انجیل: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(انجیل یا اناجیل؟)
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
کتاب آسمانی که به حضرت عیسی علیه السلام نازل شده است انجیل نام دارد.
+
«انجیل» کتاب آسمانی [[حضرت عیسی علیه السلام|حضرت عیسی]] (علیه‌السلام) است، که البته اکنون نزد [[مسیحیت|مسیحیان]] به عنوان اناجیل چهارگانه «[[انجیل متی|متّى]]»، «[[انجیل مرقس|مرقس]]»، «[[انجیل لوقا|لوقا]]» و «[[انجیل یوحنا|یوحنّا]]» معروف است. هر یک از این اناجیل، دربردارندۀ روایاتی دربارۀ زندگی و تعالیم عیسى مسیح می‌باشند. [[قرآن|قرآن کریم]]، انجیل اصیل را تصدیق نموده، اما مفاهیمی مانند [[تثلیث]] و به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی را که در انجیل‌های موجود آمده باطل می‌داند.
 
    
 
    
==انجیل==
+
==تعریف انجیل==
«انجیل» كلمه ای يونانى و به معنی «مژده»، كتاب آسمانى است كه به [[حضرت عيسى]] (علیه السلام) نازل شده است. «مسيحيان» از اين جهت آنرا مژده مى دانند كه به اعتقاد آنها حضرت عيسى (علیه السلام) خود را فداى مردم كرد تا همه مردم را از آتش دوزخ برهاند، و اين كتب «اناجيل» آنها مژده [[بهشت]] است.
+
«انجیل» کلمه ای یونانى و به معنی «مژده» و بشارت، کتاب آسمانى است که به [[حضرت عیسى]] (علیه السلام) نازل شده است. «مسیحیان» از این جهت آنرا مژده مى دانند که به اعتقاد آنها حضرت عیسى (علیه السلام) خود را فداى مردم کرد تا همه مردم را از آتش [[دوزخ]] برهاند، و این کتب «اناجیل» آنها مژده [[بهشت]] است. و نیز گفته شده در آغاز ظهور حضرت عیسى (ع) این کلمه به معنای بشارتِ بخشایش و ظهور ملکوت خداوند، و در عصر [[حواریون|حواریان]] و رسولان، به مفهوم مژدۀ ظهور پسر خدا و رستاخیز او و نیز معانی دیگر مرتبط با آن به کار رفت.
  
 +
در کتاب‏های تاریخ ادیان و به ویژه نزد مسیحیان، کتاب‏هایی که در سده ‏های نخستین [[مسیحیت]] برای ثبت اقوال و اعمال حضرت عیسی مسیح نگارش یافتند «انجیل» نامیده می‏ شود. نویسندگان انجیل‏ها در نگارش شرح زندگانی حضرت مسیح از مطالبی استفاده کرده ‏اند که از طریق شاگردان او و شاهدان عینی وقایع در دسترس آنها قرار گرفته بود.<ref>انجیل لوقا، ۴۱.</ref>
  
==«انجیل» از نگاه قرآن==
+
بر خلاف [[قرآن]] که [[آیه|آیات]] آن به صورت تدریجی و در غیر الواح و صحف نازل شده -و به همین دلیل [[فرقان]] نامیده می‏ شود-، انجیل یکباره و در ورق نازل شده است.<ref>بحارالأنوار، ۱۴/۲۸۴.</ref>
 +
==انجیل یا اناجیل؟==
  
نام اين كتاب دوازده بار در [[قرآن مجيد]] ذكر شده. قرآن، «انجيل» را كتاب خدا مىداند: {{متن قرآن|«...و انزل التوراة و الانجيل* من قبل هدى للناس و انزل الفرقان»}}<ref>([[سوره آل عمران]]/3و4)</ref>؛ ولى آن انجيل را كتاب آسمانى مى داند كه مشتمل بر [[احكام]] و تكاليف بشر باشد و زندگى او را تنظيم كند و سر و سامان بخشد، ـ چنانكه شأن اديان الهى است ـ {{متن قرآن|«و ليحكم اهل الانجيل بما انزل الله»}}<ref>(آل عمران/47)</ref> و {{متن قرآن|«و آتيناه الانجيل فيه هدىً و نورٌ»}}<ref>([[سوره مائده]]/46)؛</ref> انجيلى كه به آمدن پيغمبر بعد و كتاب بعد از خود مژده دهد و پيامبر و كتاب پيش از خود را تصديق نمايد: {{متن قرآن|«و مصدقاً لما بين يديه من التوراة»}}<ref>(مائده/46)</ref> و {{متن قرآن|«الذين يتبعون الرسول النبى الامّى الذى يجدونه مكتوباً عندهم فى التوراة و الانجيل»}}<ref>([[سوره اعراف]]/157).</ref>
+
[[قرآن]] یک «انجیل» را به رسمیت مى شناسد، نه «اناجیل» را؛ انجیلى که مشتمل بر کلام [[خدا]] باشد، نه گفتار خود [[حضرت عیسى]] (علیه السلام) و رسولان، و نه انجیلى که پس از حضرت مسیح تدوین شده باشد.
  
 +
«فرید وجدى» مى نویسد: اناجیل اکنون نزد [[مسیحیت|مسیحیان]] چهار است:
  
==«انجیل یا «اناجیل»==
+
*«[[انجیل متی|انجیل متّى]]»  توسط شخصی به نام «مَتّی» که از همه اناجیل قدیم تر و به سى سال بعد از حضرت عیسى در «[[اورشلیم|اورشلیم]]» به [[زبان عبری|زبان عبرى]] نوشته شده است.
  
قرآن يك «انجيل» را به رسمیت مى شناسد، نه «اناجيل» را؛ انجيلى كه مشتمل بر كلام خدا باشد، نه گفتار خود حضرت عيسى (علیه السلام) و رسولان، و نه انجيلى كه پس از ارتحال حضرت عيسى (علیه السلام) تدوين شده باشد.
+
*«[[انجیل مرقس|انجیل مرقس]]» توسط شخصی به نام «مَرْقُس» پس از «متّى» به زبان یونانى نوشته شد و حدود ۶۶ میلادی منتشر گشت.
  
«فريد وجدى» مى نويسد: اناجيل اكنون نزد مسيحيان چهار است:
+
*«[[انجیل لوقا|انجیل لوقا]]» سوّمین انجیل است که پس از آن دو انجیل در سال‏های ۷۰ و ۹۰ میلادی در [[انطاکیه]] نوشته شده است. نویسنده این انجیل قطعا از [[حواریون|حواریان]] نبوده است، چون وقایع مربوط به عیسی (ع) را نه به صورت شاهدی عینی، بلکه با واسطه نقل کرده است.
  
*«[[انجيل متّى]]» كه از همه اناجيل قديم تر و به سى سال بعد از عيسى در «[[اورشليم]]» به [[زبان عبرى]] نوشته شده است .
+
*«[[انجیل یوحنا|انجیل یوحنّا]]» شصت سال پس از مسیح یعنى سال ۹۳ میلادی توسط شخصی به نام «یُوحنّا» و در آسیای صغیر نوشته شده است. «انجیل یوحنا» مختصرى از اتفاقات مهم مربوط به زندگى [[مسیح]] علیه السلام را دارد، به اضافه تعلیمات روحانى و اوامر او که در سایر اناجیل بدان توجهى نشده است. ولى برخى مطالب را چون داستان میلاد و صعود مسیح و «عشاء ربّانى» و از این قبیل عجایب که سه انجیل دیگر آورده اند متعرض نشده. و از این رو محققان گفته اند که «یوحنا» از آن سه متأخرتر است.
  
[[انجيل مرقس]]» پس از «متى» به زبان يونانى نوشته شد و حدود 66 میلادی منتشر گشت.
+
این چهار کتاب را مسیحیان معتبر دانند و گویند «روح الامین» ([[جبرئیل]]) اینها را به نویسندگانش [[وحى]] کرده و اناجیل زیادى (که تا صد انجیل گفته اند) بعداً پدید آمد و [[کلیسا]] آنها را نامعتبر شمرد. با این وجود، هیچ یک از چهار انجیل معروف، در زمان حضرت مسیح نوشته نشد.
  
*«[[انجيل لوقا]]» سوّمين انجيل است كه پس از آن دو انجيل نوشته شده است .
+
با آن که انجیل‏های مَرْقس، متی و لوقا به دلیل ساختار و نحوه نقل کارها و سخنان عیسی ‏علیه السلام، «اناجیل هم‌نوا و نظیر»، نامیده می ‏شوند،<ref>کلام مسیحی، ۴۲.</ref> و اصل همه آنها به زبان یونانی نوشته شده است،<ref>تاریخ تمدن، ۳/۶۵۴.</ref> با این همه میان یک انجیل با انجیل دیگر تناقضات فراوان وجود دارد و در آنها اطلاعات تاریخی مبهم، شباهت با افسانه‏ های خدایان مشرکان، حوادث ساختگی برای اثبات تحقق یافتن پیش‏گویی‏ های عهد قدیم و... موجود است.<ref>تاریخ تمدن، ۳/۶۵۵.</ref>
  
*«[[انجيل يوحنا]]» شصت سال پس از مسيح يعنى سال 93 میلادی نوشته شده است .
+
اما یکى دیگر از اناجیل، «[[انجیل برنابا|انجیل بَرنابا]]» است که «پاپ گلاسیوس» که به سال ۴۹۲ میلادى بر تخت پاپى نشست آن را تحریم نمود، بدین جهت که آن با دیگر اناجیل مخالف بود؛ زیرا آن انجیل «کشته شدن مسیح» و «غفران ذنوب محض در آمدن به دین مسیح» را رد مى کرد، و به آمدن «[[پیامبر اسلام]]» تصریح داشت.
  
اين چهار کتاب را مسيحيان معتبر دانند و گويند «روح الامين» ([[جبرئيل]]) اينها را به نويسندگانش به [[وحى]] آورده و اناجيل زيادى (كه تا صد انجيل گفته اند) بعداً پديد آمد و [[كليسا]] آنها را نامعتبر شمرد؛
+
این انجیل قرنها ناپدید بود تا در قرن ۱۶ میلادى اسقفى به نام «فِرامارینو» یک نسخه آن را به زبان ایتالیائى در کتابخانه «اسکوتز» پنجم بدست آورد<ref>سیر تاریخی انجیل برنابا، ۷-۹.</ref> و در آستین خود پنهان کرد و در فرصت هاى مناسب آن را بدقت مطالعه کرد و در پرتو آن به دین [[اسلام]] هدایت یافت و در اوائل قرن ۱۸ میلادی نیز نسخه اى از آن به زبان اسپانیائى به دست آمد و پس از آن توسط دکتور «منکهوس» به زبان انگلیسى ترجمه شد و به سال ۱۹۰۸ م. دکتر خلیل سعادت آن را به زبان عربى ترجمه کرد و اخیراً دانشمند ارجمند [[سردار کابلی|حیدر قلى‌خان سردار کابلى]] (متوفای ۱۳۷۲ ق)، آنرا به فارسى ترجمه نمود و در کرمانشاه به چاپ رسید.<ref> قاموس قرآن. </ref>
  
از آن جمله است انجيل «ميلاد مريم و طفوليت مسيح» كه آنرا به «متّى» نسبت دهند و گويند نسخه هاى آن مفقود شده بوده و دانشمند «نهيلو» كه آن را منتشر نموده خود به نسخه اى كه بدان اطمينان حاصل كند كه آن از «متى» است دست نيافته است .
+
هر چند دانشمندان مسلمان، انجیل برنابا را انجیل نازل شده بر حضرت عیسی نمی‏ دانند؛ ولی از دیدگاه آنان این انجیل بیشتر از سایر انجیل‏ها با واقعیت‏های تاریخی، تطابق دارد.
  
و ديگر انجيل «توما اسرائيلى» است كه دانشمند «كوتليه» نسخه اى از آن را در كتابخانه ملك بجست كه به زبان يونانى و در قرن 15 میلادی نسخه بردارى شده بوده، وى در اروپا آن را منتشر ساخت.
+
== سرانجام انجيل مسيح ==
 +
اناجيل چهارگانه معروف، بى‌ترديد براى ثبت تاريخ حيات [[حضرت عیسی علیه السلام|عيسى مسيح]] (علیه السلام) و سيره اخلاقى ايشان تا هنگام [[عروج حضرت عیسی علیه السلام|عروج]]، نوشته شده و هيچ‌يك از گردآورندگان آن مدعى نيستند كه انجيل‌شان همان كتابى است كه خداوند بر عیسی (علیه السلام) نازل كرده است.
  
و ديگر انجيل «ژاك اصغر» كه «گليوم بوستل» آن را در سفرهاى توريستى خود به دست آورد و به سال 1552 میلادی در شهر بال سوئز به چاپ رساند و سپس در «استراسبورگ» آلمان چاپ شد و مسيحيان عليه گليوم شورش نمودند كه وى آن را جهت لكه دار ساختن دين مسيح منتشر نموده و پس از آن دانشمند «نياندر» با تغييراتى آن را مجدداً به چاپ رساند.
+
آغاز انجيل «متّى» چنين است: «كتاب ميلاد يسوع مسيح»؛ انجيل «مرقس» با قطعه‌اى كه به گمانش برگرفته از انجيل مسيح(علیه السلام) است آغاز شده و در پى آن، احوال حضرت را از زمان آمدن از ناصره بازگو مى‌كند؛ سرآغاز انجيل «لوقا» با مطلبى است كه آشكارا، بر اين حقيقت دلالت مى‌كند كه آن كتاب سيره است. لوقا در آغاز انجيل خود مى‌گويد: «چون بسيارى درباره امور يقينى به گردآورى سرگذشت پرداخته‌اند... ، من نيز مناسب چنان ديدم؛ زيرا با دقت، درباره تمام مطالب از آغاز، تحقيق كرده‌ام و مى‌خواهم همه را در پى يكديگر بنگارم». آنگاه داستان مسيح را ياد مى‌كند. «يوحنا» در انجيل خويش از خود شروع مى‌كند؛ آنگاه به ظهور مسيح و ايمان به او مى‌پردازد. همه اينها اثبات مى‌كند كه اين اناجيل، براى بيان هويت پيامبرى مسيح (علیه السلام) نوشته شده است و اختلاف‌ها و برساختگى‌هايى كه در آن مشاهده مى‌شود يا ناشى از اشتباه كاتب است يا اختلاف راويان.<ref>ر.ک: انیس الاعلام، ج ۲، ص ۱۲۵.</ref>
  
 +
مسیحیان نیز عقیده ندارند که عیسی کتابی به نام انجیل آورد،<ref>کلام مسیحی، ۴۹-۵۰.</ref> بلکه آنان معتقدند، بعد از عروج عیسی‏ علیه السلام، پیروان وی، اقوال، اعمال و حوادثی را که برای آن حضرت اتفاق افتاده بود به صورت روایت‏هایی شفاهی، نقل می‏ کردند و یک سنت شفاهی در بین آنها، رایج بود.<ref>تکوین الاناجیل، ۲۴، کلام مسیحی، ۴۳.</ref> تنها در نیمه دوم قرن اوّل میلادی بود که فکر کتابت این سنت شفاهی در میان پیروان [[مسیحیت]]، قوت گرفت و عده ‏ای به نوشتن اقوال و اعمال عیسی‏ علیه السلام که در آن زمان رایج بود و از سوی [[حواریون|حواریان]] و شاگردان آنها نقل می ‏شد، پرداختند.<ref>تکوین الاناجیل، ۳۰.</ref>
  
«انجيل يوحنا» مختصرى از اتفاقات مهم مربوط به زندگى [[مسيح]] علیه السلام را دارد به اضافه تعليمات روحانى و اوامر او كه در ساير اناجيل بدان توجهى نشده است.
+
در اين صورت بر سر انجيلى كه بر عيسى مسيح (علیه السلام) نازل شد چه آمد؟ ظاهرا آنچه بر مسيح (علیه السلام) نازل شد، تعاليم و بشارت‌هايى بود كه آن حضرت در اثناى [[رسالت]] به مردم ابلاغ مى‌كرد و [[حواریون|حواريان]] آنها را حفظ و براى ديگران نقل كردند. اين تعاليم در قالب «اناجيل» معروف ثبت شد.
  
«انجيل يوحنا» بيش از ديگر اناجيل به الوهيت «مسيح» متعرض شده و مقاومت «فريسيان» در برابر مسيح و گفته هاى او در هفته پيش از واقعه صليب و ماجراى احياى ايلعاذر را به تفصيل ذكر مى كند؛ ولى برخى مطالب را چون داستان ميلاد و صعود مسيح و «عشاء ربّانى» و از اين قبيل عجايب كه سه انجيل ديگر آورده اند متعرض نشده. و از اين رو محققان گفته اند كه «يوحنا» از آن سه متاخرتر است و معلوم مى شود نويسندگان انجیل يوحنا به مطالب آن سه آگاه بوده اند و نخواسته اند تكرار كنند.
+
استاد نجّار مى‌گويد: «آنچه از اناجيل امروزه در دست مردم باقى مانده است، جملات و امثال و موعظه‌هايى است كه از پندها و حكمت‌هاى مسيح (علیه السلام) برگرفته شده است و شامل دعوت مردم به [[توحيد]] الهى و اجتناب از [[بت پرستی|بت‌پرستى]] و [[اخلاص]] در طاعت و عمل به فرامين و پرهيز از نواهى او و حسن معاشرت با مردم و نيز اخلاق فاضله و سجاياى پسنديده است. هيچ‌يك از اين اناجيل در زمان آن حضرت نگاشته نشده، بلكه پس‌ از [[عروج حضرت عیسی علیه السلام|عروج عيسى]] (علیه السلام) عده‌اى از شاگردان آن حضرت بر گردآورى سخنان وى تصميم گرفتند و داستان‌هاى بسيارى نگاشتند. هريك نوشتار خويش را انجيل ناميد، به‌گونه‌اى كه گفته شده، تعداد آنها به بيش از يكصد انجيل رسيد. [[كليسا|كليساها]] از بين اناجيل متعدد، داستان‌هايى را كه با گرايش كليسا ناساز نبود و مضامين آن با مقاصد كليسا همخوانى داشت، برگزيد. تمام اناجيل از حيث سند بريده و ناقص است و هيچ نسخه‌اى نيست كه به خط مؤلفان و شاگردان بلافصل آنان باشد تا صحت آنرا تأييد كند؛ محققان به‌همين علت در درستى نسبت اناجيل به گردآورندگان معروف آنها شك روا مى‌دارند».<ref>قصص الانبیاء، ص ۳۹۹.</ref>
  
به هر حال هيچ يك از چهار انجيل معروف در زمان حضرت مسيح نوشته نشده ولى خود مسيحيان مدعي اند كه «لوقا» و «مرقس» از شاگردان وى بوده اند.  
+
برخی دانشمندان اسلامی در مورد انجیل‏های موجود دو احتمال داده ‏اند؛ احتمال اوّل این است که بسیاری از قسمت‏های انجیل اصلی توسط نویسندگان بعدی اناجیل حذف شده و [[خرافات]] زیادی بر آن افزوده شده و همین امر سبب شده تا ارزش خود را از دست بدهد.<ref>الجامع لاحکام القرآن، ۴/۶؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ۴/۲۶۳.</ref> احتمال دوم این است که انجیل اصلی به کلّی به فراموشی سپرده شده و به جای آن کتاب‏های دیگری توسط پیروان [[کلیسا]] نوشته شده است.<ref>تاریخ یعقوبی، ۱/ ۶۸-۶۹، مروج الذهب، ۱/۳۲۰، ملل و نحل، ۱/۲۲۱، کشف الظنون، ۱/۱۷۶.</ref> از میان دو احتمال بالا، احتمال دوم به دلیل مطابقت با وقایع تاریخی، بیشتر مورد قبول واقع شده است.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۲۱۵، الهدی إلی دین المصطفی، ۱/ ۶۷-۷۱.</ref>
  
و يكى از اناجيل، «[[انجيل برنابا]]» است كه «پاپ جلاسيوس» كه به سال 492 ميلادى بر تخت پاپى نشست آن را تحريم نمود، بدين جهت كه آن با ديگر اناجيل مخالف بود؛ زيرا آن انجيل «كشته شدن مسيح» و «غفران ذنوب محض درآمدن به دين مسيح» را رد مى كرد، و به آمدن «[[پیامبر اسلام]]» تصريح داشت.
+
==انجیل در قرآن==
  
اين انجيل قرنها ناپديد بود تا در قرن 16 ميلادى اسقفى به نام «فراموينو» يك نسخه آن را به زبان ايتاليائى در كتابخانه «اسكوتز» پنجم بدست آورد و در آستين خود پنهان كرد و در فرصت هاى مناسب آن را بدقت مطالعه كرد و در پرتو آن به [[اسلام]] هدايت يافت و در اوائل قرن 18 میلادی نيز نسخه اى از آن به زبان اسپانيائى به دست آمد و پس از آن توسط دكتور «منكهوس» به زبان انگليسى ترجمه شد و به سال 1908 دكتر خليل سعادت آن را به زبان عربى ترجمه كرد و اخيراً دانشمند ارجمند حيدر قلى خان سردار كابلى آنرا به فارسى ترجمه نمود و در كرمانشاه به چاپ رسيد.<ref> قاموس قرآن. </ref>
+
نام کتاب «انجیل» دوازده بار در [[قرآن مجید]] ذکر شده است، ولی هیچگاه به صورت جمع (اناجیل)، وارد نشده است و این یکی از ادلّه‏ ای است که نشان می‏ دهد، انجیل مورد نظر قرآن، غیر از انجیل‏ هایی است که مسیحیان آن‏ها را از جمله کتاب‏های مقدس خود می‏ دانند.  
  
==«انجیل» در روایات [[شیعه]]==
+
قرآن، «انجیل» را کتاب نازل شده از سوی خدا مى داند و همچون قرآن و [[تورات]] اصلی، نور، هدایت و موعظه برای تقوا پیشه‏ گان معرفی می کند: {{متن قرآن|«...وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِیلَ * مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ»}}<ref>[[سوره آل عمران]]/۳و۴.</ref>  و {{متن قرآن|«وَآتَینَاهُ الْإِنْجِیلَ فِیهِ هُدًى وَ نُورٌ»}}<ref>[[سوره مائده]]/۴۶.</ref>. همچنین پذیرش حقانیت آن از سوی مسلمانان از شروط [[ایمان]] دانسته شده است: {{متن قرآن|«وَالَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیک وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک...»}}.<ref>[[سوره بقره]]/ ۴؛ [[سوره نساء]]/ ۶۰.</ref> ولى آن انجیل را کتاب آسمانى مى داند که مشتمل بر [[احکام]] و تکالیف بشر باشد و زندگى او را تنظیم کند و سر و سامان بخشد، ـ چنانکه شأن ادیان الهى است ـ {{متن قرآن|«وَلْیحْکمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ ...»}}؛<ref>سوره مائده/۴۷.</ref> انجیلى که پیامبر و کتاب پیش از خود را تصدیق نماید: {{متن قرآن|«وَمُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَیهِ مِنَ التَّوْرَاةِ»}}<ref>سوره مائده/۴۶.</ref> و به آمدن پیامبر بعد و کتاب بعد از خود مژده دهد: {{متن قرآن|«الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ»}}.<ref>[[سوره اعراف]]/۱۵۷.</ref>
  
از [[امام صادق]] (علیه السلام) روايت شده كه انجيل در شب دوازدهم [[ماه رمضان]] نازل شده است.
+
با این وجود، قرآن، مفاهیمی مانند [[تثلیث]] و به صلیب کشیده شدن [[حضرت عیسی]] (ع) را که در انجیل‌های موجود وارد شده باطل و تحریف‌شده می‌داند.
  
[[امام رضا]] (علیه السلام) در آن جلسه بحث و مناظره كه [[مأمون]] ترتيب داده بود به «جاثليق» گفت: هيچ مى دانى اين اختلاف كه در انجيل ديده مى شود از كى شروع شده؟ گفت: نمى دانم، فرمود: همان روزى كه انجيل (به دست [[یهود]]) ناپديد شد، ملت نصارى نزد علماى خود آمدند و گفتند: حال كه «عيسى» كشته شد و انجيل را هم از دست داديم و شما علماى ما هستيد از انجيل چه داريد؟ «لوقا» و «مرقابوس» گفتند: هيچ واهمه نداشته باشيد كه انجيل در سينه ما است و تمامى «اسفار» آن را به شما خواهيم رساند و شما كليساها را خالى مگذاريد. سپس لوقا و مرقابوس و يوحنّا و متّى دور هم نشستند و اين انجيل را ساختند و در اختيار شما گذاشتند در صورتى كه اين چهار نفر شاگردان شاگردان اول «مسيح» بودند...
+
در قرآن، بارها مسیحیان به ایمان و عمل به انجیل فراخوانده شده‌اند، ولی این پرسش همواره مطرح بوده که مراد، عمل به کدام انجیل است؟ زیرا، از تاریخ [[مسیحیت]] برمی‌آید که مسیحیان به انجیلی واحد که الفاظ آن [[وحی]] باشد، باور ندارند و نزد آنها اناجیل چهارگانه در آغاز عهد جدید، معتبر است. اما برپایۀ نگرشی که از عهد [[صحابه]] وجود داشته، چنین تصور می‌شده که تا عهد [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] )، برخی از روحانیان حقیقت‌جوی مسیحی، نسخه‌هایی از انجیل اصیل در دست داشته‌اند و مدلول آیات قرآنی ناظر بر همین انجیل راستین بوده است.<ref>نک‍ : سنن نسایی، ۸/ ۲۳۱-۲۳۳؛ الدرالمنثور، سیوطی، ۶/ ۱۷۷-۱۷۸.</ref>
 +
==انجیل در روایات==
  
نقل است كه در انجيل آمده كه خداوند فرمود: چرا به [[دين]] عمل نمى نمائيد و همواره خطا مى كنيد، مگر نمى دانيد كه عذاب من در انتظار شما است؟ حكم به جور و ستم مكنيد كه از جانب من به عذاب شما حكم خواهد شد، به همين پيمانه اى كه به مردم مى دهيد برايتان پيمانه داده شود و طبق همين قضاوت خودتان عليه شما قضاوت خواهد شد.<ref> [[بحارالانوار]]: 14 و 77 و 98. </ref>
+
از [[امام صادق]] (علیه السلام) روایت شده که انجیل در شب دوازدهم [[ماه رمضان]] نازل شده است.<ref>الکافی، ۴/۱۵۷؛ من لا یحضره الفقیه، ۴/۱۹۳.</ref>
 +
 
 +
[[امام رضا]] (علیه السلام) در جلسه بحث و مناظره ای که [[مأمون]] ترتیب داده بود به «جاثلیق» گفت: هیچ مى دانى این اختلاف که در انجیل دیده مى شود از کى شروع شده؟ گفت: نمى دانم، فرمود: همان روزى که انجیل (به دست [[یهود]]) ناپدید شد، ملت نصارى نزد علماى خود آمدند و گفتند: حال که «عیسى» کشته شد و انجیل را هم از دست دادیم و شما علماى ما هستید، از انجیل چه دارید؟ «لوقا» و «مرقابوس» گفتند: هیچ واهمه نداشته باشید که انجیل در سینه ما است و تمامى «اسفار» آن را به شما خواهیم رساند و شما [[کلیسا|کلیساها]] را خالى مگذارید. سپس لوقا و مرقابوس و یوحنّا و متّى دور هم نشستند و این انجیل را ساختند و در اختیار شما گذاشتند در صورتى که این چهار نفر شاگردان شاگردان اول «مسیح» بودند... .
 +
 
 +
نقل است که در انجیل آمده که خداوند فرمود: چرا به [[دین]] عمل نمى نمائید و همواره خطا مى کنید، مگر نمى دانید که عذاب من در انتظار شما است؟ حکم به جور و ستم مکنید که از جانب من به عذاب شما حکم خواهد شد، به همین پیمانه اى که به مردم مى دهید برایتان پیمانه داده شود و طبق همین قضاوت خودتان علیه شما قضاوت خواهد شد.<ref> بحارالانوار، ۱۴ و ۷۷ و ۹۸. </ref>
 +
 
 +
با این که از دیدگاه احادیث، انجیلی که بر عیسی ‏علیه السلام نازل شده، غیر از انجیل‏های موجود در عهد جدید و مورد استناد مسیحیان می‏ باشد؛ ولی در برخی اوقات [[ائمه اطهار|ائمه معصوم]] ‏علیهم السلام در مناظرات‏شان با مسیحیان به همین انجیل‏های موجود، استناد کرده و آنان را محکوم کرده ‏اند.<ref>الاحتجاج، ۲/ ۴۱۲-۴۱۳.</ref>
 +
 
 +
مطابق شماری از روایات، نسخۀ اصیل «انجیل» به عنوان میراث نبوت، از [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]](ص) به [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] (ع)، و سپس به [[ائمه اطهار|امامان]] (ع) دیگر منتقل شده، و از این رو، گاه نقل قولهای صریح از انجیل در [[احادیث]] مستند به امامان آمده است.<ref>کافی، کلینی، ۱/ ۴۴-۴۵؛ بصائرالدرجات، صفار، ۱۵۵.</ref>  
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 +
==منابع==
  
==منابع==
+
*[[فرهنگ معارف و معاریف (کتاب)|فرهنگ معارف و معاریف]]، سید مصطفی حسینی دشتی.
* سید مصطفی حسینی دشتی، فرهنگ «معارف و معاریف»
+
*"انجیل"، رسول رضوی، مجله کلام اسلامی، ۱۳۸۳، شماره ۴۹.
 +
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/225819/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84 "انجیل"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی].
 +
*تحریف‌ناپذیری قرآن، محمدهادی معرفت، مترجم: علی نصیری، مؤسسه فرهنگی تمهید، ۱۳۸۸، ص۱۷۱.
  
 
[[رده:کتابهای آسمانی]]
 
[[رده:کتابهای آسمانی]]
 
[[رده:مسیحیت]]
 
[[رده:مسیحیت]]
 
[[رده:انجیل]]
 
[[رده:انجیل]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۰۶

«انجیل» کتاب آسمانی حضرت عیسی (علیه‌السلام) است، که البته اکنون نزد مسیحیان به عنوان اناجیل چهارگانه «متّى»، «مرقس»، «لوقا» و «یوحنّا» معروف است. هر یک از این اناجیل، دربردارندۀ روایاتی دربارۀ زندگی و تعالیم عیسى مسیح می‌باشند. قرآن کریم، انجیل اصیل را تصدیق نموده، اما مفاهیمی مانند تثلیث و به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی را که در انجیل‌های موجود آمده باطل می‌داند.

تعریف انجیل

«انجیل» کلمه ای یونانى و به معنی «مژده» و بشارت، کتاب آسمانى است که به حضرت عیسى (علیه السلام) نازل شده است. «مسیحیان» از این جهت آنرا مژده مى دانند که به اعتقاد آنها حضرت عیسى (علیه السلام) خود را فداى مردم کرد تا همه مردم را از آتش دوزخ برهاند، و این کتب «اناجیل» آنها مژده بهشت است. و نیز گفته شده در آغاز ظهور حضرت عیسى (ع) این کلمه به معنای بشارتِ بخشایش و ظهور ملکوت خداوند، و در عصر حواریان و رسولان، به مفهوم مژدۀ ظهور پسر خدا و رستاخیز او و نیز معانی دیگر مرتبط با آن به کار رفت.

در کتاب‏های تاریخ ادیان و به ویژه نزد مسیحیان، کتاب‏هایی که در سده ‏های نخستین مسیحیت برای ثبت اقوال و اعمال حضرت عیسی مسیح نگارش یافتند «انجیل» نامیده می‏ شود. نویسندگان انجیل‏ها در نگارش شرح زندگانی حضرت مسیح از مطالبی استفاده کرده ‏اند که از طریق شاگردان او و شاهدان عینی وقایع در دسترس آنها قرار گرفته بود.[۱]

بر خلاف قرآن که آیات آن به صورت تدریجی و در غیر الواح و صحف نازل شده -و به همین دلیل فرقان نامیده می‏ شود-، انجیل یکباره و در ورق نازل شده است.[۲]

انجیل یا اناجیل؟

قرآن یک «انجیل» را به رسمیت مى شناسد، نه «اناجیل» را؛ انجیلى که مشتمل بر کلام خدا باشد، نه گفتار خود حضرت عیسى (علیه السلام) و رسولان، و نه انجیلى که پس از حضرت مسیح تدوین شده باشد.

«فرید وجدى» مى نویسد: اناجیل اکنون نزد مسیحیان چهار است:

  • «انجیل مرقس» توسط شخصی به نام «مَرْقُس» پس از «متّى» به زبان یونانى نوشته شد و حدود ۶۶ میلادی منتشر گشت.
  • «انجیل لوقا» سوّمین انجیل است که پس از آن دو انجیل در سال‏های ۷۰ و ۹۰ میلادی در انطاکیه نوشته شده است. نویسنده این انجیل قطعا از حواریان نبوده است، چون وقایع مربوط به عیسی (ع) را نه به صورت شاهدی عینی، بلکه با واسطه نقل کرده است.
  • «انجیل یوحنّا» شصت سال پس از مسیح یعنى سال ۹۳ میلادی توسط شخصی به نام «یُوحنّا» و در آسیای صغیر نوشته شده است. «انجیل یوحنا» مختصرى از اتفاقات مهم مربوط به زندگى مسیح علیه السلام را دارد، به اضافه تعلیمات روحانى و اوامر او که در سایر اناجیل بدان توجهى نشده است. ولى برخى مطالب را چون داستان میلاد و صعود مسیح و «عشاء ربّانى» و از این قبیل عجایب که سه انجیل دیگر آورده اند متعرض نشده. و از این رو محققان گفته اند که «یوحنا» از آن سه متأخرتر است.

این چهار کتاب را مسیحیان معتبر دانند و گویند «روح الامین» (جبرئیل) اینها را به نویسندگانش وحى کرده و اناجیل زیادى (که تا صد انجیل گفته اند) بعداً پدید آمد و کلیسا آنها را نامعتبر شمرد. با این وجود، هیچ یک از چهار انجیل معروف، در زمان حضرت مسیح نوشته نشد.

با آن که انجیل‏های مَرْقس، متی و لوقا به دلیل ساختار و نحوه نقل کارها و سخنان عیسی ‏علیه السلام، «اناجیل هم‌نوا و نظیر»، نامیده می ‏شوند،[۳] و اصل همه آنها به زبان یونانی نوشته شده است،[۴] با این همه میان یک انجیل با انجیل دیگر تناقضات فراوان وجود دارد و در آنها اطلاعات تاریخی مبهم، شباهت با افسانه‏ های خدایان مشرکان، حوادث ساختگی برای اثبات تحقق یافتن پیش‏گویی‏ های عهد قدیم و... موجود است.[۵]

اما یکى دیگر از اناجیل، «انجیل بَرنابا» است که «پاپ گلاسیوس» که به سال ۴۹۲ میلادى بر تخت پاپى نشست آن را تحریم نمود، بدین جهت که آن با دیگر اناجیل مخالف بود؛ زیرا آن انجیل «کشته شدن مسیح» و «غفران ذنوب محض در آمدن به دین مسیح» را رد مى کرد، و به آمدن «پیامبر اسلام» تصریح داشت.

این انجیل قرنها ناپدید بود تا در قرن ۱۶ میلادى اسقفى به نام «فِرامارینو» یک نسخه آن را به زبان ایتالیائى در کتابخانه «اسکوتز» پنجم بدست آورد[۶] و در آستین خود پنهان کرد و در فرصت هاى مناسب آن را بدقت مطالعه کرد و در پرتو آن به دین اسلام هدایت یافت و در اوائل قرن ۱۸ میلادی نیز نسخه اى از آن به زبان اسپانیائى به دست آمد و پس از آن توسط دکتور «منکهوس» به زبان انگلیسى ترجمه شد و به سال ۱۹۰۸ م. دکتر خلیل سعادت آن را به زبان عربى ترجمه کرد و اخیراً دانشمند ارجمند حیدر قلى‌خان سردار کابلى (متوفای ۱۳۷۲ ق)، آنرا به فارسى ترجمه نمود و در کرمانشاه به چاپ رسید.[۷]

هر چند دانشمندان مسلمان، انجیل برنابا را انجیل نازل شده بر حضرت عیسی نمی‏ دانند؛ ولی از دیدگاه آنان این انجیل بیشتر از سایر انجیل‏ها با واقعیت‏های تاریخی، تطابق دارد.

سرانجام انجيل مسيح

اناجيل چهارگانه معروف، بى‌ترديد براى ثبت تاريخ حيات عيسى مسيح (علیه السلام) و سيره اخلاقى ايشان تا هنگام عروج، نوشته شده و هيچ‌يك از گردآورندگان آن مدعى نيستند كه انجيل‌شان همان كتابى است كه خداوند بر عیسی (علیه السلام) نازل كرده است.

آغاز انجيل «متّى» چنين است: «كتاب ميلاد يسوع مسيح»؛ انجيل «مرقس» با قطعه‌اى كه به گمانش برگرفته از انجيل مسيح(علیه السلام) است آغاز شده و در پى آن، احوال حضرت را از زمان آمدن از ناصره بازگو مى‌كند؛ سرآغاز انجيل «لوقا» با مطلبى است كه آشكارا، بر اين حقيقت دلالت مى‌كند كه آن كتاب سيره است. لوقا در آغاز انجيل خود مى‌گويد: «چون بسيارى درباره امور يقينى به گردآورى سرگذشت پرداخته‌اند... ، من نيز مناسب چنان ديدم؛ زيرا با دقت، درباره تمام مطالب از آغاز، تحقيق كرده‌ام و مى‌خواهم همه را در پى يكديگر بنگارم». آنگاه داستان مسيح را ياد مى‌كند. «يوحنا» در انجيل خويش از خود شروع مى‌كند؛ آنگاه به ظهور مسيح و ايمان به او مى‌پردازد. همه اينها اثبات مى‌كند كه اين اناجيل، براى بيان هويت پيامبرى مسيح (علیه السلام) نوشته شده است و اختلاف‌ها و برساختگى‌هايى كه در آن مشاهده مى‌شود يا ناشى از اشتباه كاتب است يا اختلاف راويان.[۸]

مسیحیان نیز عقیده ندارند که عیسی کتابی به نام انجیل آورد،[۹] بلکه آنان معتقدند، بعد از عروج عیسی‏ علیه السلام، پیروان وی، اقوال، اعمال و حوادثی را که برای آن حضرت اتفاق افتاده بود به صورت روایت‏هایی شفاهی، نقل می‏ کردند و یک سنت شفاهی در بین آنها، رایج بود.[۱۰] تنها در نیمه دوم قرن اوّل میلادی بود که فکر کتابت این سنت شفاهی در میان پیروان مسیحیت، قوت گرفت و عده ‏ای به نوشتن اقوال و اعمال عیسی‏ علیه السلام که در آن زمان رایج بود و از سوی حواریان و شاگردان آنها نقل می ‏شد، پرداختند.[۱۱]

در اين صورت بر سر انجيلى كه بر عيسى مسيح (علیه السلام) نازل شد چه آمد؟ ظاهرا آنچه بر مسيح (علیه السلام) نازل شد، تعاليم و بشارت‌هايى بود كه آن حضرت در اثناى رسالت به مردم ابلاغ مى‌كرد و حواريان آنها را حفظ و براى ديگران نقل كردند. اين تعاليم در قالب «اناجيل» معروف ثبت شد.

استاد نجّار مى‌گويد: «آنچه از اناجيل امروزه در دست مردم باقى مانده است، جملات و امثال و موعظه‌هايى است كه از پندها و حكمت‌هاى مسيح (علیه السلام) برگرفته شده است و شامل دعوت مردم به توحيد الهى و اجتناب از بت‌پرستى و اخلاص در طاعت و عمل به فرامين و پرهيز از نواهى او و حسن معاشرت با مردم و نيز اخلاق فاضله و سجاياى پسنديده است. هيچ‌يك از اين اناجيل در زمان آن حضرت نگاشته نشده، بلكه پس‌ از عروج عيسى (علیه السلام) عده‌اى از شاگردان آن حضرت بر گردآورى سخنان وى تصميم گرفتند و داستان‌هاى بسيارى نگاشتند. هريك نوشتار خويش را انجيل ناميد، به‌گونه‌اى كه گفته شده، تعداد آنها به بيش از يكصد انجيل رسيد. كليساها از بين اناجيل متعدد، داستان‌هايى را كه با گرايش كليسا ناساز نبود و مضامين آن با مقاصد كليسا همخوانى داشت، برگزيد. تمام اناجيل از حيث سند بريده و ناقص است و هيچ نسخه‌اى نيست كه به خط مؤلفان و شاگردان بلافصل آنان باشد تا صحت آنرا تأييد كند؛ محققان به‌همين علت در درستى نسبت اناجيل به گردآورندگان معروف آنها شك روا مى‌دارند».[۱۲]

برخی دانشمندان اسلامی در مورد انجیل‏های موجود دو احتمال داده ‏اند؛ احتمال اوّل این است که بسیاری از قسمت‏های انجیل اصلی توسط نویسندگان بعدی اناجیل حذف شده و خرافات زیادی بر آن افزوده شده و همین امر سبب شده تا ارزش خود را از دست بدهد.[۱۳] احتمال دوم این است که انجیل اصلی به کلّی به فراموشی سپرده شده و به جای آن کتاب‏های دیگری توسط پیروان کلیسا نوشته شده است.[۱۴] از میان دو احتمال بالا، احتمال دوم به دلیل مطابقت با وقایع تاریخی، بیشتر مورد قبول واقع شده است.[۱۵]

انجیل در قرآن

نام کتاب «انجیل» دوازده بار در قرآن مجید ذکر شده است، ولی هیچگاه به صورت جمع (اناجیل)، وارد نشده است و این یکی از ادلّه‏ ای است که نشان می‏ دهد، انجیل مورد نظر قرآن، غیر از انجیل‏ هایی است که مسیحیان آن‏ها را از جمله کتاب‏های مقدس خود می‏ دانند.

قرآن، «انجیل» را کتاب نازل شده از سوی خدا مى داند و همچون قرآن و تورات اصلی، نور، هدایت و موعظه برای تقوا پیشه‏ گان معرفی می کند: «...وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِیلَ * مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ»[۱۶] و «وَآتَینَاهُ الْإِنْجِیلَ فِیهِ هُدًى وَ نُورٌ»[۱۷]. همچنین پذیرش حقانیت آن از سوی مسلمانان از شروط ایمان دانسته شده است: «وَالَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیک وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک...».[۱۸] ولى آن انجیل را کتاب آسمانى مى داند که مشتمل بر احکام و تکالیف بشر باشد و زندگى او را تنظیم کند و سر و سامان بخشد، ـ چنانکه شأن ادیان الهى است ـ «وَلْیحْکمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ ...»؛[۱۹] انجیلى که پیامبر و کتاب پیش از خود را تصدیق نماید: «وَمُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَیهِ مِنَ التَّوْرَاةِ»[۲۰] و به آمدن پیامبر بعد و کتاب بعد از خود مژده دهد: «الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ».[۲۱]

با این وجود، قرآن، مفاهیمی مانند تثلیث و به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی (ع) را که در انجیل‌های موجود وارد شده باطل و تحریف‌شده می‌داند.

در قرآن، بارها مسیحیان به ایمان و عمل به انجیل فراخوانده شده‌اند، ولی این پرسش همواره مطرح بوده که مراد، عمل به کدام انجیل است؟ زیرا، از تاریخ مسیحیت برمی‌آید که مسیحیان به انجیلی واحد که الفاظ آن وحی باشد، باور ندارند و نزد آنها اناجیل چهارگانه در آغاز عهد جدید، معتبر است. اما برپایۀ نگرشی که از عهد صحابه وجود داشته، چنین تصور می‌شده که تا عهد پیامبر اکرم (ص)، برخی از روحانیان حقیقت‌جوی مسیحی، نسخه‌هایی از انجیل اصیل در دست داشته‌اند و مدلول آیات قرآنی ناظر بر همین انجیل راستین بوده است.[۲۲]

انجیل در روایات

از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که انجیل در شب دوازدهم ماه رمضان نازل شده است.[۲۳]

امام رضا (علیه السلام) در جلسه بحث و مناظره ای که مأمون ترتیب داده بود به «جاثلیق» گفت: هیچ مى دانى این اختلاف که در انجیل دیده مى شود از کى شروع شده؟ گفت: نمى دانم، فرمود: همان روزى که انجیل (به دست یهود) ناپدید شد، ملت نصارى نزد علماى خود آمدند و گفتند: حال که «عیسى» کشته شد و انجیل را هم از دست دادیم و شما علماى ما هستید، از انجیل چه دارید؟ «لوقا» و «مرقابوس» گفتند: هیچ واهمه نداشته باشید که انجیل در سینه ما است و تمامى «اسفار» آن را به شما خواهیم رساند و شما کلیساها را خالى مگذارید. سپس لوقا و مرقابوس و یوحنّا و متّى دور هم نشستند و این انجیل را ساختند و در اختیار شما گذاشتند در صورتى که این چهار نفر شاگردان شاگردان اول «مسیح» بودند... .

نقل است که در انجیل آمده که خداوند فرمود: چرا به دین عمل نمى نمائید و همواره خطا مى کنید، مگر نمى دانید که عذاب من در انتظار شما است؟ حکم به جور و ستم مکنید که از جانب من به عذاب شما حکم خواهد شد، به همین پیمانه اى که به مردم مى دهید برایتان پیمانه داده شود و طبق همین قضاوت خودتان علیه شما قضاوت خواهد شد.[۲۴]

با این که از دیدگاه احادیث، انجیلی که بر عیسی ‏علیه السلام نازل شده، غیر از انجیل‏های موجود در عهد جدید و مورد استناد مسیحیان می‏ باشد؛ ولی در برخی اوقات ائمه معصوم ‏علیهم السلام در مناظرات‏شان با مسیحیان به همین انجیل‏های موجود، استناد کرده و آنان را محکوم کرده ‏اند.[۲۵]

مطابق شماری از روایات، نسخۀ اصیل «انجیل» به عنوان میراث نبوت، از پیامبر اکرم(ص) به حضرت علی (ع)، و سپس به امامان (ع) دیگر منتقل شده، و از این رو، گاه نقل قولهای صریح از انجیل در احادیث مستند به امامان آمده است.[۲۶]

پانویس

  1. انجیل لوقا، ۴۱.
  2. بحارالأنوار، ۱۴/۲۸۴.
  3. کلام مسیحی، ۴۲.
  4. تاریخ تمدن، ۳/۶۵۴.
  5. تاریخ تمدن، ۳/۶۵۵.
  6. سیر تاریخی انجیل برنابا، ۷-۹.
  7. قاموس قرآن.
  8. ر.ک: انیس الاعلام، ج ۲، ص ۱۲۵.
  9. کلام مسیحی، ۴۹-۵۰.
  10. تکوین الاناجیل، ۲۴، کلام مسیحی، ۴۳.
  11. تکوین الاناجیل، ۳۰.
  12. قصص الانبیاء، ص ۳۹۹.
  13. الجامع لاحکام القرآن، ۴/۶؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ۴/۲۶۳.
  14. تاریخ یعقوبی، ۱/ ۶۸-۶۹، مروج الذهب، ۱/۳۲۰، ملل و نحل، ۱/۲۲۱، کشف الظنون، ۱/۱۷۶.
  15. المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۲۱۵، الهدی إلی دین المصطفی، ۱/ ۶۷-۷۱.
  16. سوره آل عمران/۳و۴.
  17. سوره مائده/۴۶.
  18. سوره بقره/ ۴؛ سوره نساء/ ۶۰.
  19. سوره مائده/۴۷.
  20. سوره مائده/۴۶.
  21. سوره اعراف/۱۵۷.
  22. نک‍ : سنن نسایی، ۸/ ۲۳۱-۲۳۳؛ الدرالمنثور، سیوطی، ۶/ ۱۷۷-۱۷۸.
  23. الکافی، ۴/۱۵۷؛ من لا یحضره الفقیه، ۴/۱۹۳.
  24. بحارالانوار، ۱۴ و ۷۷ و ۹۸.
  25. الاحتجاج، ۲/ ۴۱۲-۴۱۳.
  26. کافی، کلینی، ۱/ ۴۴-۴۵؛ بصائرالدرجات، صفار، ۱۵۵.

منابع