماي معاصرين، ملا علي واعظ خياباني، ص 224؛ الفهرست لمشاهير علماء زنجان، ص 83 و 84.</ref>
+
==آثار و تألیفات==
  
==پدرایشان==
+
زنجانی با وجود اشتغالات علمی‌‌ و درسی و گرفتاری‌های فراوانی که در شهرستان‌ها برای عالمان دینی وجود داشت، هرگز از تألیف، تحقیق، پژوهش و تصنیف غفلت نورزید و بی‌شک یکی از موفق‌ترین و پرکارترین دانشمندان در این زمینه است. تحقیقات و تألیفات این عالم فرهیخته در مورد موضوعات [[فقه]]، [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]]، [[منطق]]، [[کلام]]، [[فلسفه]]، [[تاریخ|تاریخ]]، [[علم رجال|رجال]] و [[حدیث|حدیث]] است؛ اما متأسفانه به جز دو مورد از آن‌ها، هیچ یک از آثارش به زیور چاپ آراسته نگردیده و همگی به صورت دست‌نویس باقی مانده است. آثار وی عبارتند از:
  
يكي از نوادگان فاضل و روحاني ملا عليِ شهيد، ميرزا نصرالله زنجاني است. از زندگاني و شرح‌حال ايشان اطلاع صحيح و كاملي در دست نيست؛ مگر اين كه او را در رديف شاگردان سيد علي قزويني، نويسنده حاشيه قوانين ذكر كرده‌اند. وفات او در سال 1320 ق. اتفاق افتاده است.
+
. رسالة اصالة الماهیة؛ این رساله شامل بحثی در جهت اثبات اصالت ماهیت و چگونگی پیدایش اصالت وجود و تضعیف آن است.
  
از ايشان دو فرزند روحاني و دانشمند باقي مانده است:
+
*۲. رسالة الماهیات فی التحقیق؛
  
* 1. علامه دانشور، آیت الله ميرزا ابوعبدالله زنجاني؛
+
*۳. تاریخ علم الکلام فی الاسلام؛
  
* 2. آیت الله ميرزا فضل الله شيخ الاسلام زنجاني (شخصيت مورد نظر ما).<ref> شهداء الفضيله، ص 251؛ الفهرست لمشاهير علماء زنجان، ص 82؛ علماي معاصرين، ص 224.</ref>
+
*۴. تاریخ مدینة زنجان و تراجم علماءها و رواتها و مشاهیر رجالها؛
  
==برادر میرزا فضل الله==
+
*۵. التشیع فی التاریخ، در ۳ جلد؛ این کتاب بحث مفصلی است در تاریخ مذهب [[شیعه]] و رد افتراها و نسبت‌های ناروایی که به شیعه وارد شده است.
  
آیت الله حاج ميرزا ابوعبدالله زنجاني در سال 1309 ق. در شهر زنجان به دنيا آمد. وي علوم مقدماتي را در زادگاهش آموخت و سپس رياضيات، هيأت و كلام را از دانشمند فرزانه، ميرزا ابراهيم فلكي زنجاني فراگرفت. او سپس به تهران رفت و مدت دو سال به تكميل علوم پرداخت. وي در سال 1331 ق. راهي عتبات عاليات شد و در جرگه شاگردان آيات عظام: سيد محمدكاظم يزدي طباطبايي، ملا فتح‌الله شيخ الشريعه اصفهاني، سيد محمد فيروزآبادي، [[سید ابوالحسن اصفهانی]]، ميرزا حسين ناييني و آقا ضياءالدين عراقي قرار گرفت و از محضرشان بهره وافي برد.
+
. تعلیقه بر تعلیقه «منهج المقال» بهبهانی؛
  
زنجاني پس از كسب معارف الهي در سال 1339 ق. به زنجان مراجعت كرد و به خدمات ديني و اجتماعي پرداخت. مقام علمی‌‌ و اجتهاد وي مورد تأييد عالمان [[شيعه]] و سني بود و داراي اجازات متعدد روايي است. وي در سفر به كشورهاي [[سوريه]]، [[فلسطين]]، [[مصر]] و [[عربستان]] با برخي از دانشمندان اسلامی ‌‌ملاقات نمود و در مصر مورد تفقد و احترام استادان دانشگاه «الازهر» قرار گرفت. سال‌هاي پاياني عمر را در دانشكده معقول و منقول تهران به تدريس تفسير و [[فلسفه]] پرداخت و در سال 1360 ق. در تهران بدورد حيات گفت و در زنجان به خاك سپرده شد. برخي آثار علمی‌‌ وي عبارتند از:
+
. تعلیقه بر «منهج المقال» استرآبادی؛
  
* 1. تاريخ القرآن؛
+
*۸. تعلیقه بر «[[اوائل المقالات (کتاب)|اوائل المقالات]]»؛ این اثر، همراه با متن اوائل المقالات در سال ۱۳۶۴ ق. در تبریز منتشر شده است.
  
* 2. اصول القرآن الاجتماعيه؛
+
*۹. حاشیه بر «رسالة حدوث العالم»؛ حاشیه سودمندی است بر حدوث العالم تألیف [[ملاصدرا]] و رد بعضی از نظریه‌های ایشان.
  
* 3. كتاب الافطار؛
+
*۱۰. حاشیه بر «شوارق الالهام»، تألیف [[ملا عبدالرزاق لاهیجی|ملا عبدالرزاق لاهیجی]]؛ این حاشیه تا مبحث وجود ذهنی است و در اوائل جوانی ایشان نگاشته شده است.
  
* 4. الفيلسوف الفارسي الكبير؛
+
*۱۱. شرح منظومه [[حاج ملاهادی سبزواری|ملا هادی سبزواری]]؛
  
* 5. كتاب دين الفطرة؛
+
*۱۲. الردّ علی الفلاسفة فی الواحد البسیط؛
  
* 6. سرِّ انتشار اسلام؛
+
*۱۳. علم الکلام و تاریخه فی الاسلام؛
  
* 7. بقاء النفس بعد فناء الجسد؛
+
*۱۴. الکر و الجمع بین الروایات فی تحدیده؛
  
* 8. طهارة اهل كتاب؛
+
*۱۵. الواحد لایصدر عنه الاّ الواحد؛
  
* 9. لزوم حجاب؛
+
*۱۶. نقود علی رسالة الحدوث، تألیف ملاصدرا؛
  
* 10. ترجمه مقاله نبي صلي الله عليه و آله و سلم، تأليف توماس كارلايل؛
+
*۱۸. متفرقات مختصرة و مطومة و تعالیق غیر مدونة؛
  
* 11. عظمت حسين بن علي علیه‌السلام؛
+
*۱۹. تقریرات درس بعضی از استادان.<ref> المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵ و ۳۸۶؛ علمای معاصرین، ص ۳۲۴-۳۲۸؛ مؤلفین کتب چاپی، ص ۸۷۰ و ۸۷۱؛ شهداء الفضیله، ص ۲۵۱ و ۲۵۲.</ref>
  
* 12. فلسفه حجاب.<ref> المسلسلات في الاجازات، سيد محمود مرعشي نجفي، ج 2، ص 187 و 188؛ اثرآفرينان، ج 3، ص 185 و 186.</ref>
+
==در دیدگاه علما ==
  
==ولادت میرزا فضل الله زنجانی==
+
تلاش‌های شیخ الاسلام در تحصیل [[علوم اسلامی|علوم اسلامی‌‌]] و مجاهدتش در راه تبلیغ [[احکام]] الهی و پژوهش در میراث علمی ‌‌گذشتگان سبب گردیده تا تراجم‌نگاران در مورد وی به داوری نشینند. برخی از این قضاوت‌ها بدین شرح است:
  
آیت الله ميرزا فضل‌الله زنجاني، معروف به «شيخ الاسلام» در روز جمعه، بيست و سوم [[شوال]] 1302 ق.<ref> در كتاب علماي معاصرين، ص 224، ولادت وي 1303 ق. ثبت شده است.</ref> در خانواده‌اي مذهبي، علمی‌‌ و معنوي در شهر زنجان پا بر عرصه هستي نهاد.<ref> المسلسلات في الاجازات، ج 2، ص 385.</ref>
+
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در قسمت دست نوشته [[نقباءالبشر|نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر]]، شیخ الاسلام را چنین معرفی می‌‌کند: «شیخ فاضل و صاحب تألیفات متنوعه در معقول، منقول، تاریخ و رجال».<ref> نقباء البشر، قسمت خطی، ص ۲۴.</ref>
  
==تحصيلات میرزا==
+
سید حسن صدر کاظمی‌‌ در اجازه‌نامه‌ای که به ایشان داده چنین می‌‌نویسد: «المولی الامام العلامة الشیخ فضل‌الله الزنجانی شیخ الاسلام ادام الله تعالی تأییده...».<ref> علمای معاصرین، ص ۲۲۶.</ref>
  
وي پس از سپري كردن دوران كودكي، شروع به تحصيل علوم اسلامی ‌‌نمود و چون اجداد و نياكانش، در وادي علم و فقاهت قدم گذاشت و رنج‌هاي اين راه را بر جان خريد.
+
علامه سید محمود آلوسی از عالمان اهل تسنن در اجازه‌نامه میرزا فضل‌الله، ایشان را چنین خطاب می‌‌کند: «حضرة العالم الفاضل والکامل الواصل حضرة شیخ الاسلام و علم الاسلام الشیخ فضل‌الله الزنجانی...».<ref> همان، ص ۲۲۶.</ref>
  
او تحصيلات علوم ابتدايي را در زادگاهش طي نمود و ادبيات عرب، منطق، [[فقه]]، [[اصول]]، [[كلام]] و [[حكمت]] را از استادان همشهري خود آموخت. ميرزا فضل‌الله در سال 1331 ق.<ref> در كتاب [[اعيان الشيعه]]، ج 8، ص 407، مهاجرت وي به عتبات سال 1330 ق. ذكر شده است.</ref>، به همراه برادر كوچكترش ميرزا ابوعبدالله، راهي [[عراق]] گرديد و هشت سال با او در آن سرزمينِ قدسي به كسب علوم آل محمد پرداخت. وي در سال 1339 ق. به زنجان بازگشت و به خدمات علمي، ديني مشغول شد.<ref> علماي معاصرين، ص 225-314؛ المسلسلات في الاجازات، ج 2، ص 385.</ref>
+
علامه نسب‌شناس، آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، در مورد او می‌‌گوید: «العلامة المتبحر المتتبع المتضلع البحاثة الفرید الرجالی المتکلم المورخ المحدث البارع الحکیم آیت الله...».<ref> الاجازةالکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص ۱۲۷.</ref>
  
==استادان ایشان==
+
==وفات ==
  
شيخ الاسلام در مقاطع مختلف از برخي بزرگان و انديشمندان اسلامی‌‌ بهره برده است كه هر يك در زمان خويش شهره آفاق بودند. استادان وي به ترتيبي كه در تراجم آمده بدين شرح است:
+
سرانجام آیت الله میرزا فضل‌الله زنجانی پس از پنجاه سال خدمت صادقانه و تلاش‌های دلسوزانه در جهت ارشاد مسلمانان در سال ۱۳۷۰ ق. در [[تهران]] به رحمت ایزدی پیوست. پیکر پاک این عالم دانشمند به شهر مقدس [[قم]] منتقل گردید و پس از [[تشییع]] بر دست‌های مردم مسلمان و اقامه نماز، در قبرستان نو در مقبره «سکوییه» به خاک سپرده شد.<ref> المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۶.</ref>
 
 
'''<I>1. ميرزا عبدالمجيد زنجاني (وفات 1324 ق):</I>'''
 
 
 
وي مقدمات و سطح را در زنجان آموخت و آن‌گاه به تهران رفت و از دروس آيات: ميرزا ابوالحسن اصفهاني مشهور به «جلوه»، ميرزا حسن آشتياني و حكيم نامدار، علي آقا مدرس زنوزي استفاده بُرد. وي ده سال تمام آن چنان با جديت و علاقه سرشار در دروس استادنش شركت نمود كه خود، استاد مسلَم و از مشاهير عالمان عصر شد. او بسيار زاهد، عابد، ملتزم به آداب شرعي و در علوم مختلفي چون: كلام، فلسفه، فقه، اصول و... استاد و صاحب‌نظر بود. حوزه درسي او در زنجان در فنون و علومِ ياد شده، شاگرداني چون آیت الله ميرزا فضل الله زنجاني را تربيت كرد. وفات اين عالم بزرگوار در سال 1324 ق. بوده است آثار اين عالم فرهيخته عبارت است از:
 
 
 
* 1. حاشيه بر شوارق؛
 
 
 
* 2. حاشيه بر اسفار.<ref> اعيان الشيعه، ج 8، ص 92 و 93؛ اثرآفرينان، ج 3، ص 183.</ref>
 
 
 
'''<I>2. ميرزا عبدالله كاوندي زنجاني (وفات 1329 ق):</I>'''
 
 
 
ميرزا عبدالله در روستاي «كاوند» از دهستان «ايجرود» زاده شد. وي مقدمات را در زنجان فراگرفت و سپس به [[عراق]] رفت و در محفل علمی ‌‌آیت الله ميرزا محمدحسن شيرازي حاضر شد. او در سال 1328 ق. به قصد [[زيارت]] [[امام رضا]] علیه‌السلام به ايران آمد و هنگام مراجعت، به زنجان رفت و به مدت يك سال در آنجا توقف نمود. از شاگردان وي در اين مدت می‌‌توان به آيات: سيد محمود امام جمعه زنجاني و حاج ميرزا فضل‌الله زنجاني اشاره كرد.
 
 
 
شيخ الاسلام در حوزه درسي خارج [[اصول فقه]] او شركت كرده است. وي در مراجعت به [[كاظمين]] در تاريخ 1329 ق. درگذشت.<ref> علماي نامدار زنجان، زين‌العابدين احمدي زنجاني، ص 31؛ علماي معاصرين، ص 224.</ref>
 
 
 
شيخ الاسلام زنجاني هنگام اقامت در [[نجف]] اشرف، از محضر فرزانگاني چون آيات عظام: سيد محمدكاظم يزدي طباطبايي (1248-1337 ق) نويسنده كتاب پُراَرج عروة الوثقي<ref> براي آگاهي از شرح‌حال اين استاد، ر.ك: گلشن ابرار، جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم، ج 1، ص 445-450.</ref>، ملا فتح‌الله شيخ الشريعه اصفهاني (1266-1339 ق)،<ref> همان، ج 1، ص 471-477.</ref> ميرزا محمدتقي شيرازي (1285-1338 ق)<ref> همان، ج 1، ص 451-457.</ref> و آقا ضياءالدين عراقي (1278-1361 ق)<ref> اثرآفرينان، ج 1، ص 52 و 53.</ref> استفاده كرد.
 
 
 
==اجازه بیان روایت==
 
 
 
وي براي ورود به قافله حاملان [[حديث]] و ناقلان روايت، از برخي بزرگان عالمان جهان تشيع و تسنن موفق به دريافت اجازه روايتي گرديد كه به اسامی ‌‌آن‌ها اكتفا می‌‌گردد:
 
 
 
* 1. سيد حسن صدر كاظمي؛ به تاريخ 28 [[رجب]] 1339 ق؛
 
 
 
* 2. سيد محمد فيروزآبادي؛
 
 
 
* 3. [[سید ابوالحسن اصفهانی]]؛
 
 
 
* 4. سيد محمود آلوسي از عالمان محدث و معروف اهل سنت به تاريخ 22 [[شعبان]] 1339 ق.
 
 
 
برخي از دانشمندان اسلامی‌‌ مانند آيات: سيد شهاب‌الدين مرعشي نجفي<ref> المسلسلات في الاجازات، ج 2، ص 385.</ref> و شيخ موسي عباسي زنجاني از معظم‌له اجازه نقل [[حديث]] دارند.<ref> الفهرست لمشاهير علماء زنجان، ص 86.</ref>
 
 
 
==آثار علمي میرزا فضل الله زنجانی==
 
 
 
زنجاني با وجود اشتغالات علمی‌‌ و درسي و گرفتاري‌هاي فراواني كه در شهرستان‌ها براي عالمان ديني وجود داشت، هرگز از تأليف، تحقيق، پژوهش و تصنيف غفلت نورزيد و بي‌شك يكي از موفق‌ترين و پركارترين دانشمندان در اين زمينه است. تحقيقات و تأليفات اين عالم فرهيخته در مورد موضوعات [[فقه]]، [[اصول]]، [[منطق]]، [[كلام]]، [[فلسفه]]، تاريخ، رجال و حديث است؛ اما متأسفانه به جز دو مورد از آن‌ها، هيچ يك از آثارش به زيور چاپ آراسته نگرديده و همگي به صورت دست‌نويس باقي مانده است. آثار وي عبارتند از:
 
 
 
* 1. رسالة اصالة الماهية؛ اين رساله شامل بحثي در جهت اثبات اصالت ماهيت و چگونگي پيدايش اصالت وجود و تضعيف آن است.
 
 
 
* 2. رسالة الماهيات في التحقيق؛
 
 
 
* 3. تاريخ علم الكلام في الاسلام؛
 
 
 
* 4. تاريخ مدينة زنجان و تراجم علماها و روات‌ها و مشاهير رجال‌ها؛
 
 
 
* 5. التشيع في التاريخ، 3 جلد؛ اين كتاب بحث مفصلي است در تاريخ مذهب [[شيعه]] و رد افتراها و نسبت‌هاي ناروايي كه به شيعه وارد شده است.
 
 
 
* 6. تعليقه بر تعليقه «منهج المقال» بهبهاني؛
 
 
 
* 7. تعليقه بر «منهج المقال» استرآبادي؛
 
 
 
* 8. تعليقه بر «اوائل المقالات»؛ اين اثر، همراه با متن اوائل المقالات در سال 1364 ق. در تبريز منتشر شده است.
 
 
 
* 9. حاشيه بر «رسالة حدوث العالم»؛ حاشيه سودمندي است بر حدوث العالم تأليف [[ملاصدرا]] و رد بعضي از نظريه‌هاي ايشان.
 
 
 
* 10. حاشيه بر «شوارق الالهام»، تأليف ملا عبدالرزاق لاهيجي؛ اين حاشيه تا مبحث وجود ذهني است و در اوائل جواني ايشان نگاشته شده است.
 
 
 
* 11. شرح منظومه ملا هادي سبزواوري؛
 
 
 
* 12. الردّ علي الفلاسفة في الواحد البسيط؛
 
 
 
* 13. علم الكلام و تاريخه في الاسلام؛
 
 
 
* 14. الكُر والجمع بين الروايات في تحديده؛
 
 
 
* 15. الواحد لايصدر عنه الاّ الواحد؛
 
 
 
* 16. نقود علي رسالة الحدوث، تأليف ملاصدرا؛
 
 
 
* 18. متفرقات مختصرة و مطومة و تعاليق غير مدونة؛
 
 
 
* 19. تقريرات درس بعضي از استادان.<ref> المسلسلات في الاجازات، ج 2، ص 385 و 386؛ علماي معاصرين، ص 324-328؛ مؤلفين كتب چاپي، ص 870 و 871؛ شهداء الفضيله، ص 251 و 252.</ref>
 
 
 
==دیدگاه علما درمورد میرزا==
 
 
 
تلاش‌هاي شيخ الاسلام در تحصيل علوم اسلامی‌‌ و مجاهدتش در راه تبليغ [[احكام]] الهي و پژوهش در ميراث علمی ‌‌گذشتگان سبب گرديده تا تراجم‌نگاران در مورد وي به داوري نشينند. برخي از اين قضاوت‌ها بدين شرح است:
 
 
 
شيخ [[آقا بزرگ تهرانی در قسمت دست نوشته نقباءالبشر في القرن الرابع عشر شيخ الاسلام را چنين معرفي می‌‌كند: «شيخ فاضل و صاحب تأليفات متنوعه در معقول، منقول، تاريخ و رجال».<ref> نقباء البشر، قسمت خطي، ص 24.</ref>
 
 
 
سيد حسن صدر كاظمی‌‌ در اجازه‌نامه‌اي كه به ايشان داده چنين می‌‌نويسد: «المولي الامام العلامة الشيخ فضل‌الله الزنجاني شيخ الاسلام ادام الله تعالي تأييده...».<ref> علماي معاصرين، ص 226.</ref>
 
 
 
علامه سيد محمود آلوسي از عالمان اهل تسنن در اجازه‌نامه ميرزا فضل‌الله، ايشان را چنين خطاب می‌‌كند: «حضرة العالم الفاضل والكامل الواصل حضرة شيخ الاسلام و علم الاسلام الشيخ فضل‌الله الزنجاني...».<ref> همان، ص 226.</ref>
 
 
 
علامه نسب‌شناس، آیت الله سيد شهاب‌الدين مرعشي نجفي، در مورد او می‌‌گويد: «العلامة المتبحر المتتبع المتضلع البحاثة الفريد الرجالي المتكلم المورخ المحدث البارع الحكيم آیت الله...».<ref> الاجازةالكبيرة، سيد شهاب الدين مرعشي نجفي، ص 127.</ref>
 
 
 
==سفرهاي زيارتي ایشان==
 
 
 
آیت الله زنجاني پس از استقرار در زنجان، تا سال 1363 ق. در اين شهر به امور ديني و بحث‌هاي علمی ‌‌مشغول بود و بيشتر وقت خود را در مسائل علمی ‌‌صرف می‌‌كرد. وي در سال 1363 ق. به قصد زيارت حضرت ثامن الائمه، [امام رضا]] علیه‌السلام به [[مشهد]] مقدس مشرف گرديد و پس از مدتي اقامت و ديدار با عالمان آن سامان، به زنجان مراجعت كرد. وي در همان سال به [[زيارت]] عتبات عاليات شتافت و مدتي در آن سامان ماندگار شد و سپس به زنجان بازگشت.<ref> علماي معاصرين، ص 225.</ref>
 
 
 
==وفات میرزا فضل الله زنجانی==
 
 
 
سرانجام آیت الله ميرزا فضل‌الله زنجاني پس از پنجاه سال خدمت صادقانه و تلاش‌هاي دلسوزانه در جهت ارشاد مسلمانان در سال 1370 ق. در ديار غربت (تهران) جان به جان آفرين تسليم نمود و به رحمت ايزدي پيوست. پيكر پاك اين عالم دانشمند به شهر مقدس [[قم]] منتقل گرديد و پس از تشييع بر دست‌هاي مردم مسلمان و اقامه [[نماز]]، در قبرستان نو در مقبره «سكوييه» به خاك سپرده شد.<ref> المسلسلات في الاجازات، ج ص 386.</ref>
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
==منابع==
+
==منبع==
  
محمد الوانساز خويي, ستارگان حرم، جلد 20، صفحه 11-21
+
محمد الوانساز خویی، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۲۰، صفحه ۱۱-۲۱.
 
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
 
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ سپتامبر ۲۰۱۹، ساعت ۰۶:۱۴

آیت الله میرزا فضل‌الله زنجانی (م، ۱۳۷۰ ق) معروف به «شیخ الاسلام»، از عالمان بزرگ شیعه است که در تحصیل علوم اسلامی‌‌ و تبلیغ احکام الهی تلاش گسترده ای داشت. آیت الله زنجانی توانست از محمود آلوسی، از دانشمندان مشهور اهل سنت و نیز از برخی بزرگان علمای شیعه از جمله آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، اجازه نقل روایت دریافت دارد.

ولادت و خاندان

میرزا فضل‌الله زنجانی در روز جمعه، بیست و سوم شوال ۱۳۰۲ ق. در خانواده‌ای مذهبی، علمی‌‌ و معنوی در شهر زنجان پا بر عرصه هستی نهاد.[۱] او فرزند میرزا نصرالله زنجانی (م، ۱۳۲۰ ق) یکی از شاگردان سید علی قزوینی، نویسنده حاشیه قوانین است. وی همچنین برادر علامه میرزا ابوعبدالله زنجانی (م، ۱۳۶۰ ق)، صاحب کتاب معروف «تاریخ القرآن» می باشد.

تحصیلات و استادان

او تحصیلات علوم ابتدایی را در زادگاهش طی نمود و ادبیات عرب، منطق، فقه، اصول، کلام و حکمت را از استادان همشهری خود آموخت. میرزا فضل‌الله در سال ۱۳۳۱ ق.[۲] به همراه برادر کوچکترش میرزا ابوعبدالله، راهی عراق گردید و هشت سال با او در آن سرزمینِ قدسی به کسب علوم آل محمد پرداخت. وی در سال ۱۳۳۹ ق. به زنجان بازگشت و به خدمات علمی، دینی مشغول شد.[۳]

زنجانی در مقاطع مختلف از برخی بزرگان و اندیشمندان اسلامی‌‌ بهره برده است که هر یک در زمان خویش شهره آفاق بودند. استادان وی در زنجان عبارتند از: میرزا عبدالمجید زنجانی (م، ۱۳۲۴ ق)، از شاگردان میرزا ابوالحسن جلوه، که فردی بسیار زاهد، عابد، ملتزم به آداب شرعی و در علوم مختلفی چون: کلام، فلسفه، فقه، اصول و... استاد و صاحب‌نظر بود. حاشیه بر اسفار[۴] از آثار او است. استاد دیگر او در این برهه میرزا عبدالله کاوندی زنجانی (م، ۱۳۲۹ ق) از شاگردان میرزا محمدحسن شیرازی است.

شیخ الاسلام زنجانی هنگام اقامت در نجف اشرف نیز از محضر فرزانگانی چون آیات عظام: سید محمدکاظم یزدی طباطبایی (۱۲۴۸-۱۳۳۷ ق) نویسنده کتاب عروة الوثقی[۵]، ملا فتح‌الله شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۶۶-۱۳۳۹ ق)،[۶] میرزا محمدتقی شیرازی (۱۲۸۵-۱۳۳۸ ق)[۷] و آقا ضیاءالدین عراقی (۱۲۷۸-۱۳۶۱ ق)[۸] استفاده کرد.

وی همچنین برای ورود به قافله حاملان حدیث و ناقلان روایت، از برخی بزرگان عالمان جهان تشیع و تسنن موفق به دریافت اجازه روایتی گردید که به اسامی ‌‌آن‌ها اکتفا می‌‌گردد:

  • ۲. سید محمد فیروزآبادی؛

برخی از دانشمندان اسلامی‌‌ مانند آیات: سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی[۹] و شیخ موسی عباسی زنجانی نیز از معظم‌له اجازه نقل حدیث دارند.[۱۰]

آثار و تألیفات

زنجانی با وجود اشتغالات علمی‌‌ و درسی و گرفتاری‌های فراوانی که در شهرستان‌ها برای عالمان دینی وجود داشت، هرگز از تألیف، تحقیق، پژوهش و تصنیف غفلت نورزید و بی‌شک یکی از موفق‌ترین و پرکارترین دانشمندان در این زمینه است. تحقیقات و تألیفات این عالم فرهیخته در مورد موضوعات فقه، اصول، منطق، کلام، فلسفه، تاریخ، رجال و حدیث است؛ اما متأسفانه به جز دو مورد از آن‌ها، هیچ یک از آثارش به زیور چاپ آراسته نگردیده و همگی به صورت دست‌نویس باقی مانده است. آثار وی عبارتند از:

  • ۱. رسالة اصالة الماهیة؛ این رساله شامل بحثی در جهت اثبات اصالت ماهیت و چگونگی پیدایش اصالت وجود و تضعیف آن است.
  • ۲. رسالة الماهیات فی التحقیق؛
  • ۳. تاریخ علم الکلام فی الاسلام؛
  • ۴. تاریخ مدینة زنجان و تراجم علماءها و رواتها و مشاهیر رجالها؛
  • ۵. التشیع فی التاریخ، در ۳ جلد؛ این کتاب بحث مفصلی است در تاریخ مذهب شیعه و رد افتراها و نسبت‌های ناروایی که به شیعه وارد شده است.
  • ۶. تعلیقه بر تعلیقه «منهج المقال» بهبهانی؛
  • ۷. تعلیقه بر «منهج المقال» استرآبادی؛
  • ۸. تعلیقه بر «اوائل المقالات»؛ این اثر، همراه با متن اوائل المقالات در سال ۱۳۶۴ ق. در تبریز منتشر شده است.
  • ۹. حاشیه بر «رسالة حدوث العالم»؛ حاشیه سودمندی است بر حدوث العالم تألیف ملاصدرا و رد بعضی از نظریه‌های ایشان.
  • ۱۰. حاشیه بر «شوارق الالهام»، تألیف ملا عبدالرزاق لاهیجی؛ این حاشیه تا مبحث وجود ذهنی است و در اوائل جوانی ایشان نگاشته شده است.
  • ۱۲. الردّ علی الفلاسفة فی الواحد البسیط؛
  • ۱۳. علم الکلام و تاریخه فی الاسلام؛
  • ۱۴. الکر و الجمع بین الروایات فی تحدیده؛
  • ۱۵. الواحد لایصدر عنه الاّ الواحد؛
  • ۱۶. نقود علی رسالة الحدوث، تألیف ملاصدرا؛
  • ۱۸. متفرقات مختصرة و مطومة و تعالیق غیر مدونة؛
  • ۱۹. تقریرات درس بعضی از استادان.[۱۱]

در دیدگاه علما

تلاش‌های شیخ الاسلام در تحصیل علوم اسلامی‌‌ و مجاهدتش در راه تبلیغ احکام الهی و پژوهش در میراث علمی ‌‌گذشتگان سبب گردیده تا تراجم‌نگاران در مورد وی به داوری نشینند. برخی از این قضاوت‌ها بدین شرح است:

شیخ آقا بزرگ تهرانی در قسمت دست نوشته نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، شیخ الاسلام را چنین معرفی می‌‌کند: «شیخ فاضل و صاحب تألیفات متنوعه در معقول، منقول، تاریخ و رجال».[۱۲]

سید حسن صدر کاظمی‌‌ در اجازه‌نامه‌ای که به ایشان داده چنین می‌‌نویسد: «المولی الامام العلامة الشیخ فضل‌الله الزنجانی شیخ الاسلام ادام الله تعالی تأییده...».[۱۳]

علامه سید محمود آلوسی از عالمان اهل تسنن در اجازه‌نامه میرزا فضل‌الله، ایشان را چنین خطاب می‌‌کند: «حضرة العالم الفاضل والکامل الواصل حضرة شیخ الاسلام و علم الاسلام الشیخ فضل‌الله الزنجانی...».[۱۴]

علامه نسب‌شناس، آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، در مورد او می‌‌گوید: «العلامة المتبحر المتتبع المتضلع البحاثة الفرید الرجالی المتکلم المورخ المحدث البارع الحکیم آیت الله...».[۱۵]

وفات

سرانجام آیت الله میرزا فضل‌الله زنجانی پس از پنجاه سال خدمت صادقانه و تلاش‌های دلسوزانه در جهت ارشاد مسلمانان در سال ۱۳۷۰ ق. در تهران به رحمت ایزدی پیوست. پیکر پاک این عالم دانشمند به شهر مقدس قم منتقل گردید و پس از تشییع بر دست‌های مردم مسلمان و اقامه نماز، در قبرستان نو در مقبره «سکوییه» به خاک سپرده شد.[۱۶]

پانویس

  1. المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵.
  2. در کتاب اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۴۰۷، مهاجرت وی به عتبات سال ۱۳۳۰ ق. ذکر شده است.
  3. علمای معاصرین، ص ۲۲۵-۳۱۴؛ المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵.
  4. اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۹۲ و ۹۳؛ اثرآفرینان، ج ۳، ص ۱۸۳.
  5. برای آگاهی از شرح‌حال این استاد، ر.ک: گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۴۴۵-۴۵۰.
  6. همان، ج ۱، ص ۴۷۱-۴۷۷.
  7. همان، ج ۱، ص ۴۵۱-۴۵۷.
  8. اثرآفرینان، ج ۱، ص ۵۲ و ۵۳.
  9. المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵.
  10. الفهرست لمشاهیر علماء زنجان، ص ۸۶.
  11. المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۵ و ۳۸۶؛ علمای معاصرین، ص ۳۲۴-۳۲۸؛ مؤلفین کتب چاپی، ص ۸۷۰ و ۸۷۱؛ شهداء الفضیله، ص ۲۵۱ و ۲۵۲.
  12. نقباء البشر، قسمت خطی، ص ۲۴.
  13. علمای معاصرین، ص ۲۲۶.
  14. همان، ص ۲۲۶.
  15. الاجازةالکبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص ۱۲۷.
  16. المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۸۶.

منبع

محمد الوانساز خویی، ستارگان حرم، جلد ۲۰، صفحه ۱۱-۲۱.