باستان شناسی

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

سرزمینهای اسلامی از اندونزی تا اندلس (اسپانیای اسلامی) و از سومالی تا آلبانی، حدود شصت درصد از اماکن و آثار باستانی و تاریخی دنیا را به خود اختصاص داده است.

نخستین بررسیها در معماری اسلامی

در گذشته، تحقیقات باستان شناسی دوره اسلامی به مطالعات نظری و مباحث تاریخ هنر و سکه شناسی منحصر بود. در نیمه دوم قرن هجدهم میلادی، در شهرهای رم، پادوا، گوتینگن و استکهلم، مجموعه های مختلفی حاوی سکه شناسی دوره اسلامی منتشر شد و در اوایل قرن نوزدهم، فْرِن نخستین کار ارزنده را در همین موضوع عرضه کرد. توجه به هنر و معماری اسلامی، به ویژه تحقیق در آثار اسپانیای دوره اسلامی، نیز در این سالها افزایش یافت و مورفی در ۱۲۲۹/۱۸۱۳، کتابی درباره معماری اسلامی انتشار داد.

نخستین بررسیها در معماری اسلامی و هنرهای سنتی شمال افریقا و مصر، کار پژوهشگرانی است که به همراه ناپلئون به آن کشور رفته بودند. در زمینه معماری اسلامی، کُست در ۱۲۵۵/۱۸۳۹ و بورگواَن در ۱۲۹۰ـ۱۳۰۹ ق/ ۱۸۷۳ـ۱۸۹۲ م تحقیقات ارزشمندی ارائه کردند. بُسکوی اسپانیایی در ۱۳۲۸/۱۹۱۰، «مدینة الزهرا» از مراکز خلافت امویان اندلس در حوالی قُرطُبه را کاوید. کاوش در این منطقه تا ۱۹۵۰ ادامه یافت. سپس با کاوشهای زاره و هرتسفلد در ۱۳۲۹ ق/۱۹۱۱ م تا ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳ م، در شهر قدیم سامرا بخشهای مهمی از شهرهای دوره حکومت عباسیان (بعد از خلافت هارون الرشید) خاکبرداری شد و درباره هنر معماری، شهرسازی و سفالگری آن زمان اطلاعات بسیاری بدست آمد و با قطعی بودن زمان ساخت سفالینه های مکشوف در آنجا، معیار دقیق و ارزشمندی برای تاریخگذاری اشیای کشف شده از مناطق اسلامی دیگر نیز بدست آمد.

کاوش شهرهای قدیم شوش، سیراف، ری و نیشابور، همچنین نتیجه پژوهشهای محققانی چون پوپ، گدار، سیرو، مهدی بهرامی و محمدتقی مصطفوی در شناخت هنر معماری دوره های مختلف و به ویژه دوره اسلامی تأثیر بسیار گذاشت.

فعالیتهای باستان‌شناسی در سرزمینهای اسلامی

از فعالیت های مهم باستان شناسی در سرزمینهای شرق اسلامی، کاوش تولستوف روسی در ۱۹۴۸ـ۱۹۵۲ م. در شهر تِرمِذ و خاکبرداری محققان فرانسوی در منطقه لشکر بازار، پایتخت زمستانی سلاطین غزنوی بود. همچنین باستان شناسان فرانسوی در نزدیکی تَدمُر (پالمیرا) در سوریه در محلی به نام قصرالحیرالغربی، آثار هنری باارزشی از جمله گچبریها و نقشهای دیواری کشف کردند و با کاوش در شهرها و مناطق مهم دیگر دوره اسلامی مانند فُسطاط (در ساحل شرقی رود نیل که بقایای آن در قاهره کنونی در محله مصرالعتیقه قرار دارد)، دهلی کهنه (شاه جهان آباد)، مسجد حَرّان، مسجد جامع اصفهان و شهر گرگان هورکانیای باستانی در گنبد کابوس بسیاری از ابهامهای تاریخ دوره اسلامی برطرف شد.

در این زمینه پژوهشهای برشم و ویت فرانسوی و درباره ویژگیهای سفالگری دوره اسلامی، مطالعات لین انگلیسی، فهروری مجاری و اشنیدر سویسی قابل ذکر است. تحقیقات اتینگهاوزن امریکایی و بیوارد انگلیسی راجع به فرهنگ و تمدن اسلامی و پژوهشهای بازیل گری درباره نگارگری و نقاشیهای آن دوره نیز حائز اهمیت است.

باستان شناسی در ایران

از قرن نهم میلادی/پانزدهم هجری به بعد، با انتشار سفرنامه های سیاحان و جهانگردان خارجی، ایران سرزمینی کهن با پیشینه فرهنگی دیرین معرفی شد.

باربارو ی ایتالیایی یکی از نخستین کسانی بود که در ۸۷۷ ق/۱۴۷۲م. از تخت جمشید، جایی که چهل منار نامیده می شد، بازدید کرد. سپس دلاواله در ۱۰۳۲ق/۱۶۲۲م، نوشته های کتیبه های آنجا را رونویسی کرد و با خود به اروپا برد.

کمفر آلمانی نخستین کسی بود که در ۱۰۹۷/۱۶۸۵، خطوط آنها را میخی نامید و از قرن نوزدهم میلادی خط میخی فارسی باستان توجه متخصصان خط و زبانهای کهن را به خود جلب کرد. با تلاش گروتفند آلمانی در ۱۲۵۳ ق/۱۸۳۷ م و راولینسن انگلیسی، گشاینده رمز خطوط کتیبه بیستون در ۱۲۶۶ـ۱۲۶۸ ق/۱۸۴۹ـ۱۸۵۱ م. خط فارسی باستان خوانده شد و از آن پس رمز انواع خطوط میخی رایج در جهان باستان گشوده شد.

نخستین تحقیقات باستان شناسی را در ایران، لوفتوس انگلیسی در ۱۲۶۶ـ۱۲۶۹ ق/۱۸۴۹ـ۱۸۵۲ م. در ویرانه های شوش انجام داد. او حاصل پژوهشهای خود را در کتاب سفرها و تحقیقات در کلده و شوش در ۱۸۴۹ـ۱۸۵۲م. در ۱۲۷۳/۱۸۵۷ در لندن منتشر کرد که توجه فرانسویان را به این شهر باستانی جلب کرد، به طوری که در ۱۳۰۱ ق/۱۸۸۳ م. میان دربار قاجار و دولت فرانسه قراردادی منعقد شد.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "باستان شناسی"، محمود موسوی، ج۱.