خیالی بخارایی: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (←منابع) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) جز (مهدی موسوی صفحهٔ احمد خیالی بخارایی را به خیالی بخارایی منتقل کرد) |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | '''«احمد خیالی بخارایی»''' (متوفای حدود ۸۵۰ ق)، عارف و شاعر فارسی‌زبان [[تخلص|متخلّص]] به «خیالی» در قرن نهم قمری و از شاگردان [[عصمت بخاری|خواجه عصمت بخاری]] است. در [[تذکره|تذکره‌ها]] از استعداد و طبع خوش و [[اخلاق]] و رفتار نیکویش سخن رفته است. از وى «[[دیوان (شعر)|دیوان]]» شعرى به جاى مانده که در آن اشعاری در مدح [[اهل بیت]] علیهم‌السلام دیده می‌شود. | |
| − | + | == زندگی‌نامه == | |
| + | احمد بن موسی خیالی بخارایی در بخارا به دنیا آمد، اما سال دقیق ولادت او ذکر نشده است. وی مدتی در هرات نیز زیسته؛ از‌این‌رو، در برخی از منابع از او با عنوان «خیالی هروی» یاد شده است. | ||
| − | + | خیالی از معاصران و نزدیکان الغ‌بیگ تیموری (م، ۸۵۳ ق)، پسر بزرگ شاهرخ تیموری بوده است. الغ‌بیگ اهل علم و ادب و دربارش مجمع شعرا و دانشمندان زمانه بوده است. | |
| − | + | خیالی بخارایی از شاگردان [[عصمت بخاری|خواجه عصمت‌الله بخاری]]، از شعرا و اکابر بخارا، به شمار می‌آید؛ شخصیتی که مجالس درس او مرجع خواص بخارا شمرده می‌شده است. خیالی خود ضمن [[قصیده|قصیده‌ای]] فضایل اخلاقی و پایۀ دانش و ادب استاد خود را ستوده است. | |
| − | + | هرچند شهرت خیالی به دلیل شاعری اوست، اما وجود مضامین [[عرفان|عرفانی]] در اشعارش باعث شده تا تذکره‌نویسان وی را سالکی موحد و مردی درویش طبیعت بدانند. دولتشاه سمرقندی می‌نویسد: خیالی بخاری مرد مستعد و خوش‌طبع بوده و سخنان درویشانه و روان و پاکیزه دارد. | |
| − | از | + | در منابع موجود، اشاره‌ای به مذهب خیالی نشده، اما در [[مسمط|مسمّطی]] که در مدح [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه‌السلام سروده و نیز ابیاتی که در آنها از [[امام حسن]] و [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]] علیهماالسلام یاد کرده است، نشانه‌هایی دالّ بر [[تشیع]] او وجود دارد. همچنین [[عصمت بخاری]] نیز مسمطی در مدح [[امام رضا]] علیه‌السلام و [[ترکیب بند|ترکیب‌بندی]] در مدح [[چهارده معصوم]] دارد که نشانه تشیّع اوست و باتوجه به مناسبات نزدیک این دو شاعر، احتمال می‌رود که هر دو شیعه بوده‌اند. |
| − | + | به گفتۀ [[امیر علی شیر نوایی|امیر علی‌شیر نوایی]]، احمد خیالی بخارایی در بخارا درگذشت. برخی منابع، تاریخ درگذشت او را حدود ۸۵۰ قمری ذکر کرده اند. | |
| + | == شعر خیالی == | ||
| + | شهرت خیالی به‌سبب سرودن [[غزل|غزلیات]] [[عرفان|عرفانی]] است. به گفتۀ [[عبدالرحمن جامی|جامی]] «شعر او خالی از خیالی نیست». در [[شعر]] خیالی همانند دیگر شاعران این دوره، نه‌تنها پرداختن به مضامین غریب و اشارت به نکته‌های مهجور به‌وفور یافت می‌شود، که گاه زیاده‌روی در این شیوه، از لطف و تأثیر شعر او می‌کاهد. | ||
| + | |||
| + | در بیشتر [[تذکره|تذکره‌ها]]، غزل معروف او با [[مطلع]] «ای تیر غمت را دل عشاق نشانه * جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه» به عنوان نمونۀ شعر وی آورده شده است؛ شعری که بعدها مورد توجه خاص ادبا و شعرا واقع شد، چنان‌که [[شیخ بهایی]] (م، ۱۰۳۰ ق) این غزل معروف را تخمیس کرد و [[میرزا حبیب الله خراسانی|حبیب خراسانی]]، تحت تأثیر این شعر به تضمین آن در موضوع [[توحید]] پرداخت. | ||
| + | |||
| + | تأثیر زبان، ترکیبات و تصاویر اشعار [[خاقانی]] در قصاید او آشکار است و در این قصاید از موضوعات و تلمیحات تازه خبری نیست. موضوع غزلها همان عشق و هجران است، اما تلاش شاعر برای یافتن مضامین تازه که از خلال برخی ابیات دریافت می‌شود، نشانه ظهور سبکی نو در شعر است که بعدها به [[سبک هندی]] مشهور شد. | ||
| + | |||
| + | خیالی بخارایی از میان شاعران متقدم، بیشتر از [[امیرخسرو دهلوی|امیر خسرو دهلوی]]، [[کمال خجندی]]، [[سعدی]] و [[حافظ شیرازی]] تأثیر پذیرفته، و دیوان کمال خجندی را تتبع کرده است. | ||
| + | |||
| + | دیوان اشعار خیالی در مجموع ۰۷۱‘۲ [[بیت (شعر)|بیت]] دارد که شامل ۳ [[قصیده]]، یکی در ستایش پروردگار و دوتای دیگر در مدح [[عصمت بخاری]]؛ یک [[مسمط]] در مدح [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] علیه السلام؛ ۳۵۵ [[غزل]]؛ ۳ [[قطعه (شعر)|قطعه]]؛ و ۸ [[رباعی]] است. «مفاخره» ویژگی شماری از غزلیات اوست. وجود صنایع لفظی و معنوی، از‌جمله ایهام، لف‌ّو‌نشر مرتب، اغراق، تجنیس و مطابقه، از خصوصیات شعر خیالی محسوب می‌شود. به گفته دولتشاه سمرقندی، [[دیوان (شعر)|دیوان]] او در [[ماوراءالنهر]] و بدخشان و ترکستان شهرتی عظیم دارد. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * [[انجمن مفاخر فرهنگی]]، [[اثرآفرینان]]، | + | *[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245211/%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C "خیالی بخارایی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]. |
| − | + | *[https://rch.ac.ir/article/Details/8934 "خیالی بخارایی"، دانشنامه جهان اسلام]. | |
| − | + | *[[انجمن مفاخر فرهنگی]]، [[اثرآفرینان]]، ج۲، ص۳۵۲. | |
[[رده:شعرای پارسی گو]] | [[رده:شعرای پارسی گو]] | ||
| + | [[رده:شعرای پارسی گوی قرن نهم]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۳۰
«احمد خیالی بخارایی» (متوفای حدود ۸۵۰ ق)، عارف و شاعر فارسی‌زبان متخلّص به «خیالی» در قرن نهم قمری و از شاگردان خواجه عصمت بخاری است. در تذکره‌ها از استعداد و طبع خوش و اخلاق و رفتار نیکویش سخن رفته است. از وى «دیوان» شعرى به جاى مانده که در آن اشعاری در مدح اهل بیت علیهم‌السلام دیده می‌شود.
زندگی‌نامه
احمد بن موسی خیالی بخارایی در بخارا به دنیا آمد، اما سال دقیق ولادت او ذکر نشده است. وی مدتی در هرات نیز زیسته؛ از‌این‌رو، در برخی از منابع از او با عنوان «خیالی هروی» یاد شده است.
خیالی از معاصران و نزدیکان الغ‌بیگ تیموری (م، ۸۵۳ ق)، پسر بزرگ شاهرخ تیموری بوده است. الغ‌بیگ اهل علم و ادب و دربارش مجمع شعرا و دانشمندان زمانه بوده است.
خیالی بخارایی از شاگردان خواجه عصمت‌الله بخاری، از شعرا و اکابر بخارا، به شمار می‌آید؛ شخصیتی که مجالس درس او مرجع خواص بخارا شمرده می‌شده است. خیالی خود ضمن قصیده‌ای فضایل اخلاقی و پایۀ دانش و ادب استاد خود را ستوده است.
هرچند شهرت خیالی به دلیل شاعری اوست، اما وجود مضامین عرفانی در اشعارش باعث شده تا تذکره‌نویسان وی را سالکی موحد و مردی درویش طبیعت بدانند. دولتشاه سمرقندی می‌نویسد: خیالی بخاری مرد مستعد و خوش‌طبع بوده و سخنان درویشانه و روان و پاکیزه دارد.
در منابع موجود، اشاره‌ای به مذهب خیالی نشده، اما در مسمّطی که در مدح امام علی علیه‌السلام سروده و نیز ابیاتی که در آنها از امام حسن و امام حسین علیهماالسلام یاد کرده است، نشانه‌هایی دالّ بر تشیع او وجود دارد. همچنین عصمت بخاری نیز مسمطی در مدح امام رضا علیه‌السلام و ترکیب‌بندی در مدح چهارده معصوم دارد که نشانه تشیّع اوست و باتوجه به مناسبات نزدیک این دو شاعر، احتمال می‌رود که هر دو شیعه بوده‌اند.
به گفتۀ امیر علی‌شیر نوایی، احمد خیالی بخارایی در بخارا درگذشت. برخی منابع، تاریخ درگذشت او را حدود ۸۵۰ قمری ذکر کرده اند.
شعر خیالی
شهرت خیالی به‌سبب سرودن غزلیات عرفانی است. به گفتۀ جامی «شعر او خالی از خیالی نیست». در شعر خیالی همانند دیگر شاعران این دوره، نه‌تنها پرداختن به مضامین غریب و اشارت به نکته‌های مهجور به‌وفور یافت می‌شود، که گاه زیاده‌روی در این شیوه، از لطف و تأثیر شعر او می‌کاهد.
در بیشتر تذکره‌ها، غزل معروف او با مطلع «ای تیر غمت را دل عشاق نشانه * جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه» به عنوان نمونۀ شعر وی آورده شده است؛ شعری که بعدها مورد توجه خاص ادبا و شعرا واقع شد، چنان‌که شیخ بهایی (م، ۱۰۳۰ ق) این غزل معروف را تخمیس کرد و حبیب خراسانی، تحت تأثیر این شعر به تضمین آن در موضوع توحید پرداخت.
تأثیر زبان، ترکیبات و تصاویر اشعار خاقانی در قصاید او آشکار است و در این قصاید از موضوعات و تلمیحات تازه خبری نیست. موضوع غزلها همان عشق و هجران است، اما تلاش شاعر برای یافتن مضامین تازه که از خلال برخی ابیات دریافت می‌شود، نشانه ظهور سبکی نو در شعر است که بعدها به سبک هندی مشهور شد.
خیالی بخارایی از میان شاعران متقدم، بیشتر از امیر خسرو دهلوی، کمال خجندی، سعدی و حافظ شیرازی تأثیر پذیرفته، و دیوان کمال خجندی را تتبع کرده است.
دیوان اشعار خیالی در مجموع ۰۷۱‘۲ بیت دارد که شامل ۳ قصیده، یکی در ستایش پروردگار و دوتای دیگر در مدح عصمت بخاری؛ یک مسمط در مدح حضرت علی علیه السلام؛ ۳۵۵ غزل؛ ۳ قطعه؛ و ۸ رباعی است. «مفاخره» ویژگی شماری از غزلیات اوست. وجود صنایع لفظی و معنوی، از‌جمله ایهام، لف‌ّو‌نشر مرتب، اغراق، تجنیس و مطابقه، از خصوصیات شعر خیالی محسوب می‌شود. به گفته دولتشاه سمرقندی، دیوان او در ماوراءالنهر و بدخشان و ترکستان شهرتی عظیم دارد.
منابع
