یزد: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (صفحه جدید-نیازمند ویرایش)
 
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
'''یزد''' مرکز [[استان یزد|استان]] و [[شهرستان یزد]] در مرکز [[ایران]] است. این شهر بین رشته‌های [[شیرکوه]] و [[خرانق]] و در دشتی گسترده به نام دشت یزد ـ اردکان قرار گرفته‌است. یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان است<ref>«[http://www.tribuneindia.com/2005/20050925/spectrum/main2.htm Many facets of Iran] » The Sunday Tribune</ref>، به قسمی که اولین صندوق امانات جهان در ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده است.<ref>«[http://www.melli.org/1394/02/25/1700-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%8C-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%A9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%DB%8C%D8%B2%D8%AF-%D8%B4%D8%B1/ نخستین بانک جهان در شهر یزد] » خبرنامه ملی ایرانیان</ref> اوج آبادانی یزد از سدهٔ «هشتم هجری» به بعد بوده و [[اتابکان یزد]] از مهم‌ترین عوامل پیش‌رفت این شهر در سده‌های گذشته به‌شمار می‌روند.<ref>«[http://yazdp.ir/c/portal/layout?p_l_id=PUB.1012.90&p_p_id=68_INSTANCE_p0bp&p_p_action=0&p_p_state=maximized&p_p_mode=view&struts_action=%2Ffixcontent_display%2Fview&directoryId=&region=&township=all&city=all&directBy=&masir=&showComplteContent=1&fixContentId=42&redirect=%2Fc%2Fportal%2Flayout%3Fp_l_id%3DPUB.1012.90%26p_p_id%3D68_INSTANCE_p0bp%26p_p_action%3D0%26p_p_state%3Dmaximized%26p_p_mode%3Dview%26township%3Dall%26directoryId%3D21%26struts_action%3D%252Ffixcontent_display%252Fview%26masir%3D3%253B%253Ball%253Ball%253Bdirectory%26region%3D%26directBy%3Ddirectory%26city%3Dall] » استان یزد برای گردشگران</ref>یزد در منطقه جنوب شرق ایران واقع شده‌است.  
+
'''«یزد»''' از شهرهای مرکزی [[ایران]] است و اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بشمار می‌رود.<ref>«[http://www.tribuneindia.com/2005/20050925/spectrum/main2.htm Many facets of Iran] » The Sunday Tribune</ref> یزد به «شهر بادگیرها» و «شهر دوچرخه‌ها» معروف است<ref>[http://iranicaonline.org/articles/badgir-traditional-structure-for-passive-air-conditioning بریتانیکا]</ref> و دارای بناها و مکان‌های تاریخی بسیاری می‌باشد.
  
−
این شهر به «شهر بادگیرها» و «شهر دوچرخه‌ها» معروف است.<ref>[http://iranicaonline.org/articles/badgir-traditional-structure-for-passive-air-conditioning بریتانیکا]</ref>
+
==پیشینه نام یزد==
  
−
== پیشینه نام یزد ==
+
واژهٔ «یزد» در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه‌ تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است. واژه‌هایی که در تاریخ، [[سفرنامه|سفرنامه‌ها]] و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از [[اسلام]]، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی‌ها تا دوران کنونی به یزد داده شده‌است عبارتند از: ایزدیس، دارالعباده ، دارالمومنین، شهر ایزد، یزدان شهر و... .
  
−
واژهٔ یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه‌تسمیهٔ این شهر، [[سرزمین مقدس]] و شهر خدا است.
+
[[ابن بلخی]] در کتاب «فارسنامه» که در قرن ششم هجری تالیف شده، نام اصلی یزد را «کثه» (شهر دارای کتس= قنات) نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تایید نموده که معنی شهر کوچک است، زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است و کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است.
 +
اصطخری درباره یزد می‌گوید:«کثه مرکز یزد، شهری است در حاشیه کویر دارای هوای خوب و در عین حال واجد آسایش وتنعم شهرهای بزرگ است».
 +
در زمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزدگرد شهر را به دختر خود هدیه داد.
 +
واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» دارد، با مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و... که یکی از فصول پنجگانه «اَوستا» هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.
  
−
واژه‌هایی که در [[تاریخ|تاریخها]]، [[سفرنامه|سفرنامه‌ها]]، سیاحت‌نامه‌ها و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از [[اسلام]]، [[ماد]] و [[پارت]] و نیز پیش از ورود [[آریایی‌ها]] تا دوران کنونی به یزد داده شده‌است عبارتند از:
+
بعد از آمدن [[اسلام]] و گرایش مردم یزد به این [[دین]]، عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط [[ملکشاه سلجوقی]] انتخاب شد، زیرا علاءالدوله کالنجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا در آنجا به [[عبادت]] بپردازد.<ref>کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۰۸|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4</ref> احمد کاتب مورخ یزدی قرن نهم هجری نوشته‌است که: «در سال ۵۰۴ هجری قمری، ملکشاه سلجوقی حکومت یزد را به علاء الدوله کالنجار واگذار کرد و آن را دارالعباده نامید.»
  
−
الف: ایز - ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای
+
اسامی منتسب به این شهر یعنی کثه (شهر دارای کتس= قنات)، فرافر (دژ بالایی)، هرفت (دژ نگهبانی)، ایساتیس (شهر دارای چشمه پوشیده نیرومند یا قنات نیرومند)، ایستیخای خبر بطلمیوس در صحرای کرمان ("ایس-تی-خا" به همان معنی ایساتیس) و یزد (شهر دارای چشمه پوشیده= قنات)، نشانگر اهمیت دیرین و بزرگی این شهر کویری باستانی می‌باشند. وجه اشتقاق خود نامهای فارسی قنات یعنی کاریز (کا-ریز) و کتس (کت-اوس) هم چشمه ریزان و خانه چشمه است. آثار این قنات نیرومند تاریخی دورتر از خود شهر یزد در بین کوههای شیرکوه و مهریز باقی‌مانده‌است.
  
−
ک: کت – کتروا - کته – کث – کثه – که – کهثه
+
==تاریخ و قدمت یزد==
 +
===پیش از اسلام===
 +
یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی [[ایران]] زمین و اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر «ونیز» ایتالیا است. به قسمی که اولین صندوق امانات جهان در ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده است.<ref>«[http://www.melli.org/1394/02/25/1700-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%8C-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%A9-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%DB%8C%D8%B2%D8%AF-%D8%B4%D8%B1/ نخستین بانک جهان در شهر یزد]» خبرنامه ملی ایرانیان</ref> [[ابن حوقل]] در کتاب «ایران فی صورة الارض» درباره یزد می‌نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت [[اصطخر]] از سوی [[خراسان]]، «کثه» است و آن حومه یزد و [[ابرقوه|ابرکوه]] می‌باشد... اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد(باب ایزد) و دیگری در [[مسجد]] (باب‌المسجد) که نزدیک [[مسجد جامع یزد]] است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تامین می‌شود...»<ref name="ابن حوقل"> کتاب | تاریخ بازبینی=۱۴ مه ۲۰۱۳ | ترجمه=دکتر جعفر شعار | زبان=فارسی | سال=۱۳۶۶ | عنوان=ایران فی صورة الارض | مکان=تهران | ناشر=امیرکبیر</ref>
  
−
گ: گث – گبست
+
در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون میبد را به [[حضرت سلیمان|سلیمان]] نبی، یزد را به ضحاک و اسکندر مقدونی و ابرکوه را به [[ابراهیم]] نبی نسبت داده‌اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار [[باستان شناسی|باستانی]] پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره‌های شیر کوه، نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره ایلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهرسازی باستانی و... نشان می‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی مهریز و فهرج، (یزد، رستاق و میبد و اردکان متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه‌های باستانی ری – کرمان و پارس – خراسان قرار داشت، جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده‌اند.
  
−
د: دارالسیاده – داراشیعه – دارالعباده – دارالمومنین - دارلعلم
+
احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی، می‌نویسد: «هنگامی که عده‌ای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به [[اصطخر]] فارس ببرد، چون به ناحیه‌ی یزد رسید، زندانیان را در چاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پس از اینکه اسکندر یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند».
  
−
ش: شهر ایزد
+
برخی از جغرافی نگاران، تاریخ ساخت یزد را به یزدگرد اول ساسانی نسبت می‌دهند که وجه تسمیه­ یزد در ارتباط با نام وی و واژه­ی «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است.
 +
بهرام گور نیز در هنگام حرکت خود به سوی [[خراسان]] چون به ولایت کثه (یزد) رسید، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین را مبارک داشت و دستور داد در آنجا شهری بسازند و چون به نام یزدان می‌ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.
  
−
ی: یزجی – یزد – یزدان شهر - یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس
+
چون بهرام گور درگذشت، یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو ده در ولایت یزد ساخت، یکی «فیروز آباد مجو مرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».
  
−
واژه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه‌است.
+
زمانی که انوشیروان به حکومت رسید، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از [[مداین]] به یزد فرستاد و در آنجا ساختمان‌های زیادی ساخت. در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می‌گویند. همچنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.
  
−
[[ابن بلخی]] در کتاب [[فارسنامه]] که در قرن ششم هجری تالیف شده نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تایید نموده که معنی شهر کوچک است زیرا در [[پارسی باستان]] این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است.
+
پس از انوشیروان، خسروپرویز به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام‌های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد. توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده‌ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.
−
اصطخری درباره یزد می‌گوید:«کثه مرکز یزد، شهری است درحاشیه [[کویر]] دارای هوای خوب ودرعین حال واجد آسایش وتنعم شهرهای بزرگ است».
 
−
درزمان [[ساسانیان]] به فرمان [[یزدگرد یکم|یزدگرد اول]] در این محل شهری بناشد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزد گرد شهر را به دختر خود هدیه داد.
 
−
واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» داردبا مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و... که یکی از فصول پنجگانه [[اوستا]] هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.
 
  
−
بعداز آمدن اسلام وگرایش مردم یزد به [[دین اسلام]] عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط [[ملکشاه سلجوقی]] انتخاب شد زیرا [[علاء الدوله کالنجار]] تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا درآن جا به عبادت بپردازد.<ref>کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۰۸|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4</ref>
+
===اتابکان یزد===
  
−
[[احمد کاتب]] مورخ یزدی قرن نهم هجری قمری نوشته‌است که:
+
اتابکان یزد نزدیک به ۱۴۰ سال بر این خطه حکومت کردند. با کشته شدن فرامرز بن علی در جنگ با خان فتای، سلطان سنجر، حکومت یزد را به دختران فرمانده خود که پسری نداشت واگذاشت و رکن الدین سام از سرداران سپاه فرامرز را برای اداره یزد به اتابکی آنان گماشت.
−
«در سال ۵۰۴ [[هجری قمری]] [[ملکشاه]] [[سلجوقی]] حکومت یزد را به [[علاء الدوله]] [[کالنجار]] واگذار کرد و آن را دارالعباده نامید.»
 
  
−
اسامی منتسب به این شهر یعنی کثه (شهر دارای کتس=قنات)، فرافر (دژ بالایی)، هرفت (دژ نگهبانی)، ایساتیس (شهر دارای چشمه پوشیده نیرومند یا قنات نیرومند)، ایستیخای خبر [[بطلمیوس]] در صحرای [[کرمان]] ("ایس- تی-خا" به همان معنی ایساتیس) و یزد (شهر دارای چشمه پوشیده=قنات) نشانگر اهمیت دیرین و بزرگی این شهر کویری باستانی می‌باشند. وجه اشتقاق خود نامهای فارسی [[قنات]] یعنی [[کاریز]] (کا- ریز) و کتس (کت- اوس) هم [[چشمه ریزان]] و [[خانه چشمه|خانه چشمهاست]]. آثار این قنات نیرومند تاریخی دورتر از خود شهر یزد در بین کوههای [[شیرکوه]] و [[مهریز]] باقی‌مانده‌است.
+
رکن الدین سام نخستین امیر این خاندان به علت پیری و ناتوانی در اداره حکومت در سال ۵۸۴ ه.ق جای خود را به برادر کوچکش عز الدین لنگر سپرد. با مرگ عزالدین در سال ۶۴۰ ه.ق ورد انزور به حکومت رسید و در سال ۶۵۲ ه.ق حکومت به ابو منصور اسفهسالار مشهور به قطب الدین رسید. مادر او مریم ترکان بناهای زیادی را در یزد ساخت و در دوره قطب الدین مغولان به ایران حمله کردند. اتابک چیرگی مغولان را پذیرفت و یزد را از سپاه مغول مصون داشت. با مرگ قطب الدین در سال ۶۲۶ ه.ق، پسرش محمد بر تخت نشست و او نیز تا سال ۶۳۹ ه.ق حکومت کرد. پس از او به ترتیب سفلر شاه (متوفی ۶۴۹ ه.ق)، طفی شاه (متوفی ۶۷۰)، علاء الدوله (متوفی ۶۷۳) یوسف شاه (متوفی ۶۹۰) حکومت کردند. در دوره یوسف شاه در اثر بی احترامی او به فرستاده غازان خان، سپاه غازان وی به یزد حمله کرد و او مجبور به فرار به سیستان شد اما مردم یزد به همراه علما به نزد امیر محمد ابداجی فرمانده سپاه غازان رفتند و او را از ورود به داخل یزد بازداشتند. سرانجام سلسله اتابکان یزد در سال ۷۱۸ به دست امیر مبارز الدین برچیده شد و آخرین امیر سلسله اتابکان حاجی شاه فرزند یوسف شاه سرنگون گردید.
  
−
== تاریخ و قدمت <ref>«[http://af.samta.ir/atlas تاریخچه یزد] » سامانه مدیریت تبلیغات اسلامی</ref> ==
+
===دوره مغول===
  
−
یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر [[ونیز]] [[ایتالیا|ایتالیاست]]. استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است.[[ابن حوقل]] در کتاب «ایران فی صورة الارض» درباره یزد می‌نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی [[خراسان]] [[کثه|«کثه»]] است و آن حومه یزد و [[ابرکوه|ابرقویه]] می‌باشد... اما [[کثه]] که حومه یزد است شهری است در کنار [[بیابان]] و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد(باب ایزد) و دیگری در مسجد(باب‌المسجد) که نزدیک [[مسجد جامع یزد|مسجد جامع]] است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از [[قنات]] تامین می‌شود...»<ref name="ابن حوقل"> کتاب | تاریخ بازبینی=۱۴ مه ۲۰۱۳ | ترجمه=دکتر جعفر شعار | زبان=فارسی | سال=۱۳۶۶ | عنوان=ایران فی صورة الارض | مکان=تهران | ناشر=امیرکبیر</ref>
+
در زمان حکومت سلطان قطب الدین، چنگیزخان مغول به [[ایران]] حمله کرد. وی سلطه مغولان را پذیرفت و جانشینانش به عنوان دست نشاندگان مغولان در یزد ابقا شدند و با کفایت و زیرکی یزد را از خشم مغولان مصون داشتند. در سایه امنیت و آرامش نسبی یزد، در این دوره بازرگانی و مبادله کالاهای مختلف رونق یافت. عوامل متعددی در بسط و توسعه بازرگانی دخیل بود از جمله این که ایالات جنوبی ایران تحت حاکمیت مغولان قرار گرفته بود، لذا کالاهای یزدی تا آن سوی آب‌های جنوبی ایران به خصوص هندوستان راه یافت و تنها مشکل، حفظ و حراست راه‌های منتهی به بازار فروش بود. راهداری و نگهداری راه‌های کشور از زمان مغولان مورد توجه قرار گرفت و حفاظت راه‌ها را اغلب به امرا و بزرگان واگذار می‌کردند. در اوایل قرن هشتم هر دو جنبه، یعنی گسترش شبکه راه‌های منتهی به یزد و هم امنیت آن حاصل شد و این دو از مواردی بود که نقش بسزایی در توسعه بازرگانی یزد و در نهایت شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی این ایالت داشت.  
−
در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون (میبد) را به سلیمان پیغمبر، (یزد) را به ضحاک و اسکندر مقدونی و (ابر کوه) را به [[ابراهیم پیغمبر]] نسبت داده‌اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره‌های شیر کوه، نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش [[نارین قلعه]] [[میبد]] – متعلق به [[دوره ایلامی]]، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی و... نشان می‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی ([[مهریز]] و [[فهرج]])، (یزد)، (رستاق و [[میبد]]) و ([[اردکان (یزد)|اردکان]]) متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه‌های باستانی (ری – کرمان) و (پارس – خراسان) قرار داشت، جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده‌اند
 
  
−
احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی، می‌نویسد : «هنگامی که عده‌ای از بزرگان ایران در ری علیه [[اسکندر]] مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به استخر [[استان فارس|فارس]] ببرد، چون به ناحیه‌ی یزد رسید، زندانیان را درچاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به [[یونانی]] یعنی زندان) نامید. پس از اینکه [[اسکندر]] یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند»
+
===حاکمان آل مظفر===
  
−
برخی از جغرافی نگاران، تاریخ ساخت یزد را به [[یزدگرد اول]]، [[ساسانی]] نسبت می‌دهند که وجه تسمیه­ی یزد در ارتباط با نام وی و واژه­ی «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است.
+
اهمیت راهداری، امنیت و گسترش راه‌ها در گذشته به اندازه‌ای بود که خاندان مظفر از راهداری یزد و میبد به پادشاهی رسیدند. امیر مظفر، بزرگ این خاندان، از نوادگان غیاث الدین خراسانی بود، که در دربار [[ایلخانیان|ایلخان]] مغول وارد خدمت شد و به حکومت میبد رسید. پس از مرگ او، پسرش امیر مبارز الدین محمد در اوایل حکومت ابو سعید بهادر خان (۷۱۶ـ۷۳۶ ه.ق) ایلخان مغول به حکومت میبد و راهداری یزد انتخاب شد. در سال ۷۱۸ ه.ق، حاجی شاه بن یوسف، اتابک یزد را در نبردی شکست داد و به حکومت اتابکان یزد پایان داد و از سوی ابو سعید بهادر خان، به حکومت یزد نیز رسید.
−
[[بهرام گور]] نیز در هنگام حرکت خود به سوی [[خراسان]] چون به ولایت کثه (یزد) رسید، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین مبارک داشت و دستور داد در آنجا شهری بسازند و چون به نام یزدان می‌ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.
 
  
−
چون [[بهرام گور]] درگذشت یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو ده در ولایت یزد ساخت، یکی «فیروز آباد مجو مرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».
+
مبارز الدین محمد، پس از درگذشت ابو سعید بهادر خان، دم از استقلال زد و بر کرمان، [[شیراز]] و قلمرو حکومت ملوک شبانکاره در جنوب ایران چیره شد و در سال ۷۲۳ ه.ق حکومت آل مظفر را تشکیل داد. حکومت آل مظفر نقطه عطفی در تاریخ یزد به حساب می‌آید، چرا که برای نخستین بار این خطه در طی حیات دیرینه‌اش سلسله‌ای را در درون خود پرورانید که بیش از نیم قرن مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. آل مظفر، میبد را پایگاه اصلی خود قرار دادند و از اینجا به نواحی دیگر (کرمان، فارس، [[اصفهان]] و [[تبریز]]) چنگ انداختند، لذا یزد از نظر سیاسی و اقتصادی به چنان اعتبار و اهمیتی دست یافت که در هیچ عصری از تاریخ خود بدان منزلت نرسیده بود. اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یزد نیز مربوط به همین زمان است. در هیچ جای ایران به اندازه یزد دارالتعلیم به وجود نیامد، به گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» ملقب شد. در مدارس، مساجد، دارالسیاده‌ها و خانقاه‌ها علوم مختلف رایج زمان تدریس می‌شد. ویژگی دیگر دوران آل مظفر رونق [[تصوف]] در یزد است.  
  
−
زمانی که [[انوشیروان]] به حکومت رسید، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از [[مداین]] به یزد فرستاد و در آنجا ساختمان‌های زیادی ساخت.
+
===دوره تیموریان===
 +
در سال ۷۹۵ ه .ق امیر تیمور در یورش سه ساله خود طومار دولت مظفری را درنوردید و یزد را به یکی از عمال خود سپرد. بعد از مراجعت تیمور به [[ماوراءالنهر]] گروهی از همدلی مردم نسبت به آل مظفر سوء استفاده کرده، به رهبری حاجی آبدار، یزد را از تصرف حاکم تیمور بیرون آوردند و سپس سلطان محمد پسر ابو سعید طبسی، یزد را به چنگ آورد و استقلال آنرا اعلام کرد. حاکمان تیموری، [[اصفهان]]، و اردستان برای اعاده نظم به یزد لشکر کشیدند، اما شکست خوردند. به ناچار پیر محمد بن عمر شیخ بن تیمور، حاکم فارس، با سپاهی فراوان رهسپار یزد شد و به امر تیمور، حاکم سیستان هم همراهی و مساعدت کرد و از هر سو یزد را در محاصره گرفتند و در نهایت یزد را گشودند. کاشی کاری‌های [[مسجد جامع]] و میدان امیر چخماق و مسجد امیر چخماق، مصلای عتیق و ... از آثار این دوران است. مدارس و کتابخانه های متعددی چون مدرسه و کتابخانه قطبیه سرپلوک، مدرسه دارالصفا، مدرسه و کتابخانه یوسف چهره، مدرسه و کتابخانه اصیلیه سرد هوک و کتابخانه باوردیه تاسیس شدند، که نویسندگان و علما و مورخان نامی نظیر شرف الدین علی یزدی در آنها پرورش یافتند.
  
−
در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می‌گویند. هم‌چنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.
+
===دوره صفویه===
  
−
پس از [[انوشیروان]] [[خسروپرویز]] به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام‌های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد.
+
مقارن ظهور [[شاه اسماعیل صفوی]] طایفه های مختلفی در ایران حکومت می‌کردند. در سراسر ایران در حدود چهل حاکم مستقل و نیمه مستقل حکم می‌راندند و یزد در تصرف مراد بیک بایندری بود. شاه اسماعیل مدعیان را منکوب کرد و یزد را به تصرف خویش درآورد. اما افراط در [[تعصب]] مذهبی و کشتارهای بی‌مورد، خسارت معنوی بزرگی به ایران و به ویژه یزد وارد کرد. نمونه آن کشتن دانشمند بزرگ آن روزگار قاضی میر حسین میبدی است. درگیری یزدی‌ها با عامل حکومت منجر به یورش محمد کره حاکم [[ابرقوه]] به یزد شد. وی با کمک لرهای خویشاوندش یزد را گرفت و شاه اسماعیل جهت دفع وی به یزد آمد و بعد از مدتی محاصره، وی را دستگیر و در اصفهان سوزاند. نعمت الله باقی پسر امیر میرزا عبدالباقی (صوفی سرشناس) که در جنگ چالدران کشته شد، در زمان شاه طهماسب، دختر شاه اسماعیل را به زنی گرفت و حاکم یزد شد. وی دیوان خانه‌ای به نام «عباسیه» ساخت و [[مسجد]] شاه طهماسب در نزدیکی میدان بعثت از یادگارهای اوست.
  
−
توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده‌ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.
+
بعد از وی پسرش میر میران، حاکم یزد شد که غیاث آباد تفت از جمله یادگارهای اوست. مدرسه شفیعیه یادگار میرزا شفیع از حاکمان یزد در این دوران است. در عصر [[صفویه]] بازرگانی ایران رواج و اهمیت زیادی یافت، به ویژه ابریشم و منسوجات ایران در بازارهای اروپایی به خوبی معرفی شد و بازرگانان خارجی به ایران روی آوردند. از یک سو بازرگانان اروپایی و از سوی دیگر تجار هندی از طریق راه‌های زمینی بین اصفهان و دهلی در رفت‌وآمد بودند و یزد به علت داشتن ابریشم و منسوجات مرغوب و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت رونق و اهمیت زیادی یافت.
  
−
=== [[اتابکان یزد]] ===
+
در زمان یورش افغانها به ایران، یزدی‌ها به رهبری میرزا عنایت سلطان دلاوری‌های فراوانی از خود نشان دادند. محمود افغان در تصرف یزد ناکام ماند و عاقبت یزد را رها کرد و اصفهان را فتح کرد. اشرف افغان جانشین محمود، چهار سال با یزدی‌ها و عنایت سلطان جنگید و عاقبت با حیله بر او و دودمانش دست یافت و به استثنای مؤمن خان و محمدتقی خان، خواهر زادگان عنایت سلطان، همه را به قتل رساند. مؤمن خان، از جانب نادرشاه افشار، حاکم کرمان شد و محمدتقی خان و فرزندانش تا اواخر زمان قاجار در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمت کردند. این خاندان خدمات ارزنده‌ای به یزد کردند و آثار و بناهای فراوانی در یزد ساختند. باغ دولت آباد، باغ ناصریه، مدرسه خان، میدان خان، بازار خان، بازار قیصریه و ... از آثار این خاندان است.
  
−
اتابکان یزد نزدیک به ۱۴۰ سال بر این خطه حکومت کردند. با کشته شدن فرامرز بن علی در جنگ با خان فتای، [[سلطان سنجر]]، حکومت یزد را به دختران فرمانده خود که پسری نداشت واگذاشت و رکن الدین سام از سرداران سپاه فرامرز را برای اداره یزد به اتابکی آنان گماشت.
+
===دوره زندیه===
  
−
رکن الدین سام نخستین ایمر این خاندان به علت پیری و ناتوانی در اداره حکومت در سال ۵۸۴ ه .ق جای خود را به برادر کوچکش عز الدین لنگر سپرد. با مرگ عزالدین در سال ۶۴۰ ه .ق ورد انزور به حکومت رسید و در سال ۶۵۲ ه .ق حکومت به ابو منصور اسفهسالار مشهور به قطب الدین رسید. مادر او مریم ترکان بناهای زیادی را در یزد ساخت و در دوره [[قطب الدین]] مغولان به ایران حمله کردند. اتابک چیرگی مغولان را پذیرفت و یزد را از سپاه [[مغول]] مصون داشت. با مرگ قطب الدین در سال ۶۲۶ ه .ق پسرش محمد بر تخت نشست و او نیز تا سال ۶۳۹ ه .ق حکومت کرد. پس از او به ترتیب سفلر شاه (متوفی ۶۴۹ ه .ق)، طفی شاه (متوفی ۶۷۰)، علاء الدوله (متوفی ۶۷۳) یوسف شاه (متوفی ۶۹۰) حکومت کردند. در دوره یوسف شاه در اثر بی احترامی او به فرستاده [[غازان خان]]، سپاه غازان وی به یزد حمله کرد و او مجبور به فرار به [[سیستان]] شد اما مردم یزد به همراه علما به نزد امیر محمد ابداجی فرمانده سپاه غازان رفتند و او را از ورود به داخل یزد بازداشتند. سرانجام سلسله اتابکان یزد در سال ۷۱۸ به دست [[امیر مبارز الدین]] برچیده شد و آخرین امیر سلسله اتابکان حاجی شاه فرزند یوسف شاه سرنگون گردید.
+
از فرماندارانی که در سلطنت [[زندیه]] به یزد آمده‌اند، از زین العابدین خان و بعد از او عبدالرحیم خان نام برده شده است. عبدالرحیم خان به آبادی و عمران میل زیادی داشت و مزرعه رحیم آباد را که جزء حومه یزد است احداث نمود. همچنین مدرسه عبدالرحیم خان که اکنون با عنوان دبستان همت است از بناهای اوست. او در سال ۱۲۰۱ ه.ق مرحوم شد. در سال ۱۳۰۹ ه.ق لطفعلی خان زند (آخرین جانشین کریم خان زند) پس از واقعه ایرج به لار رفت و چون نتیجه‌ای نگرفت عازم راور کرمان گردید و چون حاکم کرمان قصد دستگیری او را داشت از طریق لوط و چهل پایه و نای بند خود را به طبس رساند.
  
−
=== دوره [[مغول]] ===
+
امیر حسینخان طبسی مقدم لطفعلی خان و اتباعش را گرامی شمرد و بعد از ۵۰ روز پذیرایی سیصد سوار در اختیار او قرار داد. خان زند که در مدت اقامت خود در طبس از تخریب قلعه و حصار شیراز خبر یافت، لذا با همان نفرات کم به عزم تسخیر آن شهر حرکت کرد. در حوالی یزد محمد تقی خان یزدی به مخالفت برخاست و به مقابله آمد. لطفعلی خان با سپاه زند و سواران طبس در ناحیه اردکان بر خان یزدی حمله برد و افرادش را پراکنده و منهزم و گروهی را اسیر نمود و راه [[ابرقوه]] را در پیش گرفت.
  
−
در زمان حکومت [[سلطان قطب الدین]]، [[چنگیزخان]] مغول به ایران حمله کرد. وی سلطه مغولان را پذیرفت و جانشینانش به عنوان دست نشاندگان مغولان در یزد ابقا شدند و با کفایت و زیرکی یزد را از خشم مغولان مصون داشتند. در سایه امنیت و آرامش نسبی یزد، در این دوره بازرگانی و مبادله کالاهای مختلف رونق یافت. عوامل متعددی در بسط و توسعه بازرگانی دخیل بود از جمله این که ایالات جنوبی ایران تحت حاکمیت مغولان قرار گرفته بود، لذا کالاهای یزدی تا آن سوی آب‌های جنوبی ایران به خصوص [[هندوستان]] راه یافت و تنها مشکل، حفظ و حراست راه‌های منتهی به بازار فروش بود. راهداری و نگهداری راه‌های کشور از زمان مغولان مورد توجه قرار گرفت و حفاظت راه‌ها را اغلب به امرا و بزرگان واگذار می‌کردند. در اوایل قرن هشتم هر دو جنبه، یعنی گسترش شبکه راه‌های منتهی به یزد و هم امنیت آن حاصل شد و این دو از مواردی بود که نقش به سزایی در توسعه بازرگانی یزد و در نهایت شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی این ایالت داشت.
+
===دوره قاجاریه===
  
−
=== حاکمان [[آل مظفر]] ===
+
با به حکومت رسیدن آقا محمدخان قاجار، محمدتقی خان که از سال ۱۱۶۱ (دوره [[افشاریه]]) حاکم یزد بود در مقام خود باقی‌ماند. با [[مرگ]] وی در سال ۱۲۱۳ ه.ق چند تن از فرزندانش از سوی فتحعلی شاه به حکومت رسیدند. فرزندان وی در دوره حکومت خود به عمران و آبادی یزد پرداختند. در سال ۱۲۳۶ ه.ق فتحعلی شاه فرزند ۳۲ ساله خود محمدولی میرزا را به حکومت یزد گماشت. وی در دوران حکومت به تعمیر و گسترش برخی از بناها پرداخت. در سال ۱۲۴۳ ه .ق ظل السلطان به حکومت یزد انتخاب گردید اما پس از مرگ فتحعلی شاه قبل از آنکه ولیعهد رسمی محمد شاه از [[تبریز]] به پایتخت برسد از یزد به سوی [[تهران]] شتافت و به یاری برادران بر تخت سلطنت جلوس کرد و خود را عادلشاه نامید. اما پس از ۹۰ روز مغلوب شد و به روسیه گریخت.<ref>«[http://af.samta.ir/atlas تاریخچه یزد] » سامانه مدیریت تبلیغات اسلامی</ref>
  
−
اهمیت راهداری، امنیت و گسترش راه‌ها در گذشته به اندازه‌ای بود که خاندان مظفر از راهداری یزد و میبد به پادشاهی رسیدند. امیر مظفر، بزرگ این خاندان، از نوادگان [[غیاث الدین خراسانی]] بود، که در دربار [[ایلخان]] مغول وارد خدمت شد و به حکومت [[میبد]] رسید. پس از مرگ او، پسرش [[امیر مبارز الدین محمد]] در اوایل حکومت ابو سعید بهادر خان (۷۱۶ـ۷۳۶ ه .ق) ایلخان مغول به حکومت میبد و راهداری یزد انتخاب شد. در سال ۷۱۸ ه .ق، حاجی شاه بن یوسف، اتابک یزد را در نبردی شکست داد و به حکومت اتابکان یزد پایان داد و از سوی ابو سعید بهادر خان، به حکومت یزد نیز رسید.
+
==بناها و مکان‌های تاریخی==
 +
مسلماً بارزترین خصوصیت شهر یزد را می‌توان وجود محله‌های قدیمی با کوچه پس کوچه‌های خشت و گلی در هم تنیده، بازارها، [[مسجد|مساجد]]، حمام و خانه‌های سنتی آن دانست.<ref> کتاب |نام خانوادگی= قهرمانی|نام خانوادگی= سپهر|نام= ابوالفتح|نام= مسعود|کتاب= یزد، نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی | ناشر= انجمن کتابخانه های عمومی یزد|سال= ۱۳۷۵</ref> برخی از بناها و مکان‌های تاریخی یزد عبارتند از:
  
−
مبارز الدین محمد، پس از درگذشت ابو سعید بهادر خان، دم از استقلال زد و بر کرمان، شیراز و قلمرو حکومت ملوک [[شبانکاره]] در جنوب ایران چیره شد و در سال ۷۲۳ ه .ق حکومت [[آل مظفر]] را تشکیل داد. حکومت آل مظفر نقطه عطفی در تاریخ یزد به حساب می‌آید، چرا که برای نخستین بار این خطه در طی حیات دیرینه‌اش سلسله‌ای را در درون خود پرورانید که بیش از نیم قرن مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. آل مظفر، میبد را پایگاه اصلی خود قرار دادند و از اینجا به نواحی دیگر ([[کرمان]]، [[استان فارس|فارس]]، [[اصفهان]] و [[تبریز]]) چنگ انداختند، لذا یزد از نظر سیاسی و اقتصادی به چنان اعتبار و اهمیتی دست یافت که در هیچ عصری از تاریخ خود بدان منزلت نرسیده بود. اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یزد نیز مربوط به همین زمان است. در هیچ جای ایران به اندازه یزد دارالتعلیم به وجود نیامد، به گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» ملقب شد. در مدارس، مساجد، دارالسیاده‌ها و خانقاه‌ها علوم مختلف رایج زمان تدریس می‌شد. ویژگی دیگر دوران آل مظفر رونق [[تصوف]] در یزد است.
+
'''مساجد تاریخی:'''
  
−
=== دوره [[تیموریان]] ===
+
*مسجد جامع یزد
−
در سال ۷۹۵ ه .ق [[امیر تیمور]] در یورش سه ساله خود طومار دولت مظفری را درنوردید و یزد را به یکی از عمال خود سپرد. بعد از مراجعت تیمور به [[ماوراءالنهر]] گروهی از همدلی مردم نسبت به آل مظفر سوء استفاده کرده، به رهبری حاجی آبدار، یزد را از تصرف حاکم تیمور بیرون آوردند و سپس سلطان محمد پسر ابو سعید طبسی، یزد را به چنگ آورد و استقلال آنرا اعلام کرد. حاکمان تیموری، [[اصفهان]]، [[نایین]] و [[اردستان]] برای اعاده نظم به یزد لشکر کشیدند، اما شکست خوردند. به ناچار پیر محمد بن عمر شیخ بن تیمور، حاکم [[استان فارس|فارس]]، با سپاهی فراوان رهسپار یزد شد و به امر [[تیمور]]، حاکم [[سیستان]] هم همراهی و مساعدت کرد و از هر سو یزد را در محاصره گرفتند و در نهایت یزد را گشودند. کاشی کاری‌های مسجد جامع و [[میدان امیر چخماق]] و مسجد امیر چخماق، مصلای عتیق و ... از آثار این دوران است. مدارس و کتابخانه های متعددی چون مدرسه و کتابخانه قطبیه سرپلوک، مدرسه دارالصفا، مدرسه و کتابخانه یوسف چهره، مدرسه و کتابخانه اصیلیه سرد هوک و کتابخانه باوردیه تاسیس شدند، که نویسندگان و علما و مورخان نامی نظیر [[شرف الدین علی یزدی]] در آنها پرورش یافتند.
+
*مسجد امیرچخماق
 +
*مسجد سرریگ
 +
*مسجد ملا اسماعیل
 +
*مسجد شاه طهماسب
 +
*مسجد فرط
 +
*مسجد حظیره
 +
*مسجد بیاق خان
 +
*مسجد جامع اهرستان
 +
*مسجد شاه یحیی(قلعه کهنه)
 +
*مسجد بزرگ پشت باغ آب انبار رباط
  
−
=== دوره [[صفویه]] ===
+
'''بازارهای تاریخی:'''
 +
*بازار خان
 +
*بازار زرگری
 +
*بازارچه پنجه علی
 +
*بازار قیصریه (یزد)
 +
*بازار علاقبندی
 +
*بازار کاشی‌گری
 +
*بازار چیت سازی
 +
*بازار مسجد ملااسماعیل
 +
*بازار افشار
 +
*بازار حاجی قنبر
 +
*بازار محمد علی خان
 +
*بازار جعفرخان
 +
*بازار صدری (شاهزاده فاضل)
 +
*بازار دروازه مهریز
 +
*بازار مسگری
 +
*بازار نخود بریزی<ref name="NeginKavir">یزد نگین کویر، مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد، استانداری یزد، ۱۳۷۵</ref>
 +
*خانه کلاه‌دوزها(موزه آب یزد)
  
−
مقارن ظهور [[شاه اسماعیل صفوی]] طایفه های مختلفی در ایران حکومت می‌کردند. در سراسر ایران در حدود چهل حاکم مستقل و نیمه مستقل حکم می‌راندند و یزد در تصرف [[مراد بیک بایندری]] بود. شاه اسماعیل مدعیان را منکوب کرد و یزد را به تصرف خویش درآورد. اما افراط در تعصب مذهبی و کشتارهای بی‌مورد خسارت معنوی بزرگی به ایران و به ویژه یزد وارد کرد. نمونه آن کشتن دانشمند بزرگ آن روزگار [[قاضی میر حسین میبدی]] است. درگیری یزدی‌ها با عامل حکومت منجر به یورش محمد کره حاکم ابرقو به یزد شد. وی با کمک لرهای خویشاوندش یزد را گرفت و شاه اسماعیل جهت دفع وی به یزد آمد و بعد از مدتی محاصره، وی را دستگیر و در اصفهان سوزاند. نعمت الله باقی پسر امیر میرزا عبدالباقی (صوفی سرشناس) که در جنگ چالدران کشته شد، در زمان شاه طهماسب، دختر شاه اسماعیل را به زنی گرفت و حاکم یزد شد. وی دیوان خانه‌ای به نام «عباسیه» ساخت و مسجد [[شاه طهماسب]] در نزدیکی میدان بعثت از یادگارهای اوست.
+
'''میدان‌ها و لَردهای تاریخی (میدان محله‌ای):'''
 +
*میدان امیرچقماق
 +
*میدان خان و بازارهای اطراف
 +
*میدان بعثت
 +
*میدان امیرچخماق
 +
*میدان وقت و ساعت
 +
*لَرد آسیاب
 +
*لَرد باجوردی
 +
*لَرد تازیان
 +
*لَرد خواجه خضر
 +
*لَرد فهادان
 +
*لَرد کیوان
 +
*لَرد گودال مصلی
 +
*لَرد کوچه میرقطب
 +
*لَرد مشیر<ref>افشار، ایرج، یادگارهای یزد، جلد دوم (شهر یزد)، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴</ref>
 +
*بادگیر باغ دولت آباد
 +
*آب انبار رستم گیو
  
−
بعد از وی پسرش میر میران، حاکم یزد شد که غیاث آباد تفت از جمله یادگارهای اوست. مدرسه شفیعیه یادگار میرزا شفیع از حاکمان یزد در این دوران است. در عصر صفوی بازرگانی ایران رواج و اهمیت زیادی یافت، به ویژه ابریشم و منسوجات ایران در بازارهای اروپایی به خوبی معرفی شد و بازرگانان خارجی به ایران روی آوردند. از یک سو بازرگانان اروپایی و از سوی دیگر تجار هندی از طریق راه‌های زمینی بین اصفهان و [[دهلی]] در رفت‌وآمد بودند و یزد به علت داشتن [[ابریشم]] و منسوجات مرغوب و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت رونق و اهمیت زیادی یافت.
+
==پانویس==
 +
<references />
 +
==منابع==
 +
*یادگارهای یزد، ایرج افشار، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴
 +
*خادم زاده، محمد حسن، محلات تاریخی شهر یزد، تهران، سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد، ۱۳۸۶، شابک ISBN 964-2745-20-3
 +
*یزد گوهر کویر، سید عبدالرضا قریشی‌زاده، تهران، فرهنگسرای میردشتی، ۱۳۸۷، شابک ISBN 964-2708-11-6
 +
*یزد نگین کویر (مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد)، استانداری یزد، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد، ۱۳۷۵
 +
*اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد، یزد پردیس کویر (راهنمای گردشگری استان یزد)، تهران، یزدا، ۱۳۸۹، شابک ISBN 600-165-028-4
 +
*سید احمد سیدعلی‌زاده، دیوارهای بلند کاهگلی، تهران، انتشارات بقیه العتره، ۱۳۹۱، شابک 978-964-1620-67-
 +
*یزد یادگار تاریخ، حسین مسرت، یزد، انتشارات انجمن کتابخانه‌های عمومی یزد، ۱۳۷۷، شابک 978964-6541-04-6
 +
*یزد نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، ابوالفتح قهرمانی و مسعود سپهر، جلد اول، یزد، انتشارات انجمن کتابخانه های عمومی یزد، ۱۳۷۵
  
−
در زمان یورش افغانها به ایران، یزدی‌ها به رهبری میرزا عنایت سلطان دلاوری‌های فراوانی از خود نشان دادند. [[محمود افغان]] در تصرف یزد ناکام ماند و عاقبت یزد را رها کرد و اصفهان را فتح کرد. [[اشرف افغان]] جانشین محمود چهار سال با یزدی‌ها و عنایت سلطان جنگید و عاقبت با حیله بر او و دودمانش دست یافت و به استثنای مؤمن خان و محمد تقی خان، خواهر زادگان عنایت سلطان، همه را به قتل رساند. مؤمن خان، از جانب [[نادرشاه افشار]]، حاکم کرمان شد و محمد تقی خان و فرزندانش تا اواخر زمان قاجار در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمت کردند. این خاندان خدمات ارزنده‌ای به یزد کردند و آثار و بناهای فراوانی در یزد ساختند. [[باغ دولت آباد]]، باغ ناصریه، مدرسه خان، میدان خان، بازار خان، بازار قیصریه و ... از آثار این خاندان است.
+
[[رده:شهرهای اسلامی]]
−
 
 
−
=== دوره [[زندیه]] ===
 
−
 
 
−
از فرماندارانی که در سلطنت [[زندیه]] به یزد آمده‌اند از زین العابدین خان و بعد از او عبدالرحیم خان نام برده شده است. عبدالرحیم خان به آبادی و عمران میل زیادی داشت و مزرعه رحیم آباد را که جزء حومه یزد است احداث نمود. همچنین مدرسه عبدالرحیم خان که اکنون با عنوان دبستان همت است از بناهای اوست. او در سال ۱۲۰۱ ه .ق مرحوم شد. در سال ۱۳۰۹ ه .ق لطفعلی خان زند (آخرین جانشین [[کریم خان زند]]) پس از واقعه ایرج به [[لار]] رفت و چون نتیجه‌ای نگرفت عازم راور [[کرمان]] گردید و چون حاکم کرمان قصد دستگیری او را داشت از طریق لوط و چهل پایه و نای بند خود را به [[طبس]] رساند.
 
−
 
 
−
امیر حسینخان طبسی مقدم [[لطفعلی خان]] و اتباعش را گرامی شمرد و بعد از ۵۰ روز پذیرایی سیصد سوار در اختیار او قرار داد. خان زند که در مدت اقامت خود در طبس از تخریب قلعه و حصار شیراز خبر یافت، لذا با همان نفرات کم به عزم تسخیر آن شهر حرکت کرد. در حوالی یزد محمد تقی خان یزدی به مخالفت برخاست و به مقابله آمد. لطفعلی خان با سپاه زند و سواران طبس در ناحیه [[اردکان]] بر خان یزدی حمله برد و افرادش را پراکنده و منهزم و گروهی را اسیر نمود و راه [[ابرقو]] را در پیش گرفت.
 
−
 
 
−
=== دوره [[قاجاریه]] ===
 
−
 
 
−
با به حکومت رسیدن [[آقا محمد خان قاجار]]، محمد تقی خان که از سال ۱۱۶۱ (دوره [[افشاریه]]) حاکم یزد بود در مقام خود باقی‌ماند. با مرگ وی در سال ۱۲۱۳ ه .ق چند تن از فرزندانش از سوی [[فتحعلی شاه]] به حکومت رسیدند. فرزندان وی در دوره حکومت خود به عمران و آبادی یزد پرداختند. در سال ۱۲۳۶ ه .ق فتحعلی شاه فرزند ۳۲ ساله خود محمد ولی میرزا را به حکومت یزد گماشت. وی در دوران حکومت به تعمیر و گسترش برخی از بناها پرداخت. در سال ۱۲۴۳ ه .ق [[ظل السلطان]] به حکومت یزد انتخاب گردید اما پس از مرگ فتحعلی شاه قبل از آنکه ولیعهد رسمی محمد شاه از تبریز به پایتخت برسد از یزد به سوی تهران شتافت و به یاری برادران بر تخت سلطنت جلوس کرد و خود را عادلشاه نامید. اما پس از ۹۰ روز مغلوب شد و به [[روسیه]] گریخت.
 
−
 
 
−
== مردم ==
 
−
=== زبان ===
 
−
مردم یزد به زبان فارسی رایج با [[گویش یزدی]] سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند. در استان یزد برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستانهای مختلف محسوس است. معتقدان به آیین [[زرتشتی]] در میان خود به [[گویش بهدینان|زبان بهدینی]] (گَورونی یا دری زرتشتی) سخن می‌گویند<ref>[http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=5249 بهدینان]، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی</ref><ref name=iranica>|نویسنده = |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/behdinan-dialect |عنوان= BEHDĪNĀN DIALECT | ناشر =دانشنامه ایرانیکا |تاریخ = |تاریخ بازبینی=</ref> و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند. گویش یزدی بخشی از فارسی دری (فارسی خالص و اولیهٔ ایرانیان) است.
 
−
 
 
−
=== دین ===
 
−
بیشتر مردم یزد [[مسلمان]] و [[شیعه دوازده امامی]] هستند. همچنین گروه بزرگی از [[زرتشتیان]] [[ایران]] در یزد ساکن هستند. اقلیت کوچکی از [[یهودیان]] نیز ساکن این شهر می‌باشند.
 
−
عموما استان یزد را در ایران به عنوان استان مذهبی قلمداد می کنند که دلیل آن توجه مردمان این دیار به بحث مذهب و تلاششان برای نگهداری آن است. گواه این مطلب را می توان برگزاری مراسمهای مختلف مذهبی شیعیان آن علی الخصوص مراسم نخل برداری (نخل نوعی سازه چوبی است که نماد طابوت امام حسین (ع) امام سوم شیعیان محسوب میشود) که در ماه محرم اجرا می شود اشاره نمود. همچنین در بخشی از سفرنامه فرد ریچاردز آمده است که "احساسات مذهبی مردم یزد خیلی جدی تر از اغلب شهرهای ایران است." علاوه بر ایتکه بیشتر مردم یزد مسلمان هستند اما اقلیت های دینی دیگری که در بالا اشاره شد نیز حضور دارند. در اطراف شهر یزد و همچنین داخل آن زیارتگاههای مختلفی برای زرتشتیان به جشم می خورد که در هر ماه و یا فصل مراسمهای ویژه ی پیروان این دین در آنها برگزار می گردد. از آن جمله می توان به جشن سده اشاره نمود که یکی از مراسمهای معروف و عمومی زرتشتیان است و هر ساله در روز دهم بهمن ماه همزمان با مناطق دیگر ایران در یزد برگزار می شود.<ref> کتاب |نام خانوادگی= زنده دل|نام= حسن|کتاب= استان یزد| ناشر= نشر ایرانگردان|سال= ۱۳۷۷</ref>
 
−
 
 
−
=== جمعیت ===
 
−
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ جمعیت شهرستان یزد در مجموع ۵۸۲٬۶۸۲ نفر است که این تعداد در ۱۶۸٬۵۲۸ خانوار زندگی می‌کنند که از این جمعیت ۲۹۷٬۵۴۶ مرد و ۲۸۵٬۱۳۶ نفر زن هستند.<ref name="AMAR">«[http://www.amar.org.ir/Portals/2/census-90/jamiat/ostan-jamiat-21.xls نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰]» درگاه ملی آمار ایران</ref> در این شهرستان ۴۸۴٬۱۶۷ نفر جمعیت شهری و ۴۲٬۰۰۹ نفر جمعیت روستایی اعلام شده‌است.
 
−
 
 
−
 
 
−
== جغرافیا<ref>«[http://www.safar-bank.ir/forums/16-اطلاعات-ایران-شناسی/15-همه-چیز-درباره-استان-یزد همه چیز درباره یزد] » بانک اطلاعات صنعت گردشگری و توریسم</ref> ==
 
−
قرار گرفتن در بخش مرکزی [[فلات ایران]] در برگیرنده نا مناسب ترین عوامل طبیعی چیره بر [[فلات]] مرکزی ایران نیز است. بارش اندک همراه با [[تبخیر]] شدید، دور بودن از دریا، نزدیکی با کویر خشک و پهناور نمک، رطوبت نسبی کم همراه با گرمای بسیار، از عواملی هستند، که یزد را به گونه یکی از خشک ترین مناطق ایران در آورده است. گذشته از آن، در این منطقه نوسان شدید درجه حرارت نیز وجود دارد.
 
−
 
 
−
شهرستان یزد در دره‌ای خشک و پهناور بین کوه‌های [[شیرکوه]] و [[خرانق]]، در ۱۵ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۴۰ درجه و ۵۴ دقیقه درازای خاوری و ۴۶ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۱۵ درجه و ۳۲ دقیقه پهنای شمالی واقع شده است. این شهرستان از سوی شمال به شهرستان‌های [[میبد]] و [[اردکان]] از خاور به شهرستان‌های [[اردکان (یزد)|اردکان]] و [[بافق]]، از باختر به استان [[اصفهان]] و از جنوب به شهرستان [[تفت]]، [[ابرکوه]] و [[مهریز]] محدود می‌شود. میانگین بلندی شهرستان یزد از سطح دریا ۱۲۰۰ متراست.
 
−
 
 
−
== مناطق گردشگری ==
 
−
 
 
−
=== بناها و مکان‌های تاریخی ===
 
−
[[File:Dowlatabad garden.jpg|250px|thumb|'''بادگیر باغ دولت آباد''']]
 
−
[['''آب انبار رستم گیو''']]
 
−
 
 
−
==== بازارهای تاریخی<ref name="NeginKavir">یزد نگین کویر، مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد، استانداری یزد، ۱۳۷۵</ref> ====
 
−
* [[بازار خان]]
 
−
* [[بازار زرگری]]
 
−
* [[بازارچه پنجه علی]]
 
−
* [[بازار قیصریه (یزد)|بازار قیصریه]]
 
−
* [[بازار علاقبندی]]
 
−
* [[بازار کاشی‌گری]]
 
−
* [[بازار چیت سازی]]
 
−
* [[بازار مسجد ملااسماعیل]]
 
−
* [[بازار افشار]]
 
−
* [[بازار حاجی قنبر]]
 
−
* [[بازار محمد علی خان]]
 
−
* [[بازار جعفرخان]]
 
−
* [[بازار صدری]] (شاهزاده فاضل)
 
−
* [[بازار دروازه مهریز]]
 
−
* [[بازار مسگری]]
 
−
* [[بازار نخود بریزی]]
 
−
 
 
−
[['''خانه کلاهدوزها'''(موزه آب یزد)]]
 
−
 
 
−
==== میدان‌ها و لَـرد<ref>میدان محله‌ای را لَـرد گویند.</ref>های تاریخی<ref name="Afshar">افشار، ایرج، یادگارهای یزد، جلد دوم (شهر یزد)، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴</ref> ====
 
−
[[پرونده:Iran - Yazd.jpg|بندانگشتی|چپ|250px|'''میدان امیرچقماق''']]
 
−
 
 
−
* [[میدان خان و بازارهای اطراف|میدان خان]]
 
−
* [[میدان بعثت]]
 
−
* [[میدان قلعه]]<ref>در حال حاضر اثری از این میدان برجای نمانده‌است.</ref>
 
−
* [[میدان امیرچخماق|میدان امیرچقماق]]
 
−
* [[میدان وقت و ساعت]]
 
−
* [[لَـرد آسیاب]]
 
−
* [[لَـرد باجوردی]]
 
−
* [[لَـرد تازیان]]
 
−
* [[لَـرد خواجه خضر]]
 
−
* [[لَـرد فهادان]]
 
−
* [[لَـرد کیوان]]
 
−
* [[لَـرد گودال مصلی]]
 
−
* [[لَـرد کوچه میرقطب]]
 
−
* [[لَـرد مشیر]]
 
−
 
 
−
==== مساجد تاریخی و معروف<ref name="Afshar"/> ====
 
−
 
 
−
* [[مسجد جامع یزد]]
 
−
* [[مسجد امیرچخماق|مسجد امیرچقماق]]
 
−
* [[مسجد سرریگ]]
 
−
* [[مسجد ملا اسماعیل|مسجد ملااسماعیل]]
 
−
* [[مسجد شاه طهماسب]]
 
−
* [[مسجد فرط]]
 
−
* [[مسجد حظیره]]
 
−
* [[مسجد بیاق خان]]
 
−
* [[مسجد جامع اهرستان|مسجد اهرستان]]
 
−
* [[مسجد شاه یحیی(قلعه کهنه)]]
 
−
* [[مسجد بزرگ پشت باغ آب انبار رباط|مسجد بزرگ پشت باغ]]
 
−
در محلات تاریخی یزد، در حدود ۳۰ مسجد دیگر را نیز می‌توان نام برد، که در مقیاس کوچکتر، نقش «مساجد محله‌ای» را ایفا می‌کنند.
 
−
 
 
−
==== محلات تاریخی ====
 
−
مسلماً بارزترین خصوصیت شهر یزد را می‌توان وجود محله‌های قدیمی و سنتی با کوچه پس کوچه‌های خشت و گلی در هم تنیده، بازارها، مساجد، حمام و خانه‌های آن دانست.<ref> کتاب |نام خانوادگی= قهرمانی|نام خانوادگی= سپهر|نام= ابوالفتح|نام= مسعود|کتاب= یزد، نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی | ناشر= انجمن کتابخانه های عمومی یزد|سال= ۱۳۷۵</ref>
 
−
در مجموع ۷۷ محله از مجموعه محلات شهر یزد به دلیل قرار گرفتن در محدوده بافت تاریخی و یا در حریم آن، در سال ۱۳۸۴ و با شماره '''۱۵۰۰۰'''، تحت عنوان '''«بافت تاریخی یزد»''' به [[آثار ملی ایران|ثبت آثار ملی]] رسیده‌اند.<ref>خادم زاده، محمد حسن، محلات تاریخی شهر یزد، نشر: سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد،۱۳۸۶</ref>
 
−
 
 
−
[['''مسجد امیرچقماق''']]
 
−
[['''دبیرستان ایرانشهر''']]
 
−
==== مراکز آموزشی قدیمی <ref name="NeginKavir"/> ====
 
−
 
 
−
* [[دبیرستان مارکار]]
 
−
* دبیرستان ایرانشهر
 
−
* [[دبیرستان کیخسروی]]
 
−
* [[مدرسه بدر]]
 
−
* [[دبستان خسروی]]
 
−
* [[دبستان دینیاری]]
 
−
* [[مدرسه اردشیری]]
 
−
* [[دبستان مهرنرسی‌آباد]]
 
−
 
 
−
==== دیگر آثار تاریخی<ref>در این فهرست از آثاری نام برده شده‌است که، قابل بازدید توسط گردشگران است.</ref><ref>اداره میراث فرهنگی یزد، یزد پردیس کویر(راهنمای گردشگری استان یزد)، تهران: یزدا،۱۳۸۹</ref> ====
 
−
[[پرونده:Tower of silence.jpg|بندانگشتی|چپ|250px|'''برج خاموشان'''(دخمه زرتشتیان)]]
 
−
* آب انبارها ([[آب‌انبار رستم گیو|رستم گیو]]،[[آب‌انبار شش بادگیر|شش بادگیری]])
 
−
* باغها ([[باغ دولت آباد]]،[[باغ خان]])
 
−
* زرتشتیان ([[آتشکده یزد|آتشکده زرتشتیان]]،[[دخمه زرتشتیان (یزد)|دخمهٔ زرتشتیان]])
 
−
* یهودیان ([[کنیسه کمال]])
 
−
* ارگ و برج و بارو ([[برج و باروهای یزد|برج و باروی یزد]]،[[ارگ حکومتی]]،[[قلعه اسدان]])
 
−
* امامزاده‌ها ([[امامزاده جعفر (یزد)|امامزاده جعفر]]،[[شاهزاده فاضل]]،[[امام زاده سید جعفر]]،[[سید فتح الرضا]])
 
−
* قبه‌ها و بقعه‌ها ([[آرامگاه دوازده‌امام|قبهٔ دوازده امام]]،[[آرامگاه سید رکن‌الدین|بقعه سیدرکن الدین]]،[[آرامگاه سید خلیل|بقعهٔ سیدخلیل]])
 
−
* خانه‌های تاریخی ([[خانهٔ رسولیان]]،[[خانهٔ عرب‌ها]]،[[خانهٔ لاری‌ها]]، [[خانه مرتاضیون (دکتر مرتاض)|خانه مرتاض]]،[[خانهٔ ملک‌التجار]])
 
−
* مدارس قدیمی ([[مدرسهٔ خان(یزد)]]،[[زندان اسکندر|مدرسهٔ ضیائیه]]([[زندان اسکندر]])،[[مدرسه شهاب الدین]]،[[مدرسه مصلی صفدر‌خان]])
 
−
* مجموعه مازاری‌ها(حناسایی‌ها) ([[مازاری جوشن]]،[[مازاری اتابکی]]،[[مازاری صلحی‌زاده]])
 
−
 
 
−
=== روستاهای شهرستان یزد ===
 
−
یکی از بهترین روستا های یزد میتوان به مَنشاد جای بسیار خوش آب و هوا اشاره کرد که تنها ۶۰km با شهر یزد فاصله دارد.
 
−
از مناطق روستایی یزد به روستاهای شمالی یزد در مسیر یزد اردکان، همچون [[اسلام‌آباد (میمونه)]]، [[بندر آباد]]، [[عـلی‌آباد]]، [[شمسی (اشکذر)]]، [[حسن‌آباد]]، [[حسـین آباد]] و غیره می‌توان اشاره نمود. در طرف دیگر یزد به سمت جنوب، به روستاهایی همچون [[احمد آبـاد]] و [[محمدآباد]] و [[دهـنو]] و... اشاره توان کرد. از روستاهای غربی یزد هم به روستای [[شحنه]] واز شرق به روستاهای منطقهٔ [[دُربید]] ازجمله [[دُربید]] و [[دَربید]] و [[طامهر]] و [[دشت ده]] و [[خورشید آباد]] و [[نیوک]] و [[تنوره]] و [[کلمند]] و [[انـجیره]] و [[نارستانه]] و [[مرزعه تراب]] اشاره می‌شود که بعضی از این روستاها مانند [[نارستانه]]، یکی از مناطق مقدس [[زرتشتیان]] می‌باشد.
 
−
 
 
−
== اقتصاد ==
 
−
=== کشاورزی ===
 
−
یزد از دیرباز به خشکی و کم‌آبی شهره بوده و لقب کم باران‌ترین شهر کشور را داشته است. <ref>«[http://alef.ir/vdcfmjdy1w6djea.igiw.html?14wml کم باران ترین شهر کشور] » جامعه خبری تحلیلی الف</ref> استان یزد که اکنون تنها یک درصد از زمینهای کشاورزی کل کشور را در اختیار داردودر فقر منابع آبی به سر می‌برد، در سال ۱۳۸۷ توانست بیش از ۱۲ میلیون تن محصول کشاورزی در بخش‌های گلخانه‌ای، زراعی و باغی به دست آورد.<ref>«[http://www.agrofoodnews.com/news/details.php?EType=news&id=1860 مرکز تحقیقات کشاورزی] » پایگاه خبری صنعت غذا و کشاورزی</ref>
 
−
یزد در تولید محصولاتی نظیر [[روناس]]، پرورش [[کبک (پرنده)|کبک]] و [[بلدرچین]] رتبه نخست، تولید [[زعفران]] رتبه دوم، [[پسته]] رتبه سوم، [[بادام]] و [[انار]] رتبه پنجم و تولید گل‌های زینتی رتبه ششم را دارد.
 
−
[[گندم]]، [[جو (گیاه)|جو]]، [[ذرت]] دانه‌ای، روناس و [[یونجه]] از شاخص‌ترین تولیدات بخش زراعی و پسته، انار، بادام، [[خرما]]، [[انگور]]، [[زردآلو]] و [[زیتون]] نیز از شاخص‌ترین محصولات باغی استان یزد به شمار می‌رود که بسیاری از این محصولات در میزان تولید، در کشور رکورددار هستند.{{سخ}}استان یزد همچنین در تولید محصولات گلخانه‌ای نیز در کشور حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد،یزد هم‌اکنون رتبه ششم در تولید محصولات گلخانه‌ای را داراست و در تولید [[خیار]] گلخانه‌ای و گل توانسته به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کند.
 
−
 
 
−
در سال زراعی ۹۱، بیش از هزار و ۱۱۶ هکتار از اراضی گلخانه‌ای استان یزد به کشت سبزی و صیفی اختصاص یافته که از این میزان سطح زیرکشت، بیش از ۳۴۳ هزار و ۴۰۰ تن محصول برداشت شده است.هم‌اکنون بیش از ۱۱ هکتار گلخانه زیرکشت گل‌های زینتی رفته که از این میزان سطح زیرکشت، بیش از ۱۹ میلیون شاخه گل برداشت شده است.البته تولیدات استان یزد تنها به بخش زراعی، باغی و گلخانه‌ای منحصر نمی‌شود و این استان در تولید محصولات دامی و پرورش دام نیز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.
 
−
در سال ۱۳۹۱، ۲۱۰هزار تن شیر، ۱۴هزار تن گوشت قرمز، بیش از ۴۵ هزار و ۵۰۰ تن گوشت [[مرغ خانگی|مرغ]]، بیش از ۱۸هزار تن [[تخم مرغ]]، ۲۳۰ تن [[عسل]]، ۶۹۰ تن [[ماهی]] و بیش از ۳هزار و ۲۰۰ تن انواع ماکیان دیگر تولید شده است.
 
−
 
 
−
=== صنایع یزد ===
 
−
 
 
−
در یزد صنایع بزرگی همچون [[نساجی]] [[فرش]]، نساجی پارچه‌های طرح دار و ساده، [[فولاد]] و [[معادن ایران|معادن]] آهن، معادن [[زغال سنگ|ذغال سنگ]] و [[معادن ایران|معادن]] [[سنگ]]، کارخانجات [[کاشی]]، کارخانه‌های [[کابل]] و [[فیبر نوری]] و [[صنایع غذایی]] جای گرفته‌است که با وجود این صنایع حدود ۵۳ درصد از مصرف برق در تعرفه صنعتی استفاده می‌شود که از نظر رتبه بندی کشوری نیز پنجمین استان صنعتی کشور شناخته می‌شود. صنعت زرگری یا [[مهندسی طلاسازی|طلا سازی]] در یزد از مهمترین و مشهورترین صنایع یزد در سطح کشور است. یزد با داشتن بیش ازسه هزار واحد صنعتی، در فهرست شهرهای دارای آلودگی بالای کشورایران قرار دارد.
 
−
{{سخ}}برخی از شرکتها و کارخانجات مهم شهر یزد به شرح زیر است:
 
−
* ''' کارخانه یزد باف<ref>«[http://yazdbaf.ir/fa/fhistory.htm تاریخچه شرکت یزد باف] » پایگاه رسمی شرکت یزد باف</ref> ''' '''
 
−
کارخانجات یزدباف [[شرکت سهامی عام|(سهامی عام)]] در سال ۱۳۳۵ در شهر تاریخی یزد در زمینی به مساحت ۱۲۰ هزار متر مربع برای ایجاد کارخانجات [[ریسندگی]]، [[بافندگی]]، چاپ و تکمیل انواع پارچه‌های [[پنبه]] ای تاسیس گردید.
 
−
در حال حاضر شرکت یزدباف با سرمایه ثبت شده ۳۶٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال وبیش از ۷۵۰۰ سهامدار در زمینی به مساحت ۲۷۰٬۰۰۰ متر مربع با مجموعه‌ای از مدرن ترین ماشین آلات اروپایی و دانش فنی روز در کنار تلاش شبانه روزی بیش از ۱۴۰۰ پرسنل متخصص و سخت کوش خود و با استفاده از بهترین مواد اولیه، تولید کننده انواع پارچه‌های پنبه‌ای و الیاف مصنوعی و مخلوط آنها به عنوان یکی از بزرگترین کارخانجات نساجی [[خاورمیانه]] مطرح می‌باشد.
 
−
* ''' کابلهای شهید قندی<ref>«[http://sgccir.com/sg/pagecontent.php?rQV=8B0NyMjM1AkOyVmYtVnbklUZnFGc8BEMApTZwlHV05WZ052bjxHQwAkOlBXeUVmc1R3Y1JHdzxHQzgDQ6UGb0lGd درباره کابلهای شهید قندی] » پایگاه رسمی کابلهای شهید قندی</ref> '''
 
−
در آبان ماه سال ۱۳۶۳ با هدف تولید انواع کابلهای مخابراتی، توسعه ارتباطات و ایجاد تحول در شبکه عظیم مخابراتی کشور، تحت پوشش [[وزارت پست و تلگراف و تلفن]] وقت در شهر یزد درزمینی به وسعت یک میلیون مترمربع و بازیربنایی معادل دویست هزارمترمربع همگام باآخرین فناوری روزجهان وبه عنوان پدیده‌ای نو درعرصه تولیدکابلهای مخابراتی تاسیس گردید.
 
−
فعالیتهای شرکت:
 
−
 
 
−
- تولیدکننده انواع کابلهای مخابراتی نوری، [[مسی]] و ترکیبی
 
−
- تنها تولیدکننده [[صفحه خورشیدی|پانلهای خورشیدی]] در کشور
 
−
- امکان سنجی، طراحی، مشاوره و آموزش در زمینه‌های پروژه‌های مخابراتی
 
−
- تولیدکننده کابلهای خاص برای مصارف [[گاز]]، [[نفت]]،[[پتروشیمی]]،[[راه آهن]]،[[مترو]] و [[کنترل ترافیک]] و...
 
−
- انجام پروژه‌های خدمات فنی ومهندسی
 
−
* ''' فولاد آلیاژی ایران<ref>«[http://www.iasco.ir/SC.php?type=static&id=27 تاریخچه شرکت فولاد آلیاژی] » پایگاه رسمی شرکت فولاد آلیاژی ایران</ref> '''
 
−
فولاد آلیاژی ایران از پیشرفته ­ترین و بزرگترین تولید کنندگان انواع [[فولاد آلیاژی]] و مخصوص در ایران و خاورمیانه و یکی از مدرن ترین کارخانجات فولادآلیاژی دنیا با ظرفیت تولید سالیانه ۱۴۰،۰۰۰ تن در فاز اول و ۲۰۰،۰۰۰ تن در فاز دوم می­باشد که در سال ۱۳۷۸ به بهره برداری رسید. کارخانجات فولاد سازی، نورد مقاطع سنگین، نورد مقاطع سبک، عملیات حرارتی و تکمیل کاری این شرکت، مجهز به پیشرفته­ترین تجهیزات و برخوردار از بالاترین سطح دانش فنی روز دنیا، امکان تولید فولادهای آلیاژی و مخصوص را با بهترین کیفیت و منطبق با استانداردهای بین‌المللی میسر ساخته است. محصولات این شرکت درصنایع نفت و [[پتروشیمی]]، ابزارسازی، ساخت لوازم [[پزشکی]] و جراحی، صنایع خودرو سازی، ماشین سازی و سایر صنایع کاربرد وسیع دارد.
 
−
* ''' گروه پیشگامان کویر<ref>«[http://www.pishgaman.net/SC.php?type=static&id=1&mid=7 درباره گروه پیشگامان] » پایگاه رسمی گروه پیشگامان کویر یزد</ref> '''
 
−
- سال تاسیس: ۱۳۷۵
 
−
 
 
−
- حوزه اصلی فعالیت: فناوری اطلاعات و ارتباطات
 
−
 
 
−
- حوزه‌های توسعه‌ای: بانکداری، بیمه، حمل و نقل هوایی و ریلی، فیبر نوری زیر دریایی و...
 
−
 
 
−
- اشتغال ایجاد شده: اشتغال مستقیم نزدیک به ۴۰۰ نفر و غیر مستقیم: بیش از ۱۵۰۰ نفر
 
−
 
 
−
- تعداد شرکت‌ها: در حال حاضر ۲۶ شرکت
 
−
 
 
−
- مدل اقتصادی: اقتصاد تعاونی
 
−
 
 
−
- خدمات اصلی: سرمایه گذاری در حوزه ICT
 
−
 
 
−
- خدمات فرعی: انواع نرم‌افزارهای تحت وب به سفارش مشتری، خدمات [[سامانه بازشناسی با امواج رادیویی]]، سیستم‌های هوشمند، [[ویدئو کنفرانس]]، سرورهای امنیتی و کلیه سرویس‌های [[ارزش افزوده]]
 
−
 
 
−
- گستره جغرافیایی فعالیت: نمایندگی مستقیم در استان‌های کرمان، اصفهان، قزوین، فارس، بوشهر، خراسان بزرگ، هرمزگان و در کشورهای کانادا، امارات، مالزی.
 
−
* ''' گروه ستاره کویر<ref>«[http://www.setarehkavir.com/j2/92/index.php?option=com_content&view=article&id=75&Itemid=470&lang=fa پیشینه گروه ستاره کویر] » پایگاه رسمی فرش ستاره کویر یزد</ref> '''
 
−
[[فرش]] ستاره کویر یزد اولین شرکت گروه ستاره کویر یزد می‌باشد.
 
−
شرکت‌های این گروه به تولید الیاف رنگی، نخ [[اکرلیک]] و [[پلی پروپیلن]] و بافت فرش ماشینی اشتغال دارند.
 
−
فرش ستاره کویر یزد و فرش خاطره کویر یزد شرکتهای بافندگی فرش ماشینی در این گروه هستند.
 
−
 
 
−
فرش ستاره کویر یزد که در سال ۱۳۶۰ تاسیس شد از ابتدای فعالیت همواره در سطح اول بازار فرش ماشینی کشور قرار داشته است.
 
−
در تداوم فعالیت‌های گروه، توسعه شرکت ستاره کویر در شرکت فرش خاطره کویر تبلور یافت. خاطره کویر که از مدرن ترین و پیشرفته ترین دستگاه‌های بافندگی فرش ماشینی بهره می‌برد، در سال ۱۳۷۵ تاسیس شد و هم اکنون در کنار ستاره کویر تنوعی بسیار چشمگیر از انواع [[گلیم]]، [[جاجیم]]، [[گلیم فرش]] و [[فرش]] را به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌کند.
 
−
 
 
−
* '''نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه'''
 
−
وجود [[نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه]] در این استان باعث رونق بخش صنعت و زیرساخت‌های این استان بویژه در شبکه سراسری برق می‌شود.
 
−
 
 
−
== معماری یزد ==
 
−
[[پرونده:Windcatchers in Yazd.jpg|چپ|250px|بندانگشتی|بنایی دارای چند [[بادگیر]] در یزد]]
 
−
* '''معماری قدیم یزد'''
 
−
{{اصلی|معماری قدیمی یزد}}
 
−
مشخص‌ترین وجهه شهر، [[معماری]] خاص کویری آن است. [[بادگیر|بادگیرها]]، [[مناره|مناره‌ها]] و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است. در این معماری از [[بادگیر]] برای گرفتن جریان باد و خنک‌کردن فضای ساختمان به کار می‌رفته‌است.
 
−
 
 
−
بافت و ساخت معماری ویژهٔ منطقهٔ یزد از بارزترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک در جهان است. تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی- فرهنگی مردم منطقه، گذشته از زیبایی خاص این معماری، از ویژگی‌های آن است. در مرکز هر محله معمولاً حمام، بازارچه، آب انبار، مسجد، حسینیه، لرد، کارگاه‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات) قرار دارد که بسیاری از این امکانات هنوز پا برجا هستند.
 
−
[[پرونده:Setare shoping mall.png|چپ|250px|بندانگشتی|مجتمع تجاری تفریحی ستاره یزد]]
 
−
* '''معماری جدید یزد'''
 
−
ایجاد گذرگاه‌های جدید غیر هم سطح همچون میدانهای امام حسین(ع)، شهدای محراب، معلم، شهید باهنر و گذرگاه تازه تاسیس میدان مهدیه همچنین
 
−
ایجاد مجموعه تجاری جدید مثل آریا و پردیس سینمایی تک در صفائیه یزد و مجتمع تجاری، تفریحی ستاره در میدان آزادی (باغ ملی) و مجتمع در حال ساخت بازار بزرگ شهر در منطقه صفائیه می‌توان اشاره کرد.
 
−
ایجاد مجمتمع‌های مسکونی در مناطق مختلف از جمله صفائیه (مجتمع شقایق، هادی، فرهنگ و...)و شهرک رزمندگان.
 
−
 
 
−
== ترابری ==
 
−
=== فرودگاه <ref name="A">«[http://yazd.airport.ir/HomePage.aspx?TabID=8029&Site=yazd.airport&Lang=fa-IR تاریخچه فروگاه یزد]» پایگاه فرودگاه یزد</ref> ===
 
−
 
 
−
[[فرودگاه]] یزد در سال ۱۳۴۸ در زمینی به مساحت ۵۷۵ هکتار تأسیس که در حاشیه جنوبی [[کویر مرکزی]] [[ایران]] و تقریباً در مرکز جغرافیایی کشور و در غرب شهر یزد در فاصله ۳/۵ ناتیکال مایل(حدود ۱۰ کیلومتری)از مرکز شهر قرار دارد. طول باند فرودگاه ۴۱۰۰ متر و عرض آن ۶۰ متر(۱۵ متر sholder)می‌باشد. این فرودگاه در محل تقاطع محورهای اصلی حمل و نقل شمــالی–جنوبی واقع شده و راه‌های هوایی بین‌المللی UL125 وUL124 و داخلی R663 , R654 و W5 از فراز آن می‌گذرد، در نتیجه اکثر هواپیماهای داخلی و خارجی اعم از نظامی و کشوری از فضای فرودگاه یزد عبور می‌کنند. این فرودگاه علاوه بر پروازهای برنامه‌ای و غیر برنامه‌ای که در حال انجام می‌باشد، می‌تواند در مواقع اضطراری مورد استفاده هواپیماها قرار گیرد، همان‌طور که در زمان [[جنگ ایران و عراق]] نیز مورد استفاده هواپیماهای نظامی بوده‌است و به عنوان بیس آموزشی شرکت‌های هواپیمائی تعیین گردیده بود، همچنین در حال حاضر دو فروند هواپیمای فوق سبک در حال انجام پروازهای آموزشی و تفریحی می‌باشند. فرودگاه در حال حاضر به صورت ۲۴ ساعته می‌باشد.
 
−
* ارتفــاع فرودگــاه از سطح دریــا ۱۲۳۰ متر (۴۰۵۵ پا) و برای هواپیماهای تا رده 200-747 B پیش بینی گردیده‌است.
 
−
* پارکینگ هواپیماها به ابعاد ۱۲۰×۴۲۰ متر می‌باشد که ظرفیت پذیرش آن یک فروند هواپیمای بدنه وسیع و سه فروند هواپیمای بدنه متوسط را به طور همزمان می‌باشد. این پارکینگ به وسیله دو تاکسی وی به باند مرتبط می‌باشد.
 
−
* محدوده منطقه تحت کنترل واحد مراقبت پرواز فرودگاه (CTR) دایره‌ای به شعاع ۳۰ مایل از دستگاه VOR/DME می‌باشد که تا ارتفاع ۱۷۵۰۰ پا از سطح دریا گسترش دارد.
 
−
* از نظر [[توپوگرافی]] در داخل این منطقه (CTR)دو رشته کوه موازی در فاصله تقریبی ۴۰ کیلومتر از یکدیگر قرار دارند که فرودگاه تقریباً در وسط این دو رشته کوه قرار دارد، در قسمت جنوب فرودگاه، [[شیرکوه]] در جهت شرقی–غربی امتداد یافته ولی خوشبختانه ارتفاعات موجود در نشست و برخاست هواپیماها اشکال ایجاد نمی‌کند و از این نظر فرودگاه از ایمنی بالایی برخوردار است.
 
−
 
 
−
 
 
−
=== راه آهن <ref name="railway">«[http://yazd.rai.ir/Site.aspx?ParTree=A09000501314 تاریخچه راه آهن یزد] » پایگاه اداره کل راه آهن یزد</ref> ===
 
−
اتصال به شبکه حمل و نقل ریلی و جابجایی مسافر و بار از طریق ناوگان ریلی از آرزوهای هر شهروندی می‌باشد. آرزوی مردم استان یزد به بهره‌مندی از راه‌آهن در تاریخ اول خرداد ماه سال ۱۳۵۰ محقق گردید. البته پروژه راه‌آهن جنوب‌شرق، در راستای اهداف متصور برای آن با عنوان راه‌آهن [[قم]] ــ [[زرند]] در سال ۱۳۱۷ آغاز گردید و بخش عمده‌ای از فعالیت‌های زیربنائی آن نیز انجام گرفت اما به دلیل اوضاع سیاسی کشور در این سال‌ها افتتاح و بهره‌برداری آن تا سال ۱۳۵۰ به تعویق افتاد. با طلیعه عصر انقلاب صنعتی و ایجاد کارخانه [[ذوب آهن اصفهان]] ضرورت دستیابی به منابع معدنی [[ذغال سنگ]] و [[سنگ آهن]] باعث گردید تا مسئولین وقت با اهمیت خاصی این پروژه عظیم اقتصادی را در اولویت کار خود قرار دهند. کلیه عملیات فنی و نقشه برداری‌ها به دست مهندسین و کارگران ایرانی در مدت زمانی بسیار کوتاه انجام یافت.
 
−
 
 
−
[[راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران]] در یک شبکه گسترده و عظیم از خطوط، مهمترین نقاط حمل و نقل کشور را که در برگیرنده بنادر جنوب و شمال، مراکز صنعتی و اقتصادی از قبیل کارخانجات و مراکز اقتصادی و تجاری همچنین معادن عظیم مستقر در اقصی نقاط کشور را به یکدیگر متصل نموده‌است. این مجموعه گسترده تا سال ۱۳۹۰ در برگیرنده ۹۵۰۰ کیلومتر خط اصلی، در قالب ۱۸ اداره کل تقسیم‌بندی گردیده‌است.
 
−
 
 
−
اداره کل راه‌آهن یزد یکی از این ادارات کل ۱۸گانه راه‌آهن می‌باشد. این اداره کل در سال ۱۳۵۰ با اتصال به شبکه راه‌آهن به منظور بهره‌برداری از معادن سنگ آهن و ذغال سنگ جهت تغذیه [[کارخانه ذوب آهن اصفهان]]، فعالیت خود را آغاز نمود. در حال حاضر این اداره کل دارای ۶۸۰ کیلومتر خط اصلی می‌باشد. مرکز آن در ایستگاه یزد قرار دارد و با اتصال به ۴ اداره کل (شرق، اصفهان، هرمزگان و کرمان) سهم و اهمیت قابل توجهی را در شبکه حمل و نقل ریلی به خود اختصاص داده‌است. این اداره کل از خروجی ایستگاه [[بادرود]] در استان [[اصفهان]] شروع و در ایستگاه [[بافق]] به ادارات کل راه‌آهن [[کرمان]]، [[هرمزگان]] و شرق متصل می‌گردد. نقشه خطوط اداره کل راه‌آهن یزد به پیوست می‌باشد.
 
−
 
 
−
اهمیت استراتژیک اداره کل راه‌آهن یزد بدلیل واقع شدن در منطقه معدنی کشور و نقش آن در جابجایی و انتقال مواد معدنی همچنین اتصال بخش اصلی کریدورهای ترانزیتی ریلی راه‌آهن، اهمیتی قابل توجه می‌باشد. به گونه‌ای که مبتنی بر آمار عملکرد در دهه هشتاد در مجموع از حیث شاخص‌های عملکردی در راه‌آهن رتبه اول را کسب نموده‌است. کسب ۴۰? درآمد راه‌آهن در بین ۱۸ اداره کل بسیار حائز اهمیت و تحسین برانگیز می‌باشد.
 
−
 
 
−
 
 
−
=== پایانه مسافربری <ref name="bus station">«[http://yazdpayanehha.ir/history تاریخچه پایانه مسافربری یزد ] » سازمان پایانه های شهرداری یزد</ref> ===
 
−
در زمینی به مساحت ۵۷ هکتار حد فاصل جاده شهرک صنعتی و جاده ترانزیتی و بلوار شهید دهقان که متعلق به [[سازمان مسکن وشهرسازی]] بود طی مراحل قانونی تملک، و در تاریخ ۷۷/۱/۲۵ عملیات عمرانی پایانه آغاز شد و در تاریخ ۱۳۸۸/۱۰/۱۵ با تعطیلی پایانه قدیم، خدمات دهی به مردم در پایانه جدید آغاز شد. زیر بنا پایانه بزرگ حدود ۱۴۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان، حیات مرکزی و رواق‌هامی باشد که هزینه حدود ۱۰۰،۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ریال است که توسط شهرداری یزد ساخته شده‌است. ۱۲ هکتار فضای جنگلی- ۲ هکتار فضای سبز تزئینی - ۱۷ مرکز تجاری عرضه سوغات وتنقلات، مطبوعات، میوه فروشی، اسباب بازی فروشی، محصولات فرهنگی وخدماتی – رستوران بزرگ ومجهز – نمازخانه بزرگ- پاسگاه نیروی انتظامی – کافی نت – کافی شاپ – ۱۶ دفتر فروش بلیط باامکانات کافی وبه روز به مساحت هرکدام ۳۵۰مترمربع در سه طبقه، محل استراحت رانندگان(یک واحد ۸۰مترمربعی)، اتاق مدیریت مشرف به سالن انتظار مسافر، شرکت وگیشه فروش بلیط - سرویس‌های بهداشتی متعدد(۶۴ چشمه)-تعداد۱۲۸ سکوی سوار شدن مسافر – پارکینگ خودروهای سبک به تعداد۳۰۰ واحد (۲۰۰ واحد مسقف و۱۰۰ واحد بدون سقف) - سیستم تهویه مطبوع – ساختمان اداری مناسب – سالن عمومی بسیار مناسب به مساحت ۱۵۰۰مترمربع – ۳۵۰۰۰مترمربع کف فرش و ۵۰۰۰۰ مترمربع آسفالت.
 
−
 
 
−
 
 
−
== رسانه ==
 
−
=== رادیو و تلویزیون <ref name="yazd tv">«[http://yazd.irib.ir/aboutus/date-yazd.html تاریخچه مرکز صدا و سیمای یزد ] » صدا وسیمای مرکز یزد</ref> ===
 
−
[[صدا و سیمای مرکز یزد]] در تاریخ ۱۳۵۱/۱۱/۶ با یک فرستنده ۱۰ [[کیلووات]] و صرفاً به عنوان یک مرکز خبری و تقویت کننده رادیویی واقع در کیلومتر جاده یزد - [[کرمان]] کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۵۳ با اضافه شدن یک [[فرستنده]] ۵۰ کیلو وات تلویـزیونی به عنوان تقویت کننده برنامه‌های شبکه سراسری ([[شبکه ۱ سیمای جمهوری اسلامی ایران|شبکه یک]]) این مرکز از حیث فنی تکمیل تر و به عنوان رادیو و تلویزیون محلی یزد نام گرفت. در بیست و پنج مهر ماه سال ۱۳۵۷ شبکه استانی صدای مرکز یزد با ظرفیت تولید و پخش ۳ الی ۴ هزار ساعت برنامه در سال بر روی [[فرکانس]] ۱۰۳۵ راه اندازی گردید. افتتاح شبکه استانی سیما با نام '''[[صدا و سیمای مرکز یزد|تابان]]''' در تاریخ ۱۳۸۲/۲/۲۸ با ظرفیت تولید بیش از هزار و صدساعت و پخش بیش از ۴۰۰۰ ساعت برنامه صورت گرفت. سطح پوشش برنامه‌های صدا و سیما یزد در سال ۱۳۸۳ با افتتاح سیستم uplink به خارج از مرزهای استان و حتی خارج از کشور گسترش یافت. شبکه استانی تابان هم اکنون بر روی ماهواره‌های Asiasat و Badrsat پخش می‌شود.
 
−
 
 
−
=== سینما ===
 
−
شهر یزد دارای ۵ سینما است:
 
−
* سینما فرهنگ
 
−
* سینما ایران
 
−
* سینما جام جم
 
−
* پردیس سینمایی تک (۵ سالن)
 
−
* سینما دانش آموز (منحصر به برگزاری مراسمهای خاص اداره کل آموزش و پرورش)
 
−
در حال حاضر، سینما فرهنگ و سینما ایران بعنوان قدیمی‌ترین سینماهای یزد چند سالی است، تعطیل شده‌اند؛ حتی خبرهایی مبنی بر فروش و تغییر کاربری یکی از آنها نیز به میان آمده بود.<ref name="ilna">{{یادکرد وب | عنوان=خبرگزاری کار ایران (ایلنا) | تاریخ بازبینی=۱۹ سپتامبر ۲۰۱۳ | نشانی=http://ilna.ir/news/news.cfm?id=35736}}</ref>
 
−
 
 
−
== پارک‌ها و فضای سبز ==
 
−
 
 
−
شهر یزد دارای ۱۲ پارک بزرگ (شهری) و ۱۵۳ پارک کوچک (محله‌ای) می‌باشد.<ref name="khabarnegaran">{{یادکرد وب | عنوان=باشگاه خبرنگاران | تاریخ بازبینی=۱۹ سپتامبر ۲۰۱۳ | نشانی=http://www.yjc.ir/fa/news/4546507/نصب-وسایل-جدید-بازی-در-پارک‌های-یزد-پارک‌های-محله‌ای-رونق-می‌گیرند}}</ref>
 
−
از این میان، پر رونق ترین پارک‌های یزد، عبارتند از:
 
−
* پارک کوهستان (در حال توسعه)
 
−
* پارک شادی (دارای شهر بازی)
 
−
* پارک مارکار (پارک بزرگ شهر)
 
−
* پارک غدیر
 
−
* پارک هفت تیر
 
−
پارک کوهستان یزد یکی از پر رونق ترین فضاهای سبز شهری یزد محسوب می شود که فاز دوم آن از جمله ست های بازی، کف پوش، آلاچیق در حال ساخت است. همچنین نصب آب‌نمای هارمونی موزیکال در این پارک در حال پیگیری است.<ref name="khabarnegaran"/>
 
−
 
 
−
== ره‌آورد <ref name="NeginKavir"/> ==
 
−
 
 
−
* '''[[شیرینی]]:'''
 
−
::[[قطاب]]، [[پشمک]]، [[باقلوا]]، [[کیک یزدی]]، [[لوز|لوزهای پنجگانه]]، [[حاجی بادام]]، [[سوهان]] ، [[نان برنجی]].
 
−
* '''[[پارچه]]:'''
 
−
::[[شعربافی]]، [[ترمه|ترمه یا انگشت بافت]]، [[زربفت|زری‌دوزی]]، [[مخمل]]، [[دارایی‌بافی|دارایی‌بافی(ایکات)]]، [[شمد]]، [[چادرشب]]، روتختی، [[دستمال یزدی]].
 
−
* '''روانداز و زمین پوش:'''
 
−
::[[قالی]]، [[قالیچه]]، [[گلیم]]، [[سجاده]]، [[زیلو]]، [[پتو]]، سفره، بقچه، روفرشی، [[لنگ]]، [[حصیربافی|حصیر]].
 
−
* '''خاکینه:'''
 
−
::[[سفال]]، [[سرامیک]]، [[کاشی]].
 
−
* '''سایر:'''
 
−
::[[انار]]، [[ارده]]، [[حلوا ارده]]، [[گیوه]]، [[سریشم]]، [[مهندسی طلاسازی|زیورآلات طلا]].
 
−
 
 
−
== آب وهوا ==
 
−
یزد، دارای آب و هوای اقلیمی ـ گرم و خشک و بیابانی است و نوسان دما در تابستان و زمستان و حتی در شب و روز بالا و متغیراست و این از ویژگیهای آب و هوایی منطقه به شمار می‌رود، از این نگاه می‌توان گفت: یزد دارای دو فصل است فصل بلند گرما (از اسفند تا مهر) و فصل کوتاه سرما (از آبان تا اواخر بهمن).
 
−
 
 
−
 
 
−
== مشاهیر یزد ==
 
−
مقالهٔ اهالی مشهور این شهر را در [[:رده:اهالی یزد]] ببینید.
 
−
{{چندستون}}
 
−
* [[سید محمد خاتمی]]
 
−
* [[سید رضا حسینی‌نسب]]
 
−
* [[محمد رضا عارف]]
 
−
* [[محمد صدوقی]]
 
−
* [[سید ضیاءالدین طباطبایی]]
 
−
* [[رضا پاک‌نژاد]]
 
−
* [[مهدی آذریزدی]]
 
−
* [[محمدعلی اسلامی ندوشن]]
 
−
* [[محمد رحمتی]]
 
−
* [[محمدعلی جعفری]]
 
−
* [[سید علی خاتمی]]
 
−
* [[محمد فرخی یزدی]]
 
−
* [[شمس کسمایی]]
 
−
* [[شیخ حسن کرباسی یزدی]]
 
−
{{چندستون-شکست}}
 
−
* [[شیخ عبدالکریم حائری یزدی]]
 
−
* [[مهدی حائری یزدی]]
 
−
* [[پهلوان ابراهیم یزدی]]
 
−
* [[ابوالقاسم قلم‌سیاه]]
 
−
* [[محمدتقی مصباح یزدی]]
 
−
* [[محمدحسن احمدی فقیه یزدی]]
 
−
* [[موشه کاتساو]]
 
−
* [[جیحون یزدی]]
 
−
* [[سید محمدکاظم طباطبایی یزدی]]
 
−
* [[ایرج افشار]]
 
−
* [[محمدکریم پیرنیا]]
 
−
* [[وحشی بافقی]]
 
−
* [[محمدحسین پاپلی یزدی]]
 
−
* [[سید یحیی دارابی]]
 
−
{{چندستون-شکست}}
 
−
* [[عبدالحسین آیتی]]
 
−
* [[علی‌اصغر دادبه]]
 
−
* [[محمدعلی ریاضی یزدی]]
 
−
* [[علی‌محمد کاردان]]
 
−
* [[محمدصادق فاتح یزدی]]
 
−
* [[ابوالقاسم هرندی]]
 
−
* [[سید علی یزدی]]
 
−
 
 
−
== مراکز علمی، آموزشی و فرهنگی ==
 
−
یزد از لحاظ میزان باسوادی در زمره شهرهای نخست کشور قرار دارد<ref name="savad">«[http://amar.org.ir/Portals/0/Files/abstract/1390/sarshomari90_nahaii.pdf ویژگی‌های استانها]» مرکز آمار ایران</ref>. در سال ۹۲ برای نوزدهیمن سال پیاپی یزدی‌ها مقام نخست پذیرش در [[کنکور سراسری]] را بخود اختصاص دادند<ref name="konkoor">«[http://www.yazdfarda.com/news/1392/07/60491.html نوزدهمین صدرنشینی یزددرکنکور]» یزد فردا</ref> و همیچنین یزد پس از [[تهران]] با سه نفر بیشترین رتبه تک رقمی در سال ۹۲ را دارا بوده است<ref name="bartar">«[http://forum.hammihan.com/thread83331.html نفرات برتر کنکور]» پایگاه اطلاع رسانی هم میهن</ref>. در یزد مراکز علمی و آموزشی و فرهنگی بسیار وجود دارد که در زیر شماری از آنها آمد است:
 
−
 
 
−
* [http://yazduni.ac.ir دانشگاه یزد]
 
−
* [http://ystp.ac.ir پارك علم و فناوري یزد]
 
−
* [http://iauyazd.ac.ir دانشگاه آزاد یزد]
 
−
* [http://yazd.pnu.ac.ir دانشگاه پیام نور یزد]
 
−
* [[دانشگاه جامع علمی وکاربردی یزد]]
 
−
* [[دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد]]
 
−
* [http://yazdjdu.ac.ir دانشگاه علم و هنر یزد]
 
−
* [[دانشگاه پیراپزشکی یزد]]
 
−
* [[مرکز تربیت معلم یزد]]
 
−
* [http://srbiau.ac.ir دانشگاه علوم و تحقیقات واحد یزد]
 
−
* [[موزه علوم طبیعی یزد]]
 
−
* [[فرهنگسرای شهرداری]]
 
−
* [[مجتمع فرهنگی مهنور]]
 
−
* [[مجتمع فرهنگی امام علی]]
 
−
* [[موسسه آموزش عالی جواد یزد]]
 
−
* [[موسسه آموزش عالی ملاصدرا یزد]]
 
−
* [http://www.juast.ir مرکز علمی کاربردی جوادالائمه]]
 
−
* [[آموزشکده شهید صدوقی یزد]]
 
−
* [[آموزشکده امام علی (ع) یزد]]
 
−
 
 
−
== مراکز پزشکی ==
 
−
 
 
−
* [[مرکز ناباروری یزد]]
 
−
* [[بیمارستان مرتاض]]
 
−
* [[بیمارستان سوانح سوختگی شهید صدوقی]]
 
−
* [[بیمارستان فوق تخصصی زنان و زایمان ونازایی مادر]]
 
−
* [[بیمارستان تخصصی قلب افشار]]
 
−
* [[بیمارستان شهید رهنمون(فرخی)]]
 
−
* [[بیمارستان شهید صدوقی]]
 
−
* [[بیمارستان تامین اجتماعی]]
 
−
 
 
−
* [[بیمارستان گودرز]]
 
−
* [[بیمارستان سیدالشهدا]]
 
−
* [[بیمارستان مجیبیان]]
 
−
* [[مرکز پرتو درمانی و شیمی درمانی رمضان زاده]]
 
−
* [[مرکز پزشکی خاتم‌الانبیا]]
 
−
* [[کلینیک تخصصی و فوق تخصصی بقایی پور]]
 
−
* [[مرکز پزشکی هراتی]]
 
−
* [[بیمارستان شاه ولی]]
 
−
 
 
−
 
 
−
== مراکز نظامی ==
 
−
* [[پادگان آیت ا... خاتمی]]
 
−
* [[پادگان شهید صدوقی]]
 
−
* [[پادگان تیپ ۱۸ الغدیر]]
 
−
* [[صنایع دفاع یزد]]
 
−
* [[پادگان ولی عصر(ع)]]
 
−
* [[ستاد سپاه الغدیر استان یزد]]
 
−
 
 
−
 
 
−
== جستارهای وابسته ==
 
−
* [[صنایع استان یزد]]
 
−
 
 
−
 
 
−
== پانویس ==
 
−
برگرفته از ویکی پدیای فارسی
 
−
 
 
−
== منابع ==
 
−
* |نویسنده=افشار، ایرج|کتاب=یادگارهای یزد|شهر=تهران|ناشر=انتشارات انجمن آثار ملی|سال=۱۳۵۴|شابک=
 
−
* نویسنده=خادم زاده، محمد حسن|کتاب=محلات تاریخی شهر یزد|شهر=تهران|ناشر=سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد|سال=۱۳۸۶|شابک=ISBN 964-2745-20-3
 
−
* نویسنده=قریشی زاده، سید عبدالرضا|کتاب=یزد گوهر کویر|شهر=تهران|ناشر=فرهنگسرای میردشتی|سال=۱۳۸۷|شابک=ISBN 964-2708-11-6
 
−
* |نویسنده=استانداری یزد|کتاب=یزد نگین کویر (مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد)|شهر=یزد|ناشر=اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد|سال=۱۳۷۵|شابک=
 
−
* |نویسنده=اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد|کتاب=یزد پردیس کویر (راهنمای گردشگری استان یزد)|شهر=تهران|ناشر=یزدا|سال=۱۳۸۹|شابک=ISBN 600-165-028-4
 
−
* نویسنده=سید علی زاده، سید احمد|کتاب=دیوارهای بلند کاه گلی|شهر=تهران|ناشر=انتشارات  بقیه العتره |سال=۱۳۹۱|شابک=978-964-1620-67-
 
−
* نویسنده=مسرت، حسین|کتاب=یزد، یادگار تاریخ|شهر=یزد|ناشر=انتشارات انجمن کتابخانه‌های عمومی یزد |سال=۱۳۷۷|شابک=978964-6541-04-6
 
−
* نویسنده=قهرمانی، ابوالفتح و مسعود سپهر|کتاب=یزد، نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، جلد اول|شهر=یزد|ناشر=انتشارات انجمن کتابخانه های عمومی یزد|سال=۱۳۷۵
 
−
 
 
−
== پیوند به بیرون ==
 
−
* [http://ystp.ac.ir/ پارك علم و فناوري یزد]
 
−
* [http://ssu.ac.ir/ دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی صدوقی یزد]
 
−
* [http://yazdchto.ir/ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد]
 
−
* یزد در [http://www.ptewiki.com/wiki/index.php5?title=یزد جغرافیای تاریخی جهان اسلام]
 
−
* [http://www.ghoolabad.com دانش نامه مردمی یزد]
 
−
* [http://yazd.ir شهرداری یزد]
 
−
* [http://yazd.com/ پایگاه یزد]
 
−
* [http://www.fallingrain.com/world/IR/31/Yazd.html مختصات]
 
−
 
 
−
 
 
−
[[رده:یزد]]
 
−
[[رده:شهرستان یزد]]
 
−
[[رده:شهرهای استان یزد]]
 
 
[[رده:شهرهای ایران]]
 
[[رده:شهرهای ایران]]
−
[[رده:مراکز استان‌های ایران]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۲۱

«یزد» از شهرهای مرکزی ایران است و اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بشمار می‌رود.[۱] یزد به «شهر بادگیرها» و «شهر دوچرخه‌ها» معروف است[۲] و دارای بناها و مکان‌های تاریخی بسیاری می‌باشد.

پیشینه نام یزد

واژهٔ «یزد» در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه‌ تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است. واژه‌هایی که در تاریخ، سفرنامه‌ها و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی‌ها تا دوران کنونی به یزد داده شده‌است عبارتند از: ایزدیس، دارالعباده ، دارالمومنین، شهر ایزد، یزدان شهر و... .

ابن بلخی در کتاب «فارسنامه» که در قرن ششم هجری تالیف شده، نام اصلی یزد را «کثه» (شهر دارای کتس= قنات) نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تایید نموده که معنی شهر کوچک است، زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است و کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است. اصطخری درباره یزد می‌گوید:«کثه مرکز یزد، شهری است در حاشیه کویر دارای هوای خوب و در عین حال واجد آسایش وتنعم شهرهای بزرگ است». در زمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزدگرد شهر را به دختر خود هدیه داد. واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» دارد، با مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و... که یکی از فصول پنجگانه «اَوستا» هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.

بعد از آمدن اسلام و گرایش مردم یزد به این دین، عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط ملکشاه سلجوقی انتخاب شد، زیرا علاءالدوله کالنجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا در آنجا به عبادت بپردازد.[۳] احمد کاتب مورخ یزدی قرن نهم هجری نوشته‌است که: «در سال ۵۰۴ هجری قمری، ملکشاه سلجوقی حکومت یزد را به علاء الدوله کالنجار واگذار کرد و آن را دارالعباده نامید.»

اسامی منتسب به این شهر یعنی کثه (شهر دارای کتس= قنات)، فرافر (دژ بالایی)، هرفت (دژ نگهبانی)، ایساتیس (شهر دارای چشمه پوشیده نیرومند یا قنات نیرومند)، ایستیخای خبر بطلمیوس در صحرای کرمان ("ایس-تی-خا" به همان معنی ایساتیس) و یزد (شهر دارای چشمه پوشیده= قنات)، نشانگر اهمیت دیرین و بزرگی این شهر کویری باستانی می‌باشند. وجه اشتقاق خود نامهای فارسی قنات یعنی کاریز (کا-ریز) و کتس (کت-اوس) هم چشمه ریزان و خانه چشمه است. آثار این قنات نیرومند تاریخی دورتر از خود شهر یزد در بین کوههای شیرکوه و مهریز باقی‌مانده‌است.

تاریخ و قدمت یزد

پیش از اسلام

یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین و اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر «ونیز» ایتالیا است. به قسمی که اولین صندوق امانات جهان در ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده است.[۴] ابن حوقل در کتاب «ایران فی صورة الارض» درباره یزد می‌نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان، «کثه» است و آن حومه یزد و ابرکوه می‌باشد... اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد(باب ایزد) و دیگری در مسجد (باب‌المسجد) که نزدیک مسجد جامع یزد است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تامین می‌شود...»[۵]

در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون میبد را به سلیمان نبی، یزد را به ضحاک و اسکندر مقدونی و ابرکوه را به ابراهیم نبی نسبت داده‌اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره‌های شیر کوه، نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره ایلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهرسازی باستانی و... نشان می‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی مهریز و فهرج، (یزد، رستاق و میبد و اردکان متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه‌های باستانی ری – کرمان و پارس – خراسان قرار داشت، جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده‌اند.

احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی، می‌نویسد: «هنگامی که عده‌ای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به اصطخر فارس ببرد، چون به ناحیه‌ی یزد رسید، زندانیان را در چاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پس از اینکه اسکندر یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند».

برخی از جغرافی نگاران، تاریخ ساخت یزد را به یزدگرد اول ساسانی نسبت می‌دهند که وجه تسمیه­ یزد در ارتباط با نام وی و واژه­ی «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است. بهرام گور نیز در هنگام حرکت خود به سوی خراسان چون به ولایت کثه (یزد) رسید، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین را مبارک داشت و دستور داد در آنجا شهری بسازند و چون به نام یزدان می‌ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.

چون بهرام گور درگذشت، یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو ده در ولایت یزد ساخت، یکی «فیروز آباد مجو مرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».

زمانی که انوشیروان به حکومت رسید، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از مداین به یزد فرستاد و در آنجا ساختمان‌های زیادی ساخت. در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می‌گویند. همچنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.

پس از انوشیروان، خسروپرویز به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام‌های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد. توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده‌ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.

اتابکان یزد

اتابکان یزد نزدیک به ۱۴۰ سال بر این خطه حکومت کردند. با کشته شدن فرامرز بن علی در جنگ با خان فتای، سلطان سنجر، حکومت یزد را به دختران فرمانده خود که پسری نداشت واگذاشت و رکن الدین سام از سرداران سپاه فرامرز را برای اداره یزد به اتابکی آنان گماشت.

رکن الدین سام نخستین امیر این خاندان به علت پیری و ناتوانی در اداره حکومت در سال ۵۸۴ ه.ق جای خود را به برادر کوچکش عز الدین لنگر سپرد. با مرگ عزالدین در سال ۶۴۰ ه.ق ورد انزور به حکومت رسید و در سال ۶۵۲ ه.ق حکومت به ابو منصور اسفهسالار مشهور به قطب الدین رسید. مادر او مریم ترکان بناهای زیادی را در یزد ساخت و در دوره قطب الدین مغولان به ایران حمله کردند. اتابک چیرگی مغولان را پذیرفت و یزد را از سپاه مغول مصون داشت. با مرگ قطب الدین در سال ۶۲۶ ه.ق، پسرش محمد بر تخت نشست و او نیز تا سال ۶۳۹ ه.ق حکومت کرد. پس از او به ترتیب سفلر شاه (متوفی ۶۴۹ ه.ق)، طفی شاه (متوفی ۶۷۰)، علاء الدوله (متوفی ۶۷۳) یوسف شاه (متوفی ۶۹۰) حکومت کردند. در دوره یوسف شاه در اثر بی احترامی او به فرستاده غازان خان، سپاه غازان وی به یزد حمله کرد و او مجبور به فرار به سیستان شد اما مردم یزد به همراه علما به نزد امیر محمد ابداجی فرمانده سپاه غازان رفتند و او را از ورود به داخل یزد بازداشتند. سرانجام سلسله اتابکان یزد در سال ۷۱۸ به دست امیر مبارز الدین برچیده شد و آخرین امیر سلسله اتابکان حاجی شاه فرزند یوسف شاه سرنگون گردید.

دوره مغول

در زمان حکومت سلطان قطب الدین، چنگیزخان مغول به ایران حمله کرد. وی سلطه مغولان را پذیرفت و جانشینانش به عنوان دست نشاندگان مغولان در یزد ابقا شدند و با کفایت و زیرکی یزد را از خشم مغولان مصون داشتند. در سایه امنیت و آرامش نسبی یزد، در این دوره بازرگانی و مبادله کالاهای مختلف رونق یافت. عوامل متعددی در بسط و توسعه بازرگانی دخیل بود از جمله این که ایالات جنوبی ایران تحت حاکمیت مغولان قرار گرفته بود، لذا کالاهای یزدی تا آن سوی آب‌های جنوبی ایران به خصوص هندوستان راه یافت و تنها مشکل، حفظ و حراست راه‌های منتهی به بازار فروش بود. راهداری و نگهداری راه‌های کشور از زمان مغولان مورد توجه قرار گرفت و حفاظت راه‌ها را اغلب به امرا و بزرگان واگذار می‌کردند. در اوایل قرن هشتم هر دو جنبه، یعنی گسترش شبکه راه‌های منتهی به یزد و هم امنیت آن حاصل شد و این دو از مواردی بود که نقش بسزایی در توسعه بازرگانی یزد و در نهایت شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی این ایالت داشت.

حاکمان آل مظفر

اهمیت راهداری، امنیت و گسترش راه‌ها در گذشته به اندازه‌ای بود که خاندان مظفر از راهداری یزد و میبد به پادشاهی رسیدند. امیر مظفر، بزرگ این خاندان، از نوادگان غیاث الدین خراسانی بود، که در دربار ایلخان مغول وارد خدمت شد و به حکومت میبد رسید. پس از مرگ او، پسرش امیر مبارز الدین محمد در اوایل حکومت ابو سعید بهادر خان (۷۱۶ـ۷۳۶ ه.ق) ایلخان مغول به حکومت میبد و راهداری یزد انتخاب شد. در سال ۷۱۸ ه.ق، حاجی شاه بن یوسف، اتابک یزد را در نبردی شکست داد و به حکومت اتابکان یزد پایان داد و از سوی ابو سعید بهادر خان، به حکومت یزد نیز رسید.

مبارز الدین محمد، پس از درگذشت ابو سعید بهادر خان، دم از استقلال زد و بر کرمان، شیراز و قلمرو حکومت ملوک شبانکاره در جنوب ایران چیره شد و در سال ۷۲۳ ه.ق حکومت آل مظفر را تشکیل داد. حکومت آل مظفر نقطه عطفی در تاریخ یزد به حساب می‌آید، چرا که برای نخستین بار این خطه در طی حیات دیرینه‌اش سلسله‌ای را در درون خود پرورانید که بیش از نیم قرن مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. آل مظفر، میبد را پایگاه اصلی خود قرار دادند و از اینجا به نواحی دیگر (کرمان، فارس، اصفهان و تبریز) چنگ انداختند، لذا یزد از نظر سیاسی و اقتصادی به چنان اعتبار و اهمیتی دست یافت که در هیچ عصری از تاریخ خود بدان منزلت نرسیده بود. اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یزد نیز مربوط به همین زمان است. در هیچ جای ایران به اندازه یزد دارالتعلیم به وجود نیامد، به گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» ملقب شد. در مدارس، مساجد، دارالسیاده‌ها و خانقاه‌ها علوم مختلف رایج زمان تدریس می‌شد. ویژگی دیگر دوران آل مظفر رونق تصوف در یزد است.

دوره تیموریان

در سال ۷۹۵ ه .ق امیر تیمور در یورش سه ساله خود طومار دولت مظفری را درنوردید و یزد را به یکی از عمال خود سپرد. بعد از مراجعت تیمور به ماوراءالنهر گروهی از همدلی مردم نسبت به آل مظفر سوء استفاده کرده، به رهبری حاجی آبدار، یزد را از تصرف حاکم تیمور بیرون آوردند و سپس سلطان محمد پسر ابو سعید طبسی، یزد را به چنگ آورد و استقلال آنرا اعلام کرد. حاکمان تیموری، اصفهان، و اردستان برای اعاده نظم به یزد لشکر کشیدند، اما شکست خوردند. به ناچار پیر محمد بن عمر شیخ بن تیمور، حاکم فارس، با سپاهی فراوان رهسپار یزد شد و به امر تیمور، حاکم سیستان هم همراهی و مساعدت کرد و از هر سو یزد را در محاصره گرفتند و در نهایت یزد را گشودند. کاشی کاری‌های مسجد جامع و میدان امیر چخماق و مسجد امیر چخماق، مصلای عتیق و ... از آثار این دوران است. مدارس و کتابخانه های متعددی چون مدرسه و کتابخانه قطبیه سرپلوک، مدرسه دارالصفا، مدرسه و کتابخانه یوسف چهره، مدرسه و کتابخانه اصیلیه سرد هوک و کتابخانه باوردیه تاسیس شدند، که نویسندگان و علما و مورخان نامی نظیر شرف الدین علی یزدی در آنها پرورش یافتند.

دوره صفویه

مقارن ظهور شاه اسماعیل صفوی طایفه های مختلفی در ایران حکومت می‌کردند. در سراسر ایران در حدود چهل حاکم مستقل و نیمه مستقل حکم می‌راندند و یزد در تصرف مراد بیک بایندری بود. شاه اسماعیل مدعیان را منکوب کرد و یزد را به تصرف خویش درآورد. اما افراط در تعصب مذهبی و کشتارهای بی‌مورد، خسارت معنوی بزرگی به ایران و به ویژه یزد وارد کرد. نمونه آن کشتن دانشمند بزرگ آن روزگار قاضی میر حسین میبدی است. درگیری یزدی‌ها با عامل حکومت منجر به یورش محمد کره حاکم ابرقوه به یزد شد. وی با کمک لرهای خویشاوندش یزد را گرفت و شاه اسماعیل جهت دفع وی به یزد آمد و بعد از مدتی محاصره، وی را دستگیر و در اصفهان سوزاند. نعمت الله باقی پسر امیر میرزا عبدالباقی (صوفی سرشناس) که در جنگ چالدران کشته شد، در زمان شاه طهماسب، دختر شاه اسماعیل را به زنی گرفت و حاکم یزد شد. وی دیوان خانه‌ای به نام «عباسیه» ساخت و مسجد شاه طهماسب در نزدیکی میدان بعثت از یادگارهای اوست.

بعد از وی پسرش میر میران، حاکم یزد شد که غیاث آباد تفت از جمله یادگارهای اوست. مدرسه شفیعیه یادگار میرزا شفیع از حاکمان یزد در این دوران است. در عصر صفویه بازرگانی ایران رواج و اهمیت زیادی یافت، به ویژه ابریشم و منسوجات ایران در بازارهای اروپایی به خوبی معرفی شد و بازرگانان خارجی به ایران روی آوردند. از یک سو بازرگانان اروپایی و از سوی دیگر تجار هندی از طریق راه‌های زمینی بین اصفهان و دهلی در رفت‌وآمد بودند و یزد به علت داشتن ابریشم و منسوجات مرغوب و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت رونق و اهمیت زیادی یافت.

در زمان یورش افغانها به ایران، یزدی‌ها به رهبری میرزا عنایت سلطان دلاوری‌های فراوانی از خود نشان دادند. محمود افغان در تصرف یزد ناکام ماند و عاقبت یزد را رها کرد و اصفهان را فتح کرد. اشرف افغان جانشین محمود، چهار سال با یزدی‌ها و عنایت سلطان جنگید و عاقبت با حیله بر او و دودمانش دست یافت و به استثنای مؤمن خان و محمدتقی خان، خواهر زادگان عنایت سلطان، همه را به قتل رساند. مؤمن خان، از جانب نادرشاه افشار، حاکم کرمان شد و محمدتقی خان و فرزندانش تا اواخر زمان قاجار در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمت کردند. این خاندان خدمات ارزنده‌ای به یزد کردند و آثار و بناهای فراوانی در یزد ساختند. باغ دولت آباد، باغ ناصریه، مدرسه خان، میدان خان، بازار خان، بازار قیصریه و ... از آثار این خاندان است.

دوره زندیه

از فرماندارانی که در سلطنت زندیه به یزد آمده‌اند، از زین العابدین خان و بعد از او عبدالرحیم خان نام برده شده است. عبدالرحیم خان به آبادی و عمران میل زیادی داشت و مزرعه رحیم آباد را که جزء حومه یزد است احداث نمود. همچنین مدرسه عبدالرحیم خان که اکنون با عنوان دبستان همت است از بناهای اوست. او در سال ۱۲۰۱ ه.ق مرحوم شد. در سال ۱۳۰۹ ه.ق لطفعلی خان زند (آخرین جانشین کریم خان زند) پس از واقعه ایرج به لار رفت و چون نتیجه‌ای نگرفت عازم راور کرمان گردید و چون حاکم کرمان قصد دستگیری او را داشت از طریق لوط و چهل پایه و نای بند خود را به طبس رساند.

امیر حسینخان طبسی مقدم لطفعلی خان و اتباعش را گرامی شمرد و بعد از ۵۰ روز پذیرایی سیصد سوار در اختیار او قرار داد. خان زند که در مدت اقامت خود در طبس از تخریب قلعه و حصار شیراز خبر یافت، لذا با همان نفرات کم به عزم تسخیر آن شهر حرکت کرد. در حوالی یزد محمد تقی خان یزدی به مخالفت برخاست و به مقابله آمد. لطفعلی خان با سپاه زند و سواران طبس در ناحیه اردکان بر خان یزدی حمله برد و افرادش را پراکنده و منهزم و گروهی را اسیر نمود و راه ابرقوه را در پیش گرفت.

دوره قاجاریه

با به حکومت رسیدن آقا محمدخان قاجار، محمدتقی خان که از سال ۱۱۶۱ (دوره افشاریه) حاکم یزد بود در مقام خود باقی‌ماند. با مرگ وی در سال ۱۲۱۳ ه.ق چند تن از فرزندانش از سوی فتحعلی شاه به حکومت رسیدند. فرزندان وی در دوره حکومت خود به عمران و آبادی یزد پرداختند. در سال ۱۲۳۶ ه.ق فتحعلی شاه فرزند ۳۲ ساله خود محمدولی میرزا را به حکومت یزد گماشت. وی در دوران حکومت به تعمیر و گسترش برخی از بناها پرداخت. در سال ۱۲۴۳ ه .ق ظل السلطان به حکومت یزد انتخاب گردید اما پس از مرگ فتحعلی شاه قبل از آنکه ولیعهد رسمی محمد شاه از تبریز به پایتخت برسد از یزد به سوی تهران شتافت و به یاری برادران بر تخت سلطنت جلوس کرد و خود را عادلشاه نامید. اما پس از ۹۰ روز مغلوب شد و به روسیه گریخت.[۶]

بناها و مکان‌های تاریخی

مسلماً بارزترین خصوصیت شهر یزد را می‌توان وجود محله‌های قدیمی با کوچه پس کوچه‌های خشت و گلی در هم تنیده، بازارها، مساجد، حمام و خانه‌های سنتی آن دانست.[۷] برخی از بناها و مکان‌های تاریخی یزد عبارتند از:

مساجد تاریخی:

  • مسجد جامع یزد
  • مسجد امیرچخماق
  • مسجد سرریگ
  • مسجد ملا اسماعیل
  • مسجد شاه طهماسب
  • مسجد فرط
  • مسجد حظیره
  • مسجد بیاق خان
  • مسجد جامع اهرستان
  • مسجد شاه یحیی(قلعه کهنه)
  • مسجد بزرگ پشت باغ آب انبار رباط

بازارهای تاریخی:

  • بازار خان
  • بازار زرگری
  • بازارچه پنجه علی
  • بازار قیصریه (یزد)
  • بازار علاقبندی
  • بازار کاشی‌گری
  • بازار چیت سازی
  • بازار مسجد ملااسماعیل
  • بازار افشار
  • بازار حاجی قنبر
  • بازار محمد علی خان
  • بازار جعفرخان
  • بازار صدری (شاهزاده فاضل)
  • بازار دروازه مهریز
  • بازار مسگری
  • بازار نخود بریزی[۸]
  • خانه کلاه‌دوزها(موزه آب یزد)

میدان‌ها و لَردهای تاریخی (میدان محله‌ای):

  • میدان امیرچقماق
  • میدان خان و بازارهای اطراف
  • میدان بعثت
  • میدان امیرچخماق
  • میدان وقت و ساعت
  • لَرد آسیاب
  • لَرد باجوردی
  • لَرد تازیان
  • لَرد خواجه خضر
  • لَرد فهادان
  • لَرد کیوان
  • لَرد گودال مصلی
  • لَرد کوچه میرقطب
  • لَرد مشیر[۹]
  • بادگیر باغ دولت آباد
  • آب انبار رستم گیو

پانویس

  1. ↑ «Many facets of Iran » The Sunday Tribune
  2. ↑ بریتانیکا
  3. ↑ کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۰۸|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4
  4. ↑ «نخستین بانک جهان در شهر یزد» خبرنامه ملی ایرانیان
  5. ↑ کتاب | تاریخ بازبینی=۱۴ مه ۲۰۱۳ | ترجمه=دکتر جعفر شعار | زبان=فارسی | سال=۱۳۶۶ | عنوان=ایران فی صورة الارض | مکان=تهران | ناشر=امیرکبیر
  6. ↑ «تاریخچه یزد » سامانه مدیریت تبلیغات اسلامی
  7. ↑ کتاب |نام خانوادگی= قهرمانی|نام خانوادگی= سپهر|نام= ابوالفتح|نام= مسعود|کتاب= یزد، نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی | ناشر= انجمن کتابخانه های عمومی یزد|سال= ۱۳۷۵
  8. ↑ یزد نگین کویر، مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد، استانداری یزد، ۱۳۷۵
  9. ↑ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، جلد دوم (شهر یزد)، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴

منابع

  • یادگارهای یزد، ایرج افشار، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴
  • خادم زاده، محمد حسن، محلات تاریخی شهر یزد، تهران، سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد، ۱۳۸۶، شابک ISBN 964-2745-20-3
  • یزد گوهر کویر، سید عبدالرضا قریشی‌زاده، تهران، فرهنگسرای میردشتی، ۱۳۸۷، شابک ISBN 964-2708-11-6
  • یزد نگین کویر (مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد)، استانداری یزد، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد، ۱۳۷۵
  • اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد، یزد پردیس کویر (راهنمای گردشگری استان یزد)، تهران، یزدا، ۱۳۸۹، شابک ISBN 600-165-028-4
  • سید احمد سیدعلی‌زاده، دیوارهای بلند کاهگلی، تهران، انتشارات بقیه العتره، ۱۳۹۱، شابک 978-964-1620-67-
  • یزد یادگار تاریخ، حسین مسرت، یزد، انتشارات انجمن کتابخانه‌های عمومی یزد، ۱۳۷۷، شابک 978964-6541-04-6
  • یزد نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، ابوالفتح قهرمانی و مسعود سپهر، جلد اول، یزد، انتشارات انجمن کتابخانه های عمومی یزد، ۱۳۷۵
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=یزد&oldid=152065»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا