اساس الاقتباس (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ایجاد)
 
 
(۱۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
'''«اساس‌ الإقتباس»''' تألیف [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (م ۶۷۲ ق)، از مهمترین کتب نوشته شده‌ در علم [[منطق]] به زبان فارسی است. اساس الاقتباس شامل تمام فنون منطق است و هر یک از این فنون به طور مستوفی در کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
{{منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=نرم افزار}}
+
{{مشخصات کتاب
  
 +
|عنوان=
  
==مؤلف ==
+
|تصویر=[[پرونده:اساس الاقتباس.jpg|240px|وسط]]
  
مؤلف كتاب محمد بن محمد بن حسن طوسى مكنا به ابو جعفر و ملقب به نصير الدين و مشهور به محقق طوسى و خواجه طوسى است كه يكى از پر آوازه‌ترين شخصيت‌هاى علمى در تاريخ اسلام است.
+
|نویسنده=خواجه نصیرالدین طوسی
  
او در يازدهم جمادى الأولى در سال 597 ه ق در شهر طوس متولد شد و در هيجدهم ذى الحجه سال 672 ه ق در سن هفتاد و پنج سالگى بر اثر بيمارى در شهر بغداد درگذشت و بنا به وصيتش در عتبه مقدسه كاظمين عليهما السلام مدفون گرديد. <ref> محمد تقى مدرس رضوى، احوال و آثار خواجه نصير الدين طوسى‌ </ref>
+
|موضوع=علم منطق
  
==وجه نام‌گذارى ==
+
|زبان=فارسی
  
طبق تصريح مؤلف كتاب در مقدمه آن نام كتاب اساس الاقتباس است و در وجه ناميدن آن به اين نام مى‌گويد
+
|تعداد جلد=۱
  
و چون اين علم به نسبت با ديگر علوم خاصه اقسام حكمت به مثابت قاعده و بنياد است، اين مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم كرد. <ref> اساس الاقتباس، تصحيح مدرس رضوى، ص 3 </ref>
+
|عنوان افزوده1=مصحح
  
با اين حال جاى شگفتى است كه مصحح دانشمند كتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسميه كتاب به اساس الاقتباس با وجود تصريح مصنف آن هم در مقدمه كتاب، مى‌گويد
+
|افزوده1=مدرس رضوى
  
وجه تسميه اين كتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نيست و شايد از آن روى كه اين كتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس و كسب علوم مى‌باشد خواجه طوسى اين نام را براى اين كتاب مناسب ديده و تأليف خود را بدين نام ناميده است. <ref> مدرس رضوى، مقدمه اساس الاقتباس، ص 35 </ref>
+
|عنوان افزوده2=
  
==انگيزه تأليف ==
+
|افزوده2=
  
مؤلف كتاب در مورد انگيزه تأليف اساس الاقتباس در مقدمه چنين آورده است در تحرير اين مجموع شروع كرده آمد، بر عزم آنكه طرفى صالح از آنچه از اهل علم منطق در اين فن استفاده كرده است يا بحسب قواعد و اصول اين صناعت استنباط نموده بر وجهى كه او را روشن شده است ايراد كند، و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى كه مؤدى باشد به اطناب بقدر امكان احتراز كند و اگر در بعضى مواضع بذكر مذهبى فاسد احتياج باشد به اشارتى موجز اقتصار كند و. ...
+
|لینک=
  
بنابراين غرض مؤلف از تأليف اين كتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقيقى و جامع در علم منطق بوده كه هم آموخته‌هاى او را از ديگران در برگيرد و هم بر آرا و انديشه‌هاى شخصى او در اين علم مشتمل باشد.
+
}}
 +
==مؤلف==
  
اما در مورد علت نگارش اين اثر به زبان فارسى توضيحى نداده است. ممكن است اين اثر نيز مانند برخى ديگر از آثار فارسى خواجه به درخواست فرد يا افرادى به اين زبان تأليف شده باشد و ممكن است احساس ضرورت وجود كتابى جامع در علم منطق به زبان فارسى خواجه را به تأليف اين اثر ارزشمند برانگيخته باشد.
+
ابوجعفر نصیرالدین محمد طوسى، معروف به [[خواجه نصیرالدین طوسى]] (۵۹۷-۶۷۲ ق)، متکلم، ریاضیدان، فیلسوف و منجم ایرانی [[شیعه]]، متولد طوس و متوفی در [[بغداد]] بود. پدرش از علماى طوس بود و خواجه نصیرالدین مقدمات را از پدر فراگرفت و در جوانى به نیشابور رفت و از محضر استادان بزرگ بهره گرفت.
  
==تاريخ تأليف ==
+
خواجه پس از تسلط هلاکوخان مغول، در سال ۶۵۸ ق. از طرف او مأموریت یافت که رصدخانه مراغه را تأسیس کند و به امر هلاکو جمیع اوقاف ممالک ایلخانى در اختیار او قرار گرفت. خواجه توانست رصدخانه عظیمى احداث کند و عالمان بزرگ زمان را در آنجا گرد آورد. او کتابخانه بزرگ و ارزشمندى هم تأسیس کرد. نتیجه کار این گروه تنظیم زیج ایلخانى بود. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و على رغم نفوذ بسیارش، تمایلى به مقامات دنیوى نداشت.
  
در آخر برخى از نسخ خطى اين كتاب سال تأليف آن 642 ه ق ثبت گرديده است بنا بر اين، كتاب اساس الاقتباس دو سال قبل از اتمام شرح خواجه بر اشارات ابن سينا به پايان رسيده است زيرا در آخر بعضى از نسخ خطى شرح اشارات چنين آمده است‌
+
از شاگردان خواجه نصیرالدین می توان به [[علامه حلى]]، سید عبدالکریم بن طاووس، [[قطب الدین شیرازی|قطب الدین شیرازى]] و شهاب الدین ابوبکر کازرونى اشاره نمود.
  
و نقل ما وجد بخطه رحمه الله تعالى في آخر المسودة بعد قوله و إليه المعاد. و قد فرغت من تسويده في أواسط صفر سنة أربع و أربعين و ستمائة حامدا مصليا و داعيا و مستغفرا. <ref> مدرس رضوى، احوال و آثار خواجه نصير الدين طوسى، ص 434 </ref>
+
علاوه بر «[[اساس الاقتباس (کتاب)|اساس الاقتباس]]»، برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: [[تجرید الاعتقاد]]، [[اوصاف الاشراف (کتاب)|اوصاف الاشراف]]، [[اخلاق ناصری (کتاب)|اخلاق ناصرى]]، تحریر اصول اقلیدس، اثبات واجب تعالى، شرح اشارات [[ابن سینا]] و تلخیص المحصل.
  
البته كتاب شرح اشارات به تصريح خواجه بيست سال بطول انجاميده، اين مطلب را دكتر سليمان دينا در مقدمه خود بر شرح اشارات ص 84 و مرحوم مدرس رضوى در كتاب احوال و آثار خواجه نصير الدين طوسى ص 433 آورده‌اند، لكن در نسخه‌هاى موجود چنين بيانى از محقق طوسى مشاهده نشد.
+
==وجه نام‌گذارى==
  
اما از آغاز تأليف اساس الاقتباس اطلاعى در دست نيست و از اين جهت معلوم نيست كه آغاز به تأليف اساس الاقتباس پيش از آغاز به تأليف شرح اشارات بوده يا بعد از آن.
+
طبق تصریح [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیرالدین]] در مقدمه کتاب، نام کتاب «اساس الاقتباس» است و در وجه نامیدن آن به این نام مى‌گوید و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام [[حکمت]] به مثابت قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم کرد.
  
قابل توجه اين است كه محقق طوسى اين آثار ارزشمند را در شرايطى پديد آورده است كه بلا و مصيبت و گرفتارى از هر سو او را احاطه نموده و آرامش خاطر را از او سلب كرده بوده است چنان كه در آخر شرح اشارات مى‌گويد
+
با این حال جاى شگفتى است که مصحح کتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسمیه کتاب به اساس الاقتباس با وجود تصریح مصنف در مقدمه کتاب، مى‌گوید: وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نیست و شاید از آن روى که این کتاب در فن [[منطق]] است و منطق هم اساس اقتباس و کسب علوم مى‌باشد، خواجه طوسى این نام را براى این کتاب مناسب دیده و تألیف خود را بدین نام نامیده است.
  
رقمت أكثرها في حال صعب لا يمكن أصعب منها حال و رسمت أغلبها في مدة كدورة بال بل في أزمنة يكون كل جزء منها ظرفا لغصة و عذاب أليم و ندامة و حسرة عظيم. و أمكنه توقد كل آن فيها زبانية نار جحيم و يصب من فوقها حميم، ما مضى وقت ليست عيني فيه مقطرا و لا بالي مكدرا و لم يجى‌ء حين لم يزد ألمي و لم يضاعف همي و غمي، نعم ما قال الشاعر بالفارسية
+
==انگیزه تألیف==
  
بگرداگرد خود چندان كه بينم بلا انگشترى و من نگينم‌<ref>شرح اشارات، ج 3، ص 421 420 </ref>
+
مؤلف کتاب در مورد انگیزه تألیف اساس الاقتباس در مقدمه آن چنین می گوید: «در تحریر این مجموع شروع کرده آمد، بر عزم آن که طرفى صالح از آنچه از اهل علم [[منطق]] در این فن استفاده کرده است یا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهى که او را روشن شده است ایراد کند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى که مؤدى باشد به اطناب بقدر امکان احتراز کند و اگر در بعضى مواضع بذکر مذهبى فاسد احتیاج باشد به اشارتى موجز اقتصار کند و...».
  
==اهميت و اعتبار ==
+
بنابراین غرض مؤلف از تألیف این کتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقیقى و جامع در علم منطق بوده که هم آموخته‌هاى او را از دیگران در برگیرد و هم بر آرا و اندیشه‌هاى شخصى او در این علم مشتمل باشد. (با اینکه وی در شرح [[اشارات و تنبیهات (کتاب)|اشارات]]، بنا را بر توضیح و تبیین مقاصد [[ابن سینا|شیخ الرئیس]] و پاسخ به اشکالات و ایرادات [[فخر رازى]] گذاشته و تعهد نموده است که دیدگاه‌هاى شخصى خود را بیان نکند ولذا جز در مورد خاصى به این وعده عمل نموده است).
  
اولا از حيث كميت، پس از منطق شفا و شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، كتابى به جامعيت اساس الاقتباس تأليف نشده است و از نظر كيفيت به دليل در بر داشتن محاسن كتب پيشين و محاسنى كه مؤلف به آن افزوده است بى‌نظير است.
+
در آخر برخى از [[نسخه خطی|نسخ خطى]] کتاب اساس الاقتباس، سال تألیف آن ۶۴۲ هـ.ق ثبت گردیده است.
  
ثانيا زبانى كه اين كتاب به آن نگارش شده است زبان فارسى است كه از يك سو بيانگر كشش و قابليت اين زبان در بيان مقاصد علمى و فنى است و از سوى ديگر خلاء نبودن چنين اثرى را در دانش منطق به زبان فارسى برطرف مى‌سازد. بخصوص كه نثر روان و پختگى تعبيرات، آن را از كتاب‌هايى چون دانش نامه علايى ابن سينا و درة التاج قطب الدين شيرازى متمايز مى‌سازد.
+
==اهمیت و مزایای کتاب==
  
ثالثا همان گونه كه مؤلف در مقدمه كتاب وعده داده است، تنها به بيان انديشه‌هاى ناب دانش منطق پرداخته و از طرح قيل و قال‌هاى بى‌حاصل پرهيز نموده و در رد و ابطال آرا و نظريات باطل به آن ميزان كه ضرورت داشته اكتفا نموده است.
+
پس از کتاب منطق «[[شفا (کتاب)|شفا]]» اثر [[ابوعلی سینا]] و شرح [[ابن رشد]] بر منطق ارسطو، کتابى به جامعیت اساس الاقتباس تألیف نشده است و از نظر کیفیت به دلیل در برداشتن محاسن کتب پیشین و محاسنى که مؤلف به آن افزوده است بى‌نظیر است.
  
==روش مؤلف==
+
* مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده عبارت است از: 
 +
* این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و تا آنجا که ممکن بوده کوشیده است تا نثر متین و روانى را عرضه نماید. 
 +
* دیگر آن که همان گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد.
 +
* سوم این که شامل تمام فنون علم [[منطق]] است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
  
الف) در اين كتاب مباحث منطق به روش 9 بخشى عرضه شده است كه لازم است جهت روشن شدن تمايز اين روش با روش ديگر موسوم به روش دو بخشى نكاتى عرض شود. در روش 9 بخشى مباحث منطق در 9 قسمت و با عناوين زير تنظيم گرديده است.
+
==محتوای کتاب==
  
1 مدخل كه آن را به يونانى ايساغوجى گويند.
+
در این کتاب مباحث منطق به روش ۹ بخشى عرضه شده است که لازم است جهت روشن شدن تمایز این روش با روش دیگر موسوم به روش دو بخشى نکاتى عرض شود. در روش ۹ بخشى مباحث منطق در ۹ قسمت و با عناوین زیر تنظیم گردیده است.
  
2 مقولات عشر يا قاطيغورياس.
+
#مدخل که آن را به یونانى ایساغوجى گویند.
 +
#مقولات عشر یا قاطیغوریاس
 +
#العبارة یا قضایا یا باریرمیناس
 +
#قیاس یا آنولوطیقاى اول
 +
#برهان یا انولوطیقاى دوم یا ابودقطیقا
 +
#جدل یا طربیقا
 +
#مغالطه یا سوفسطیقا
 +
#خطابه یا ریطوریقا
 +
#شعر یا بوطیقا
  
3 العبارة يا قضايا يا باريرميناس، بارى ارميناس، بارا ارمانياس.
+
روش ۹ بخشى با جمع‌آورى و تدوین رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن ایساغوجى فرفوریوس به آن شکل گرفت، به این نحو که تک نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى ۳۹۵-۳۳۰ م. در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد که مشتمل بر شش رساله بود؛ یعنى قاطیغوریاس، باریرمیناس، آنالوطیقاى اول، آنالوطیقاى دوم، طوبیقا، سوفسطیقا. از آنجا که شارحان ارسطو در یونان [[خطابه]] و [[شعر]] را جزء منطق نمى‌دانستند، دو رساله ارسطو در شعر و خطابه در این مجموعه قرار نگرفت، اما نوافلاطونیان حوزه اسکندرانى در اوایل قرن پنجم با اعتقاد به این که شعر و خطابه نیز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در این دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند که در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد. فرفوریوس شاگرد افلوطین مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ایساغوجى، این مقدمه را حکیمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطویى ضمیمه نمودند و بدین‌سان منطق ۹ بخشى پدید آمد. حکیمانى چون [[ابو نصر فارابی|فارابى]]، [[ابن سینا]] (در شفا و نجات) [[ابن رشد]] و [[خواجه نصیرالدین طوسی|محقق طوسى]] روش ۹ بخشى را برگزیده‌اند.
  
4 قياس يا آنولوطيقاى اول.
+
محقق طوسى براى سهولت در انتقال مفاهیم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است که به حق در تحقق این غرض کار آمدند.
  
5 برهان يا انولوطيقاى دوم يا ابودقطيقا.
+
همان طور که اشاره شد، کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق ۹ بخشى نظام یافته است. از این رو مباحث کتاب در ضمن ۹ مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است (بعضى از مقالات به فن تقسیم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم)، به این ترتیب‌:
  
6 جدل يا طربيقا.
+
#مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ایساغوجى در ضمن ۴ فن:
 +
##فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
 +
##فن دوم، در مباحث کلى و جزئى در چهار فصل‌
 +
##فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
 +
##فن چهارم، در کلیات خمس در پنج فصل.
 +
#مقاله دوم در مقولات عشر قاطیغوریاس در ضمن ۹ فصل.
 +
#مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارمیناس در ۲ فن:
 +
##فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن ۱۶ فصل.
 +
##فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در ۱۱ فصل.
 +
#مقاله چهارم در قیاس انولوطیقاى اول در ۲ فن:
 +
##فن اول، در قیاس و در ۲ قسم‌.
 +
###قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملى در ضمن ۱۰ فصل.
 +
###قسم دوم، در قیاسات اقترانى و استثنائى در ضمن ۸ فصل.
 +
##فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتى که شبیه به قیاسند در ۱۲ فصل.
 +
#مقاله پنجم در برهان انولوطیقاى دوم در ۲ فن:
 +
##فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینى به برهان در ۱۸ فصل.
 +
##فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد در ۱۲ فصل.
 +
#مقاله ششم در جدل طوبیقا در ۳ فن:
 +
##فن اول، در مقدمات در ۵ فصل.
 +
##فن دوم، در مواضع در ۶ فصل.
 +
##فن سوم، در وصایا در ۳ فصل.
 +
#مقاله هفتم در مغالطه سوفسطیقا در ۳ فصل.
 +
#مقاله هشتم در خطابه ریطوریقا در ۳ فن:
 +
##فن اول، در اصول و قواعد خطابه در ۴ فصل.
 +
##فن دوم، در اعداد انواع در ۸ فصل.
 +
##فن سوم، در توابع و مانند آن در ۴ فصل.
 +
#مقاله نهم در شعر بیطوریقا در ۳ فصل.
  
7 مغالطه يا سوفسطيقا.
+
==حواشى و ترجمه==
  
8 خطابه يا ريطوريقا.
+
این کتاب به دلیل این که متن درسى نبوده، چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر این که چاپ آن سال‌ها به تأخیر افتاده، حواشى و تعلیقات اندکى بر آن نوشته شده است.
  
9 شعر يا بوطيقا.
+
در چاپ مصحح کتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذکر نام صاحب [[حاشیه|حاشیه]] آمده است. مرحوم [[میرزا محمدطاهر تنکابنی|میرزا محمدطاهر تنکابنى]] نیز بر این کتاب تعلیقاتى دارد که در همین چاپ با نام خود ایشان یا با عنوان حاشیه درج شده است.
  
روش 9 بخشى با جمع‌آورى و تدوين رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن ايساغوجى فرفوريوس به آن شكل گرفت به اين نحو كه تك نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى 395-330 م در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد كه مشتمل بر شش رساله بود يعنى قاطيغورياس، باريرميناس، آنالوطيقاى اول، آنالوطيقاى دوم، طوبيقا، سوفسطيقا.
+
آقاى عبدالله انوار در آخرین چاپ کتاب که با تصحیح خود ایشان منتشر شده است در یک مجلد مستقل تعلیقات خود را بر کتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است.  
  
از آنجا كه شارحان ارسطو در يونان خطابه و شعر را جزء منطق نمى‌دانستند دو رساله ارسطو در شعر و خطابه، در اين مجموعه قرار نگرفت اما نوافلاطونيان حوزه اسكندرانى در اوايل قرن پنجم با اعتقاد به اين كه شعر و خطابه نيز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در اين دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند كه در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد.
+
همچنین تنها ترجمه عربى این کتاب را رکن الدین محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانیده است.
  
فرفوريوس شاگرد افلوطين مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ايساغوجى، اين مقدمه را حكيمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطويى ضميمه نمودند و بدين‌سان منطق 9 بخشى پديد آمد، حكيمانى چون فارابى، ابن سينا(در شفا و نجات) ابن رشد، ابو العباس لوكرى(در بيان الحق) و محقق طوسى روش 9 بخشى را برگزيده‌اند.
+
==منابع==
  
اما اولين بار ابن سينا در اشارات بر اين اساس كه منطق ابزار درست فكر كردن است و فكر نيز يا براى تحصيل تصور مجهول از تصورات معلوم است و يا براى تحصيل تصديق مجهول از تصديقات معلوم، منطق را به دو بخش اصلى يعنى معرف و حجت تقسيم نمود و مبحث ايساغوجى را مقدمه بخش معرف و مبحث قضايا را مقدمه بحث حجت و مباحث الفاظ را مقدمه هر دو بخش قرار داد و صناعات خمس را كه مربوط به ماده قياس هستند از منطق صورت خارج دانست و ضميمه آن بشمار آورد. مبحث مقولات نيز به كلى از منطق خارج شده و در فلسفه جاى گرفت.
+
*اساس الاقتباس، سایت دائرةالمعارف طهور.
 +
*[[نرم افزار نور الحکمة ۳|نرم افزار نور الحکمة]] (نسخه ۳)، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
  
محقق طوسى با اين كه اشارات را شرح نموده و با روش دو بخشى ابن سينا كاملا آشنا بوده است از اين روش پيروى نكرد و همان روش 9 بخشى را ترجيح داده و در همه تأليفات منطقى خود همان روش را اساس كار قرار داد.
+
[[رده:کتابهای منطقی]]
 
+
[[رده:آثار خواجه نصیرالدین طوسی]]
ب) محقق طوسى در شرح اشارات بنا را بر توضيح و تبين مقاصد شيخ و پاسخ به اشكالات و ايرادات فخر رازى گذاشته و تعهد نموده است كه ديدگاه‌هاى شخصى خود را بيان نكند و لذا جز در مورد خاصى به اين وعده عمل نموده است اما در كتاب اساس الاقتباس از همان ابتدا بنا را بر اين گذاشته است كه علاوه بر بيان آنچه از ديگران آموخته ديدگاه‌ها و استنباطات شخصى خود را نيز عرضه نمايد.
 
 
 
ج) براى سهولت در انتقال مفاهيم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است كه به حق در تحقق اين غرض كارآمدند.
 
 
 
د چنان كه قبلا اشاره شد، كتاب را با نثر فارسى نگاشته و تا آنجا كه ممكن بوده كوشيده است تا نثر متين و روانى را عرضه نمايد.
 
 
 
==نسخه ‌ها و چاپ‌ها ==
 
 
 
از اين كتاب دستنوشت‌هاى متعددى بجاى مانده كه قديمى‌ترين نسخه تاريخ‌دار آن نسخه خطى كتابخانه مرحوم حاج سيد نصر الله تقوى است كه در تاريخ 843 ه ق يعنى حدود دويست سال پس از تأليف كتاب نوشته شده است.
 
 
 
مرحوم مدرس رضوى اين نسخه را اقدم و اصح و اكمل نسخ دانسته است. اساس الاقتباس، تصحيح مدرس رضوى، ص 37 از مقدمه كتاب‌
 
 
 
نسخه‌هاى خطى ديگرى از اين كتاب وجود دارد كه مشخصات برخى از آنها در مقدمه چاپ‌هاى موجود آمده است. <ref> اساس الاقتباس، تصحيح مدرس رضوى، ص 37 از مقدمه كتاب و نيز اساس الاقتباس، تصحيح سيد عبد الله انوار، ج 1، ص 12 </ref>
 
 
 
اولين چاپ كتاب اساس الاقتباس در سال 1326 ه ش با تصحيح مرحوم مدرس رضوى به انجام رسيد و پس از آن دو بار ديگر تجديد چاپ شد كه تاريخ سومين چاپ آن آذر ماه 1361 ه ش مى‌باشد.
 
 
 
چاپ ديگر اين كتاب در سال 1375 ه ش با تصحيح و تعليقات سيد عبد الله انوار و به اهتمام نشر مركز در تهران نشر يافت. اين چاپ مشتمل بر دو مجلد است كه مجلد اول متن اساس الاقتباس و مجلد دوم تعليقات را در بر دارد. در مورد تعليقات در پيش‌گفتار مجلد اول آمده است‌
 
 
 
در اين تعليقه از لحاظ لفظ سعى بر اين رفت كه لغات مشكل معنى شود و از عبارت مغلق رفع اغلاق گردد و جملات لازم به ملزوم‌هاى جدا مانده از خود مرتبط شود و اشارات مندرج به مشاراليه‌هاى مربوطه ارجاع گردد. .. . اما از لحاظ مطالب غير لفظ يعنى تبيين مطالب غامض و توضيح مشكلات معنى و ارائه جداول صحيح و رفع ابهام از اعداد و صور تركيبى و بيان شكل‌هاى قياس و مقاصد غير صورى يعنى مادى و صناعى قياسى استفراغ وسع شد. <ref> اساس الاقتباس، تصحيح سيد عبد الله انوار، ج 1، ص 15 </ref>
 
 
 
==خصوصيات==
 
 
 
اما خصوصيات اساس الاقتباس به تصحيح مرحوم مدرس رضوى كه مبناى كار معجم موضوعى بوده است از اين قرار است‌
 
 
 
1 پس از فهرست مطالب و فهرست جداول و الواح كتاب، مقدمه مصحح در حدود 38 صفحه آمده است كه مشتمل است بر زندگى‌نامه خواجه و بيان آثار و تأليفات او و توضيحى در مورد ابواب و مقالات كتاب اساس الاقتباس و وجه تسميه آن بدين نام و معرفى نسخ خطى كتاب كه در تصحيح آن مورد مراجعه مصحح بوده و توضيح مختصرى در مورد كارهايى كه مصحح انجام داده است.
 
 
 
پس از آن متن كتاب و در پايان فهرست لغات مشكل به ترتيب حروف الفبا بدون توجه به ريشه، همراه با معانى آنها و نيز فهرست اعلام شامل اشخاص، چاپ‌ها و كتاب‌ها آمده است.
 
 
 
2 برخى از حواشى موجود در نسخ خطى و به خصوص حواشى مرحوم ميرزا محمد طاهر تنكابنى در ذيل صفحات كتاب آمده است و حواشى مرحوم ميرزا محمد طاهر با عنوان حاشيه يا با نام آن مرحوم از ديگر حواشى متمايز گرديده است.
 
 
 
==ابواب ==
 
 
 
همان طور كه پيش از اين اشاره شد كتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق 9 بخشى نظام يافته است.
 
 
 
از اين رو مباحث كتاب در ضمن 9 مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن بعضى از مقالات به فن تقسيم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم و هفتم و نهم و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است به اين ترتيب‌
 
 
 
مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ايساغوجى در ضمن 4 فن.
 
 
 
فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
 
 
 
فن دوم، در مباحث كلى و جزئى در چهار فصل‌
 
 
 
فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
 
 
 
فن چهارم، در كليات خمس در پنج فصل.
 
 
 
مقاله دوم در مقولات عشر قاطيغورياس در ضمن 9 فصل.
 
 
 
مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارميناس در 2 فن.
 
 
 
فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضايا در ضمن 16 فصل.
 
 
 
فن دوم، در جهات قضايا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عكس در 11 فصل.
 
 
 
مقاله چهارم در قياس انولوطيقاى اول در 2 فن.
 
 
 
فن اول، در قياس و در 2 قسم‌
 
 
 
قسم اول، در تعريف قياس و اقسامش و بيان قياسات حملى در ضمن 10 فصل.
 
 
 
قسم دوم، در قياسات اقترانى و استثنائى در ضمن 8 فصل.
 
 
 
فن دوم، در لواحق و عوارض قياس و ذكر تأليفاتى كه شبيه به قياسند در 12 فصل.
 
 
 
مقاله پنجم در برهان انولوطيقاى دوم در 2 فن.
 
 
 
فن اول، در اكتساب تصديقات يقينى به برهان در 18 فصل.
 
 
 
فن دوم، در كيفيت اكتساب تصورات تام به حد در 12 فصل.
 
 
 
مقاله ششم در جدل طوبيقا در 3 فن.
 
 
 
فن اول، در مقدمات در 5 فصل.
 
 
 
فن دوم، در مواضع در 6 فصل.
 
 
 
فن سوم، در وصايا در 3 فصل.
 
 
 
مقاله هفتم در مغالطه سوفسطيقا در 3 فصل.
 
 
 
مقاله هشتم در خطابه ريطوريقا در 3 فن.
 
 
 
فن اول، در اصول و قواعد خطابه در 4 فصل.
 
 
 
فن دوم، در اعداد انواع در 8 فصل.
 
 
 
فن سوم، در توابع و مانند آن در 4 فصل.
 
 
 
مقاله نهم در شعر بيطوريقا در 3 فصل.
 
 
 
==حواشى و ترجمه ==
 
 
 
اين كتاب به دليل اين كه متن درسى نبوده چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر اين كه چاپ آن سال‌ها به تأخير افتاده حواشى و تعليقات اندكى بر آن نوشته شده و تنها يك ترجمه به عربى از آن سراغ داريم.
 
 
 
در چاپ مصحح كتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذكر نام صاحب حاشيه آمده است، مرحوم ميرزا محمد طاهر تنكابنى نيز بر اين كتاب تعليقاتى دارد كه در همين چاپ با نام خود ايشان يا با عنوان حاشيه درج شده است.
 
 
 
آقاى عبد الله انوار در آخرين چاپ كتاب كه با تصحيح خود ايشان منتشر شده است در يك مجلد مستقل تعليقات خود را بر كتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است.
 
 
 
و اما تنها ترجمه عربى اين كتاب را ركن الدين محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانيده است.
 
 
 
مرحوم مدرس رضوى در مورد اين ترجمه مى‌گويد تاكنون نگارنده، ترجمه عربى اساس الاقتباس را نديده و در فهرست كتابخانه‌هاى مهم نيز اسمى از آن نيافته است. <ref> مدرس رضوى، مقدمه اساس الاقتباس، ص 36 </ref>
 
 
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
 
 
[[رده:منابع فلسفی]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۷:۴۴

«اساس‌ الإقتباس» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی (م ۶۷۲ ق)، از مهمترین کتب نوشته شده‌ در علم منطق به زبان فارسی است. اساس الاقتباس شامل تمام فنون منطق است و هر یک از این فنون به طور مستوفی در کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

اساس الاقتباس.jpg
نویسنده خواجه نصیرالدین طوسی
موضوع علم منطق
زبان فارسی
تعداد جلد ۱
مصحح مدرس رضوى

مؤلف

ابوجعفر نصیرالدین محمد طوسى، معروف به خواجه نصیرالدین طوسى (۵۹۷-۶۷۲ ق)، متکلم، ریاضیدان، فیلسوف و منجم ایرانی شیعه، متولد طوس و متوفی در بغداد بود. پدرش از علماى طوس بود و خواجه نصیرالدین مقدمات را از پدر فراگرفت و در جوانى به نیشابور رفت و از محضر استادان بزرگ بهره گرفت.

خواجه پس از تسلط هلاکوخان مغول، در سال ۶۵۸ ق. از طرف او مأموریت یافت که رصدخانه مراغه را تأسیس کند و به امر هلاکو جمیع اوقاف ممالک ایلخانى در اختیار او قرار گرفت. خواجه توانست رصدخانه عظیمى احداث کند و عالمان بزرگ زمان را در آنجا گرد آورد. او کتابخانه بزرگ و ارزشمندى هم تأسیس کرد. نتیجه کار این گروه تنظیم زیج ایلخانى بود. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و على رغم نفوذ بسیارش، تمایلى به مقامات دنیوى نداشت.

از شاگردان خواجه نصیرالدین می توان به علامه حلى، سید عبدالکریم بن طاووس، قطب الدین شیرازى و شهاب الدین ابوبکر کازرونى اشاره نمود.

علاوه بر «اساس الاقتباس»، برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: تجرید الاعتقاد، اوصاف الاشراف، اخلاق ناصرى، تحریر اصول اقلیدس، اثبات واجب تعالى، شرح اشارات ابن سینا و تلخیص المحصل.

وجه نام‌گذارى

طبق تصریح خواجه نصیرالدین در مقدمه کتاب، نام کتاب «اساس الاقتباس» است و در وجه نامیدن آن به این نام مى‌گوید و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام حکمت به مثابت قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم کرد.

با این حال جاى شگفتى است که مصحح کتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسمیه کتاب به اساس الاقتباس با وجود تصریح مصنف در مقدمه کتاب، مى‌گوید: وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نیست و شاید از آن روى که این کتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس و کسب علوم مى‌باشد، خواجه طوسى این نام را براى این کتاب مناسب دیده و تألیف خود را بدین نام نامیده است.

انگیزه تألیف

مؤلف کتاب در مورد انگیزه تألیف اساس الاقتباس در مقدمه آن چنین می گوید: «در تحریر این مجموع شروع کرده آمد، بر عزم آن که طرفى صالح از آنچه از اهل علم منطق در این فن استفاده کرده است یا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهى که او را روشن شده است ایراد کند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى که مؤدى باشد به اطناب بقدر امکان احتراز کند و اگر در بعضى مواضع بذکر مذهبى فاسد احتیاج باشد به اشارتى موجز اقتصار کند و...».

بنابراین غرض مؤلف از تألیف این کتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقیقى و جامع در علم منطق بوده که هم آموخته‌هاى او را از دیگران در برگیرد و هم بر آرا و اندیشه‌هاى شخصى او در این علم مشتمل باشد. (با اینکه وی در شرح اشارات، بنا را بر توضیح و تبیین مقاصد شیخ الرئیس و پاسخ به اشکالات و ایرادات فخر رازى گذاشته و تعهد نموده است که دیدگاه‌هاى شخصى خود را بیان نکند ولذا جز در مورد خاصى به این وعده عمل نموده است).

در آخر برخى از نسخ خطى کتاب اساس الاقتباس، سال تألیف آن ۶۴۲ هـ.ق ثبت گردیده است.

اهمیت و مزایای کتاب

پس از کتاب منطق «شفا» اثر ابوعلی سینا و شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، کتابى به جامعیت اساس الاقتباس تألیف نشده است و از نظر کیفیت به دلیل در برداشتن محاسن کتب پیشین و محاسنى که مؤلف به آن افزوده است بى‌نظیر است.

  • مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده عبارت است از:
  • این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و تا آنجا که ممکن بوده کوشیده است تا نثر متین و روانى را عرضه نماید.
  • دیگر آن که همان گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد.
  • سوم این که شامل تمام فنون علم منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

محتوای کتاب

در این کتاب مباحث منطق به روش ۹ بخشى عرضه شده است که لازم است جهت روشن شدن تمایز این روش با روش دیگر موسوم به روش دو بخشى نکاتى عرض شود. در روش ۹ بخشى مباحث منطق در ۹ قسمت و با عناوین زیر تنظیم گردیده است.

  1. مدخل که آن را به یونانى ایساغوجى گویند.
  2. مقولات عشر یا قاطیغوریاس
  3. العبارة یا قضایا یا باریرمیناس
  4. قیاس یا آنولوطیقاى اول
  5. برهان یا انولوطیقاى دوم یا ابودقطیقا
  6. جدل یا طربیقا
  7. مغالطه یا سوفسطیقا
  8. خطابه یا ریطوریقا
  9. شعر یا بوطیقا

روش ۹ بخشى با جمع‌آورى و تدوین رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن ایساغوجى فرفوریوس به آن شکل گرفت، به این نحو که تک نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى ۳۹۵-۳۳۰ م. در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد که مشتمل بر شش رساله بود؛ یعنى قاطیغوریاس، باریرمیناس، آنالوطیقاى اول، آنالوطیقاى دوم، طوبیقا، سوفسطیقا. از آنجا که شارحان ارسطو در یونان خطابه و شعر را جزء منطق نمى‌دانستند، دو رساله ارسطو در شعر و خطابه در این مجموعه قرار نگرفت، اما نوافلاطونیان حوزه اسکندرانى در اوایل قرن پنجم با اعتقاد به این که شعر و خطابه نیز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در این دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند که در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد. فرفوریوس شاگرد افلوطین مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ایساغوجى، این مقدمه را حکیمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطویى ضمیمه نمودند و بدین‌سان منطق ۹ بخشى پدید آمد. حکیمانى چون فارابى، ابن سینا (در شفا و نجات) ابن رشد و محقق طوسى روش ۹ بخشى را برگزیده‌اند.

محقق طوسى براى سهولت در انتقال مفاهیم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است که به حق در تحقق این غرض کار آمدند.

همان طور که اشاره شد، کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق ۹ بخشى نظام یافته است. از این رو مباحث کتاب در ضمن ۹ مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است (بعضى از مقالات به فن تقسیم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم)، به این ترتیب‌:

  1. مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ایساغوجى در ضمن ۴ فن:
    1. فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
    2. فن دوم، در مباحث کلى و جزئى در چهار فصل‌
    3. فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
    4. فن چهارم، در کلیات خمس در پنج فصل.
  2. مقاله دوم در مقولات عشر قاطیغوریاس در ضمن ۹ فصل.
  3. مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارمیناس در ۲ فن:
    1. فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن ۱۶ فصل.
    2. فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در ۱۱ فصل.
  4. مقاله چهارم در قیاس انولوطیقاى اول در ۲ فن:
    1. فن اول، در قیاس و در ۲ قسم‌.
      1. قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملى در ضمن ۱۰ فصل.
      2. قسم دوم، در قیاسات اقترانى و استثنائى در ضمن ۸ فصل.
    2. فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتى که شبیه به قیاسند در ۱۲ فصل.
  5. مقاله پنجم در برهان انولوطیقاى دوم در ۲ فن:
    1. فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینى به برهان در ۱۸ فصل.
    2. فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد در ۱۲ فصل.
  6. مقاله ششم در جدل طوبیقا در ۳ فن:
    1. فن اول، در مقدمات در ۵ فصل.
    2. فن دوم، در مواضع در ۶ فصل.
    3. فن سوم، در وصایا در ۳ فصل.
  7. مقاله هفتم در مغالطه سوفسطیقا در ۳ فصل.
  8. مقاله هشتم در خطابه ریطوریقا در ۳ فن:
    1. فن اول، در اصول و قواعد خطابه در ۴ فصل.
    2. فن دوم، در اعداد انواع در ۸ فصل.
    3. فن سوم، در توابع و مانند آن در ۴ فصل.
  9. مقاله نهم در شعر بیطوریقا در ۳ فصل.

حواشى و ترجمه

این کتاب به دلیل این که متن درسى نبوده، چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر این که چاپ آن سال‌ها به تأخیر افتاده، حواشى و تعلیقات اندکى بر آن نوشته شده است.

در چاپ مصحح کتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذکر نام صاحب حاشیه آمده است. مرحوم میرزا محمدطاهر تنکابنى نیز بر این کتاب تعلیقاتى دارد که در همین چاپ با نام خود ایشان یا با عنوان حاشیه درج شده است.

آقاى عبدالله انوار در آخرین چاپ کتاب که با تصحیح خود ایشان منتشر شده است در یک مجلد مستقل تعلیقات خود را بر کتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است.

همچنین تنها ترجمه عربى این کتاب را رکن الدین محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانیده است.

منابع

  • اساس الاقتباس، سایت دائرةالمعارف طهور.
  • نرم افزار نور الحکمة (نسخه ۳)، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.